tag:blogger.com,1999:blog-288794282024-03-05T21:24:18.126-08:00türkoloji-iranMehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.comBlogger183125tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-22198888727048713492012-01-28T08:44:00.005-08:002012-01-28T08:44:41.994-08:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on"><!--[if gte mso 9]><xml> <o:OfficeDocumentSettings> <o:RelyOnVML/> <o:AllowPNG/> </o:OfficeDocumentSettings> </xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml> <w:WordDocument> <w:View>Normal</w:View> <w:Zoom>0</w:Zoom> <w:TrackMoves/> <w:TrackFormatting/> <w:PunctuationKerning/> <w:ValidateAgainstSchemas/> <w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid> <w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent> <w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText> <w:DoNotPromoteQF/> <w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther> <w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian> <w:LidThemeComplexScript>AR-SA</w:LidThemeComplexScript> <w:Compatibility> <w:BreakWrappedTables/> <w:SnapToGridInCell/> <w:WrapTextWithPunct/> <w:UseAsianBreakRules/> <w:DontGrowAutofit/> <w:SplitPgBreakAndParaMark/> <w:EnableOpenTypeKerning/> <w:DontFlipMirrorIndents/> <w:OverrideTableStyleHps/> </w:Compatibility> <m:mathPr> <m:mathFont m:val="Cambria Math"/> <m:brkBin m:val="before"/> <m:brkBinSub m:val="--"/> <m:smallFrac m:val="off"/> <m:dispDef/> <m:lMargin m:val="0"/> <m:rMargin m:val="0"/> <m:defJc m:val="centerGroup"/> <m:wrapIndent m:val="1440"/> <m:intLim m:val="subSup"/> <m:naryLim m:val="undOvr"/> </m:mathPr></w:WordDocument> </xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml> <w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267"> <w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="0" QFormat="true" Name="heading 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="page number"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="Normal (Web)"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/> <w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/> </w:LatentStyles> </xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]> <style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:Arial;
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style> <![endif]--> <br />
<div align="center" class="MsoNoSpacing" style="text-align: center;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNoSpacing" style="text-align: center;"><b><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>“TÜRKCƏ” NƏDƏN VƏ NECƏ “AZƏRBAYCANCA” OLDU?</span></b></div><div align="center" class="MsoNoSpacing" style="text-align: center;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNoSpacing" style="text-align: center;"><b><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Mehran Baharlı</span></b></div><div align="center" class="MsoNoSpacing" style="text-align: center;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNoSpacing" style="text-align: center;"><b><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Quzey Azәrbaycan`da millәtimizin adını “TÜRK”dәn “Azәrbaycanlı”ya vә dilimizin adını “TÜRKCƏ”dәn “Azәrbaycanca” vǝ “Azǝrbaycan Dili”nǝ kimlәr vǝ nǝdǝn dәyişdirdi?</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Türk xalqının dili bütün Azǝrbaycan coğrafiyasında, İran`ın başabaşında, Kiçik Asiya vǝ Qafqaziya`da târix boyunca vǝ hǝr zaman TÜRKCƏ (TÜRKİ) adlandırılmışdı. Bugün dǝ İran vǝ Kiçik Asiyada xalqımız özünü TÜRK vǝ dilini TÜRKCƏ (TÜRKİ) adlandırır. Ancaq durum Araz`ın quzeyindǝ fǝrqlidir. Quzeydǝ son iki yüzildǝ xalqın etnik-milli adının TÜRK`dǝn Azǝrbaycanlı`ya vǝ buna qoşut olaraq dili adının sırasıyla <b>Türkcǝ</b> - > <b>Türk Dili</b> - > <b>Azǝrbaycan Dili</b> - > <b>Azǝrbaycanca</b>`yla dǝyişdirilmǝ sürǝci yaşanmışdır.</span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><b><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">İLK DƏYİŞDİRƏNLƏR: SÖMÜRGƏÇİ ÇAR RUSYASI VƏ QUZEYLİ BİLİNCSİZ TÜRK MÜƏLLİFLƏR</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">1815-1828 illǝrindǝ Araz`ın quzeyi Türkmançay vǝ Gülüstan anlaşmaları sonucunda Çar Rusyasının hâkimiyyǝti altına girmişl, 1828-29 illǝrindǝ Rusiya-Osmanlı savaşı patlaq vermişdi. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">1828`dǝ Rusiya İmparatoru Çar I. Nikolay`ın yarlığı (sǝrǝncamı) ilǝ TÜRK etnonimi TATAR vǝ ya QAFQAZ TATARLARI adı ilǝ dǝyişdirildi. TÜRKCƏ`nin adı isǝ TATAR DİLİ, QAFQAZ TATARLARI DİLİ adlandırıldı. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">TÜRK xalqı vǝ TÜRKCƏ`nin adının Rusiya İmparatorluğu tǝrǝfindǝn dǝyişdirilmǝsi, yaxşıca düşünülmüş sömürgǝçi (koloniyal) bir önlǝm (tǝdbir) idi. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Rusiya Araz`ın quzeyindǝ Güney Qafqaziyada yaşayan TÜRK topluluğuna yeni bir etnik kimlik qondarmaqla, ǝslindǝ onu kimliksizlǝşdirip köksüzlǝşdirmǝk istǝyirdi. Güdülǝn dib amac isǝ onu Araz`ın güneyindǝ İran`da vǝ batısında Anadolu topraqlarında yaşayan TÜRK xalqı vǝ kimliyindǝn ayırıp qoparmaq idi. Belǝcǝ Güney Qafqaziyada yaşayan TÜRK topluluğunda, güney (Qacar İranında) vǝ batıda (Osmanlı Anadolusunda) yaşayan TÜRK xalqı ilǝ birlǝşmǝ istǝk vǝ ülküsününün kökü qazılmış olacaqdı. Bununla da Araz`ın quzeyindǝ Rus boyunduruğu qalıcılaşacaq, hǝtta ǝbǝdilǝşǝcǝkdi. Çünkü Rusiya yönǝticilǝri Quzey, Güney vǝ Doğu Anadoludǝ bölünmüş halda yaşayan vǝ eyni etnik-milli özǝllik vǝ ada yiyǝ olan tǝk bir TÜRK xalqı var olduğu müddǝtçǝ, bu parçaların hǝr zaman Osmanlı vǝ Qacar devlǝtlǝri himâyǝsindǝ birlǝşmǝ vǝ bütövlǝşmǝ istǝyindǝ bulunabilǝcǝyini sezirdi. Ancaq Araz`ın quzeyindǝ yenicǝ yaradılmış QAFQAZ TATARI ilǝ Araz`ın güneyi vǝ Anadoluda yaşayan TÜRK`ün birlǝşmǝsi, ayrı etnik ad vǝ milli kimliklǝrǝ yiyǝ quruplar olduqlarından dolayı olanaqsızdı.</span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Rusiyanın öz sömürgǝçi siyasǝtlǝri doğrultusunda TÜRK xalqı vǝ TÜRKCƏ`nin adını dǝyişdirmǝsindǝn sonra, Quzeyli bir çox TÜRK müǝllif ilǝ yazar vǝ qoşar (şâir) bu ard niyyǝtli siyasǝtǝ boyun ǝydi, hǝtta belǝ bir siyasǝtin varlığından bilǝ xǝbǝrsiz qaldı. Bu milli bilincsizliyin sonucunda da bu qondarma adları mǝnimsǝdi vǝ könüllü olaraq TÜRKCƏ yerinǝ Azǝrbaycan Tatar Dili ilǝ Türk Tatar dili kimi tǝmǝlsiz deyimlǝri işlǝtmǝyǝ başladı. Bu durum 1918`ǝ dǝk davam etdi. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><b><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">AZƏRBAYCAN XALQ CUMHURİYƏTİ: DİLİMİZİN ADI TÜRKCƏ`DİR</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">1918 Köç ayı (may) 28`dǝ Osmanlı İmparatorluğunun uzun görüşlü siyasǝtlǝri vǝ Osmanlı Ordusunun doğrudan girişimi ilǝ, Güney Qafqaziyada Azǝrbaycan Xalq Cumhuriyǝti (AXC) adında bağımsız vǝ milli bir devlǝt quruldu. Yeni hâkimiyyǝt Çar Rusiyasının sömürgǝçi<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>siyasǝtlǝrinǝ qarşı çıxaraq, Araz`ın quzeyindǝ yaşayan TÜRK xalqının adını yenidǝn vǝ doğru olaraq TÜRK, dilin adını isǝ daha öncǝ olduğu kimi TÜRKCƏ adlandırdı. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">1918 Çiçǝk ayı (iyun) 27`dǝ AXC Baxanlar Qurulu TÜRKCƏ`ni devlǝt dili e`lan edip, “Dövlǝti lisan, TÜRKCƏ qǝbul edilǝrǝk müvǝqqǝtǝn hökümǝti müǝssisǝlǝrdǝ Rus lisanı iste`malına musâidǝ edilmǝsi haqqında qǝrar”ı qǝbul etdi. Bu târixi qǝrar, dilimizin adını TÜRKCƏ adlandırması açısıdan önǝmlidir. Ayrıca bu qǝrar, Azǝrbaycan devlǝtçiliyi târixindǝ devlǝt dili haqqında qǝbul edilmiş ilk tuğralı (rǝsmi) bǝlgǝdir. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><b><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">BOLŞEVİKLƏŞDİRMƏNİN İLK İLLƏRİ: DİLİMİZİN ADI TÜRK DİLİ`DİR</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">1920 Qıraçan (aprel) 28`dǝ Rusiya silahlı güclǝri-Qızıl Ordu vǝ yerli işbirlikçi komunistlǝrin saldırısı ilǝ AXC hâkimiyyǝti devrildi vǝ yerinǝ Rusiyanın qolçağı olan Azǝrbaycan Sovyet Hökümǝti qurulmağa başlandı. Bağımsız Azǝrbaycan devlǝtinin bir çox yönǝticisi yaxalanıp e`dam edildi.</span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"></span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Quzey Azǝrbaycanın Bolşevik işqalına uğrayıp Sovyet hâkimiyyǝti altına girmǝsindǝn sonra, tuğralı bǝlgǝlǝrdǝ xalqın adı bir sürǝ daha TÜRK olaraq qaldı. Dili isǝ AXC`nin qǝbul etdiyi TÜRKCƏ yerinǝ, TÜRK DİLİ diyǝ adlandırıldı. <span style="mso-no-proof: yes;">TÜRK Xalqının TÜRK vǝ dilinin dǝ TÜRK DİLİ adlandırılması 1937ci ilǝ dǝk sürdü.</span></span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Nǝriman Nǝrimanov`un başçılıq etdiyi Azǝrbaycan Devrim Qurulu <span style="mso-no-proof: yes;">(İnqilab Komitǝsi) </span>vǝ Xalq Komisarları Şurası, AXC hökümǝtinin devlǝt dilinin uyqulanması alanında başlatdığı işlǝri dǝ, gǝnǝl çizgilǝri ilǝ sürdürdü (davam etdirdi), TÜRK DİLİ`nin devlǝt qonumunu yüksǝltmǝ vǝ bǝrkitmǝyǝ çalışdı. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">1921 Boz ayı (fevral) 8`dǝ Azǝrbaycan Devrim Qurulu, Sovyet idârǝlǝrindǝ işlǝrin Rus vǝ TÜRK dillǝrindǝ aparılmasını uyqulamaq haqqında buyruq (fǝrman) yayınladı. Buyruqda üç aylıq hazırlıq sürǝsindǝn sonra bütün mǝrkǝzi vǝ yerǝl devlǝt idârǝlǝrindǝ işlǝrin Rus dili ilǝ yanaşı vǝ ona qoşut olaraq TÜRK DİLİ`ndǝ aparılması üçün göstǝriş verildi. Buyruqda ayrıca devlǝt idârǝlǝrindǝ işlǝmǝk üçün yerli kardların yetişdirilmǝsi ilǝ işlǝrin aşamalı olaraq yalnız TÜRK DİLİ`ndǝ aparılması öngörülürdü.</span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">27 Çiçǝk ayı (iyun) 1924 ilaygünündǝ (târixindǝ) Azǝrbaycan Mǝrkǝzi Yürütmǝ Qurulu (İcrâiyyǝ Komitǝsi) bir gǝnǝlgǝ (dekreti) yayınlayaraq, Türk DİLİ`ni devlǝt dili e`lan etdi.</span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><b><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">İKİNCİ DƏYİŞDİRƏNLƏR: İSTALİN RUSYASI VƏ QUZEYLİ TÜRK İŞBİRLİKÇİLƏR</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">1936 Aralıq (dekabr) 5`dǝ İstalin dönǝmindǝ Sovyet Sosyalist Respublikaları İttifâqının (SSRİ`nin) yeni anayasası qǝbul edildi. Ardından Birlǝşik (Müttǝfiq) Respublikalar öz yeni anayasalarını onayladılar. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">Azǝrbaycan SSR anayasa taslağı 1936 ilin sonunlarında hazırlandı vǝ daha sonra gǝnǝş (müzâkirǝ) üçün IX Olağanüstü Bütün Azǝrbaycan Sovyetlǝr Qurultayı`na sunuldu. Bu taslağın (tǝrhin) 20ci başlamında (maddǝsindǝ) Azǝrbaycan SSR`nın devlǝt dili, TÜRK DİLİ olaraq bǝlirtilmişdi.</span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">IX Qurultayında, M. C. Bağırov başda olmaq üzǝrǝ bütün saylavlar (nümâyǝndǝlǝr) vǝ Azǝrbaycan başçılarını oluşduran şǝxsiyǝtlǝrin hamısı, öz anketlǝrindǝ Milliyǝt sorusu qarşısında TÜRK yazmışdılar.</span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">Daha sonra Sovyet Azǝrbaycanı öndǝrlǝri Moskva`da geçirilǝn vǝ yeni Sovyet anayasasını onaylayan VIII Olağanüstü Sovyetlǝr Qurultayına qatıldılar. Bu gǝzi, Quzeydǝ TÜRK xalqı vǝ TÜRKCƏ`nin adlandırılması açısından bir dönüm nöqtǝsidir. Çünkü Sovyet Azǝrbaycanı başçılarının Moskvadan qayıtmasından sonra, Sovyetlǝrdǝ TÜRK vǝ TÜRK DİLİ adları ortadan qaldırıldı. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">1937 Yelin (mart) 14`dǝ IX Olağanüstü Bütün Azǝrbaycan Sovyetlǝr Qurultayı`nda yeni anayasa onaylandı. Moskva gǝzisindǝn sonra onaylanan bu anayasada, gǝzidǝn öncǝ hazırlanmış tasarıdan devlǝt dilinin TÜRK DİLİ olduğunu bǝlirlǝyǝn başlam çıxarıldı. Qurultayın bütün bǝlgǝlǝrindǝ isǝ TÜRK xalqının milli etnik adı AZƏRBAYCANLI`ya, dilinin adı TÜRKCƏ isǝ, AZƏRƏRBAYCAN DİLİ`nǝ dǝyişiverdi. Bu qurultayda vǝkâlǝt (mandat) qurulunun tökümündǝ (listindǝ) ilk dönǝ AZƏRBAYCANLI, milli etnik qurup adı olaraq vǝ TÜRK yerinǝ işlǝdildi (Azǝrbaycanlılar: 225 nǝfǝr). </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">14 Yelin (mart) 1937 ilaygünü (târixi) quzeydǝ TÜRK xalqı vǝ TÜRKCƏ adlarının ikinci dǝfǝ dǝyişdirilmǝ târixi sayılmalıdır. Bu qurultaydan sonra Sovyetlǝrdǝ bir daha vǝ heç bir yerdǝ TÜRK -xalqın milli etnik adı olaraq- vǝ TÜRKCƏ hǝtta TÜRK DİLİ işlǝdilmǝdi. Bunların yerinǝ hǝr yerdǝ Azǝrbaycanlı vǝ Azǝrbaycan Dili qullanıldı. Bundan sonra Türk, yalnız Türkiyǝdǝ yaşayanların milli etnik adı, bir dǝ Türkik (Turkic) xalqların bağlı olduğu dillǝr âilǝsinin adı olaraq işlǝdildi.</span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><b><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">SOYVET UYDURMALARININ GÜNEY`Ə İXRAC EDİLMƏSİ</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">TÜRK vǝ TÜRKCƏ`nin quzey Azǝrbaycandan silinip kökünün qazılması, ǝslindǝ Rusyanın 1918dǝ Quzeydǝ Azǝrbaycan Xalq Cumhuriyǝti vǝ eyni dönǝmdǝ Güneydǝ Mǝcd ül-Sǝltǝnǝ Afşar Urumu valiliyindǝ yarı bağımsız Güney Azǝrbaycan Hâkimiyyǝtini quran Osmanlı-Türkiyǝ`dǝn öc (intiqâm) alması idi. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">Ancaq Sovyetlǝrin bu kimliksizlǝşdirmǝ-köksüzlǝşdirmǝ siyâsǝtinin yıxıçı etgilǝri, tǝkcǝ Araz`ın quzeyi ilǝ sınırlı qalmadı vǝ Güneyǝ dǝ sıçradı. 14 Yelin (mart) 1937`dǝn sonra, özǝlliklǝ ikinci dünya savaşı illǝri vǝ Azǝrbaycan Milli Hökümǝti dönǝmindǝ, milli etnik ad olaraq Azǝrbaycanlı vǝ Azǝrbaycan Dili adları, Rusiya devlǝti vǝ ona bağlı sol vǝ komunist topar (qurup), parti, ortal (mediya) vǝ şǝxslǝr aracılığı ilǝ, Güney Azǝrbaycan vǝ İran`a da soxuldu. Necǝ kim Azǝrbaycan Milli Hökümǝtinin TÜRKCƏ`ni devlǝtin dili e`lan edǝn 1945 Ocaq 5 târixli vǝ S. C. Piçǝvǝri imzalı buyruqda, İstalin Rusiyasının anti TÜRK siyasǝtlǝri doğrutusunda, TÜRK yerinǝ Azǝrbaycanlı vǝ TÜRKCƏ yerinǝ Azǝrbaycan Dili adları işlǝdildi.</span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">Bununla da Güney Azǝrbaycan vǝ İranda yaşayan TÜRK xalqının milli kimliyi iki tǝrǝfdǝn, doğudan vǝ quzeydǝn saldırıya uğradı: İran devlǝti Azǝri vǝ Azǝricǝ, Sovyetlǝr isǝ Azǝrbaycanlı vǝ Azǝrbaycan Dili ilǝ xalqımızın etnik milli adı olan TÜRK vǝ dilinin adı olan TÜRKCƏ`ni yox etmǝkdǝ birlǝşmişlǝrdi. Bu yıxıçı siyasǝtlǝr TÜRK xalqını öz kimliyi vǝ târixindǝn qopardı vǝ Güney Azǝrbaycanda coğrafi ǝsaslı Azǝrbaycanlı-Azǝri etnik kimliklǝri yaradaraq, İran`ın başabaşına dağılmış tǝk TÜRK xalqımızı param parça etdi. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><b><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">AZƏRBAYCANCA SAÇMALIĞI</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">İstalinli illǝrdǝn başlayaraq Sovyet dönǝmindǝ uyqulanan anti TÜRK siyasǝtlǝr, xalqın etnik adı olan TÜRK vǝ dilinin adı olan TÜRKCƏ`ni dǝyişdirmǝklǝ yetinmǝyip, dilin özünü dǝyişdirmǝyǝ, yeni bir ǝdǝbi dil yaratmağa yönǝldi. Bu doğrultuda xalqın gündǝlik dilindǝ işlǝdilǝn ya da ǝski TÜRKCƏ mǝtinlǝrdǝ var olan minlǝrcǝ TÜRKCƏ kǝlmǝ arxayik vǝya lǝhcǝ sözü damqası yiyǝrǝk ǝdǝbi dildǝn atıldı. Ədǝbi dilǝ TÜRKCƏ kǝlmǝlǝr yerinǝ sayısız Farsca, Ərǝbcǝ vǝ Rusca kǝlmǝlǝr yerlǝşdirildi. Modern qavramlara qarşlılıq yeni TÜRKCƏ kǝlmǝlǝr ürǝtmǝ sürǝci durduruldu. Bunun yerinǝ Farsca vǝ Ərǝbcǝ kök vǝ ǝklǝrdǝn yararlanaraq AZARKEŞ kimi yüzlǝrcǝ uyduruq kǝlmǝ törǝdildi. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">Gǝlǝcǝk illǝrdǝ anti TÜRK qızdırması AZƏRBAYCANCA kimi mǝntiq dışı dǝrimlǝrin yaradılması ilǝ sonuclandı. Azǝrbaycanca uydurması, Türkcǝ yerinǝ Türkiyǝcǝ, Almanca yerinǝ Almanyaca, Rusca yerinǝ Rusyaca demǝk kimi yanlış bir törǝtidir. Rusya komunist partisinin görüşünǝ görǝ, xalqın adı Azǝrbaycanlı idi. Bu yanlış vǝ koloniyal görüşǝ görǝ bilǝ, dilin adı Azǝrbaycanca deyil, Azǝrbaycanlıca olmalıydı.</span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><b><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">AZƏRBAYCAN XALQ CƏBHƏSİ: DİLİMİZİN ADI TÜRK DİLİ`DİR</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">Sovyetlǝrin çöküşü ilǝ Azǝrbaycan Respublikası 1991 Qırov (oktyabr) 18`dǝ bağımsızlığını qazandı. Bir çox gözlǝmci artıq TÜRK xalqı vǝ TÜRKCƏ`nin yenidǝn öz doğma adlarına qavuşacağını, TÜRKCƏ`nin gǝrçǝk bir devlət dili kimi işlədilməsinǝ əlverişli ortam vǝ uyqun qoşullar yarandığını sandı. Ancaq Azərbaycan Respublikası hazırlıqsız yaxalanmışdı. Uzun sürǝ Rusiya sömürgǝsi altında yaşamış vǝ seçginlǝrinin önǝmli bölümü milli açıdan kimliksizlǝşdirilmiş Azǝrbaycanda, devlǝt ayqıtınin hǝr hansı bir dil istiratejisi yox idi. Artı, devlǝt dǝ toplum da TÜRKCƏ`nin gǝrçǝk bir devlǝt dili olaraq qullanılmasına hazır deyildi. Bundan dolayı devlǝt işlǝrinin bir sürǝliyinǝ Rus dilindǝ aparılmasına davam edildi.</span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">1992 Köç (may) 15`dǝ Azǝrbaycan Xalq Cǝbhǝsi hâkimiyyǝtǝ gǝldi. AXC`nin iqtidarı ilǝ birlikdǝ Azǝrbaycan devlǝti, Azǝrbaycan Xalq Cumhuriyǝti dönǝmindǝ olduğu kimi, öz milli dilindǝ yönǝtilmǝyǝ başladı. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">Aralıq (dekabr) 22`dǝ Milli Mǝclisdǝ Azǝrbaycan Respublikasının devlǝt dili haqqında yasa qǝbul edildi. Yasanın ilk başlamında (maddǝsindǝ) bildirilirdi: “Azǝrbaycan Respublikasının devlǝt dili TÜRK DİLİ`dir. Azǝrbaycan Respublikasının bütün devlǝt orqanlarında iş TÜRK dilindǝ aparılır. TÜRK DİLİ respublikanın devlǝt dili kimi siyâsi, iqtisâdi, ictimâi, elmi vǝ mǝdǝni yaşamın bütün alanlarında işlǝdilir vǝ respublika topraqlarında uluslararası ilǝtişim aracı görǝvini yerinǝ yetirir.” Yasa Azǝrbaycan Respublikasının cumhurbaşxanı Əbülfǝz Elçibǝy tǝrǝfindǝn Aralıq (dekabr) 22`dǝ imzalanıp Aralıq 28`dǝ basında yayınlandı.</span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-no-proof: yes;">Yasada ǝn önǝmli yenilik, TÜRKCƏ`nin adının TÜRK DİLİ olaraq adlandırılmasıydı. AXC, Azǝrbaycan Dili dǝrimini (istilahını) qaldırmağı başarsa da, onu TÜRKCƏ adlandıramadı. Gǝrçi </span><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">AXC hâkimiyyǝtinin dirçǝltdiyi TÜRK DİLİ dǝrimi (istilahı) bilǝ, xalqın vǝ özǝlliklǝ bǝlirli devlǝt adamları vǝ aydınların kimliksizlǝşdirilmiş bölümü tǝrǝfindǝn qǝbul görmǝdi. Bu kimi Rusiya Komunist partisi vǝ Sovyetlǝrin sömürgǝçi siyasǝtlǝrini özümsǝyip kimliksizlǝşǝn aydınlar, ginǝ dǝ qondarma AZƏRBAYCAN DİLİ ifadǝsini işlǝtmǝni sürdürdülǝr.</span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><b><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">ÜÇÜNCÜ DƏYİŞDİRƏNLƏR: KİMLİKSİZLƏŞDİRİLMİŞ DEVLƏT ADAMLARI İLƏ AYDINLAR</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">1993 Çiçǝk ayında (iyun) Azǝrbaycan Xalq Cǝbhǝsi hâkimiyyǝtdǝn uzaqlaşdırıldı. Çiçǝk ayın 15`indǝ Heydǝr Əliyev Azǝrbaycan Respublikası Yüksǝk Sovyetinin başxanlığına seçildi. Bu târixdǝn sonra rǝsmi dâirǝlǝrdǝ, ginǝ dǝ Rusiya Komunist Partisinin İstalın dönǝmindǝ uydurduğu Azǝrbaycan Dili dǝrimi (istilâhı) işlǝdilmǝyǝ başlandı. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">1995`dǝ Azǝrbaycan Respublikasının pırezidenti Heydǝr Əliyev başxanlığında yeni anayasa taslağını (lâhiyǝsini) hazırlamaq üçün bir qurul oluşduruldu. Bu qurulun hazırladığı taslağın 23cü başlamında (maddǝsindǝ) Sovyet Azǝrbaycanı anayasasında olduğu kimi devlǝtin dili Azǝrbaycan Dili adlandırıldı. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Qırov (Oktiyabr) ayının sonlarında qurula ulaşan 1700 önǝridǝn yalnız 18`indǝ dilimiz TÜRK DİLİ adlandırılırdı. Ulusoyuq (Noyabr) ayın 5`indǝ bu sayılar sırasıyla 3 minǝ yaxın vǝ 23 idi. Buna rǝğmǝn Heydǝr Əliyev`in göstǝrişi ilǝ 23cü başlamı (maddǝsi) tartışmaya açıldı. İlk tartışma Azǝrbaycan Respublikası aydınlarının qatılımı ilǝ Qırov (oktiyabr) 31`dǝ Respublika Bilimlǝr Akademisindǝ gǝrçǝklǝşdi. Ardından Ulusoyuq (Noyabr) 2`dǝ Respublika Prezidenti H. Əliyev, bir sıra aydınlar vǝ <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>siyasi parti saylavlarının (nümayǝndǝlǝrinin) qatılımı ilǝ başqa bir oturum (iclasda) yapıldı.</span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">1995 Ulusoyuq (noyabr) 12`dǝ Azǝrbaycan Respublikasının anayasası xalq oylamasıyla (referandumla) qǝbul edildi. Qǝbul edilǝn anayasanın 21ci maddǝsindǝ belǝ bǝlirtilirdi: “Azǝrbaycan Respublikasının devlǝt dili Azǝrbaycan Dilidir. Azǝrbaycan Respublikası Azǝrbaycan dilinin gǝlişmǝsini sağlar”.</span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">2001 Biçin (avqust) 3`dǝ Azǝrbaycan Respublikasının cumhurbaşxanı Azǝrbaycan Əlifba vǝ Azǝrbaycan Dili gününün yaradılması haqqında buyruq verdi. Bu buyruqda da TÜRKCƏ`nin adı Azǝrbaycan Dili vǝ Latın kökǝnli TÜRK ƏLİFBASInın adı Azǝrbaycan Əlifbasıyla dǝyişdirilirdi. Buyruqda hǝr il Biçin (avqust) ayının ilk gününün Azǝrbaycan Əlifbası vǝ Azǝrbaycan Dili günü kimi qutlanması istǝnirdi.</span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">2002 Sıxman (sentyabr) 30`da Milli Mǝclis Azǝrbaycan Respublikasında devlǝt dili haqqında yasanı onayladı. Azǝrbaycan Respublikasının cumhurbaşxanı Heydǝr Əliyev`in bu yasanı imzalamasıyla Rusyanın qondardığı Azǝrbaycan Dili istilahına bir yol daha devlǝt dili ıstatusu qazandırıldı. </span></div><div class="MsoNoSpacing"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing"><b><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">SORUMLULAR: BİLİNCSİZLİK, İŞBİRLİKÇİLİK VƏ KİMLİKSİZLƏŞDİRİLMƏ</span></b></div><div class="MsoNoSpacing"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Çar I. Nikolay dönǝmindǝ Türk xalqının adı Qafqaz Tatarı`na dǝyişdirilǝndǝ quzeydǝ Rusiyanın bu koloniyalist siyasǝtlǝrinǝ baş qaldırmayanlar, tǝrsinǝ onları özümsǝyip TÜRK xalqı ilǝ TÜRKCƏ`nin adının dǝyişdirilmǝsi siyasǝtini mǝnimsǝyǝnlǝr, TÜRK xalqı vǝ târix qarşısında sorumludurlar. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">İstalin dönǝmindǝ 14 Yelin (mart) 1937 târixindǝ Rusiya Komunist partisinin buyruğu ilǝ TÜRK xalqının milli târixi adının TÜRK`dǝn Azǝrbaycanlı`ya vǝ TÜRKCƏ`nin adının Azǝrbaycan Dili`nǝ dǝyişdirilmǝsinǝ boyun ǝyǝn Azǝrbaycan Respublikasının devlǝt adamları ilǝ aydınları, TÜRK xalqı vǝ târix qarâısında <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>sorumludurlar.</span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">İkinci dünya savaşı illǝri vǝ Azǝrbaycan Milli Hökümǝti dönǝmindǝ, milli-etnik ad olaraq Azǝrbaycanlı<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>vǝ Azǝrbaycan Dili adlarını Güney Azǝrbaycan vǝ İran`a soxan Güneyli Ruspǝrǝstlǝr, Rusiya devlǝtinǝ bağlı olanlar, bir sıra sol vǝ komunist topar (qurup), parti, ortal (mediya) vǝ şǝxslǝr TÜRK xalqı vǝ târix qarşısında sorumludurlar. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Azǝrbaycan devlǝti bağımsızlığını qazandandan vǝ AXC iqtidarının yıxılışından sonra, yenidǝn TÜRK xalqının milli adı olan TÜRK`ü Azǝrbaycanlı`ya vǝ TÜRKCƏ`nin adını Azǝrbaycan Dili`nǝ dǝyişdirǝn devlǝt adamları ilǝ aydınlar, TÜRK xalqı vǝ târix qarşısında sorumludurlar. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><b><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">QUZEYDƏ XALQIN MİLLİ ADI TÜRK VƏ DİLİNİN ADI TÜRKCƏ ONA QAYTARILMALIDIR </span></b></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Rusiya Azǝrbaycanın quzey bölgǝsini işqal edǝrǝk, onu coğrafi olaraq bölmüşdür. Ancaq Rusiya tǝkcǝ Azǝrbaycanı bölmǝmişdir, burada yaşayan xalqın kimliyini dǝ etnik olaraq bölmüşdür. O Quzeydǝ yaşayan bölümün milli-etnik kimliyini TÜRK`dǝn Azǝrbaycanlı`ya vǝ dilinin adını TÜRKCƏ`dǝn Azǝrbaycan Dili`nǝ dǝyişdirmǝklǝ, xalqımızı etnik-milli olaraq da bölmǝyǝ qalxışmış vǝ bunda böyük ölçüdǝ başarılı olmuşdur. Necǝ kim günümüzdǝ Quzeydǝ xalq, devlǝt adamları vǝ aydınların böyük bir bölümü, İstalin dönǝmi Rusya komunist partisinin buyruğuna uyumlu olaraq, öz etnik ad vǝ kimliyini TÜRK deyil Azǝrbaycanlı, dilinin adını da TÜRKCƏ deyil Azǝrbaycan Dili diyǝ bilir. Oysa İran devlǝtinin bütün bǝnzǝşdirmǝ (asimilasiyon) çabalarına qarşın, Güney vǝ İranda xalq öz milli-etnik adını hǝr zaman olduğu kimi indi dǝ TÜRK vǝ dilinin adını TÜRKCƏ tanımlayır. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><span lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Bugün iki Azǝrbaycanın birlǝşmǝsindǝn danışanlar, Quzeydǝ milli-etnik kimliyi Azǝrbaycanlı vǝ dili Azǝrbaycanca; vǝ Güneydǝ milli-etnik kimliyi TÜRK vǝ dili TÜRKCƏ olan kitlǝlǝri birlǝşdirmǝnin önqoşullarından danışmalıdırlar. Bu iki xalqın gǝrçǝk birlǝşmǝsinin önqoşulu isǝ, Quzeydǝ xalqın milli adı olan TÜRK`ü vǝ dilinin adı olan TÜRKCƏ`ni ona qaytarmaqdır.</span></div></div>Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com8tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-79437239265421947832012-01-28T08:44:00.001-08:002012-01-28T08:44:01.209-08:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on"><!--[if gte mso 9]><xml> <o:OfficeDocumentSettings> <o:RelyOnVML/> <o:AllowPNG/> </o:OfficeDocumentSettings> </xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml> <w:WordDocument> <w:View>Normal</w:View> <w:Zoom>0</w:Zoom> <w:TrackMoves/> <w:TrackFormatting/> <w:PunctuationKerning/> <w:ValidateAgainstSchemas/> <w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid> <w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent> <w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText> <w:DoNotPromoteQF/> <w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther> <w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian> <w:LidThemeComplexScript>AR-SA</w:LidThemeComplexScript> <w:Compatibility> <w:BreakWrappedTables/> <w:SnapToGridInCell/> <w:WrapTextWithPunct/> <w:UseAsianBreakRules/> <w:DontGrowAutofit/> <w:SplitPgBreakAndParaMark/> <w:EnableOpenTypeKerning/> <w:DontFlipMirrorIndents/> <w:OverrideTableStyleHps/> </w:Compatibility> <m:mathPr> <m:mathFont m:val="Cambria Math"/> <m:brkBin m:val="before"/> <m:brkBinSub m:val="--"/> <m:smallFrac m:val="off"/> <m:dispDef/> <m:lMargin m:val="0"/> <m:rMargin m:val="0"/> <m:defJc m:val="centerGroup"/> <m:wrapIndent m:val="1440"/> <m:intLim m:val="subSup"/> <m:naryLim m:val="undOvr"/> </m:mathPr></w:WordDocument> </xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml> <w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267"> <w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="0" QFormat="true" Name="heading 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="page number"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="Normal (Web)"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/> <w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/> </w:LatentStyles> </xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]> <style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:Arial;
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style> <![endif]--> <br />
<div align="center" class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>"توركجه" ندهن و نئجه "آزهربايجانجا" اولدو؟</span></b></div><div align="center" class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">مئهران باهارلي</span></b></div><div align="center" class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">قوزئي آزهربايجاندا ميللهتيميزين آديني تورك`دهن "آزهربايجانلي"يا و ديليميزين آديني توركجه`دهن "آزهربايجانجا" و "آزهربايجان ديلي"نه كيملهر و ندهن دهييشديردي؟</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">تورك خالقينين ديلي بوتون آزهربايجان جوغرافيياسيندا، ايران`ين باشاباشيندا، كيچيك آسييا و قافقازييادا تاريخ بويونجا و هر زامان توركجه (توركي) آدلانديريلميشدي. بوگون ده ايران و كيچيك آسييادا خالقيميز اؤزونو "تورك" و ديليني "توركجه" (توركي) آدلانديرير. آنجاق دوروم آراز`ين قوزئيينده فرقليدير. قوزئيده سون ايكي يوزايلده خالقين ائتنيك-ميللي آدينين تورك`دهن آزهربايجانلي`يا و بونا قوشوت اولاراق ديلي آدينين سيراسييلا توركجه – تورك ديلي- آزهربايجان ديلي- آزهربايجانجا`يلا دهييشديريلمه سورهجي ياشانميشدير. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span dir="LTR" lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;"></span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ايلك دهييشديرهنلهر: سؤمورگهچي چار روسيياسي و قوزئيلي بيلينجسيز تورك مولليفلهر</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">١٨١٥-١٨٢٨ ايللهرينده آراز`ين قوزئيي توركمانچاي و گولوستان آنلاشمالاري سونوجوندا چار روسيياسينين حاكيمييهتي آلتينا گيرميش، ١٨٢٨-١٨٢٩ ايللهرينده روسييا-عوثمانلي ساواشي پاتلاق وئرميشدي.</span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">١٨٢٨ده روسييا ايمپاراتورو چار ١. نيكولاي`ين يارليغي (سرانجامي) ايله تورك ائتنونيمي "تاتار" و يا "قافقاز تاتارلاري" آدي ايله دهييشديريلدي. توركجه`نين آدي ايسه "تاتار ديلي" و "قافقاز تاتارلاري" ديلي آدلانديريلدي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">تورك خالقي و توركجهنين آدينين روسييا ايمپاراتورلوغو طرهفيندهن دهييشديريلمهسي، ياخشيجا دوشونولموش سؤمورگهچي (كولونييال) بير اؤنلهم (تدبير) ايدي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">روسييا آراز`ين قوزئيينده گونئي قافقازييادا ياشايان تورك توپلولوغونا يئني بير ائتنيك كيمليك قوندارماقلا، اصلينده اونو كيمليكسيزلهشديريپ كؤكسوزلهشديرمهك ايستهييردي. گودولهن ديب آماج ايسه اونو آراز`ين گونئيينده ايران`دا و باتيسيندا آنادولو تورپاقلاريندا ياشايان تورك خالقي و كيمليييندهن آييريپ قوپارماق ايدي. بئلهجه گونئي قافقازييادا ياشايان تورك توپلولوغوندا، گونئي (قاجار ايرانيندا) و باتيدا (عوثمانلي آنادولوسوندا) ياشايان تورك خالقي ايله بيرلهشمه ايستهك و اولكوسونون كؤكو قازيلميش اولاجاقدي. بونونلا دا آراز`ين قوزئيينده روس بويوندوروغو قاليجيلاشاجاق، حتتا ابهديلهشهجهكدي. چونكو روسييا يؤنهتيجيلهري قوزئي، گونئي و دوغو آنادولودا بؤلونموش حالدا ياشايان و عئيني ائتنيك ميللي اؤزهلليك و آدا يييه اولان تك بير تورك خالقي وار اولدوغو موددهتجه، بو پارچالارين هر زمان عوثمانلي و قاجار دئولهتلهري حيمايهسينده بيرلهشمه و بوتؤولهشمه ايستهيينده بولونابيلهجهييني سئزيردي. آنجاق آراز`ين قوزئيينده يئنيجه ياراديلميش "قافقاز تاتاري" ايله آراز`ين گونئيي و آنادولودا ياشايان "تورك"ون بيرلهشمهسي، آيري ائتنيك آد و ميللي كيمليكلهره يييه قوروپلار اولدوقلاريندان دولايي اولاناقسيزدي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>روسييانين اؤز سؤمورگهچي سيياسهتلهري دوغرولتوسوندا تورك خالقي و توركجهنين آديني دهييشديرمهسيندهن سونرا، قوزئيلي بير چوخ تورك مولليف ايله يازار و قوشار (شاعير)، بو آرد نييهتلي سيياسهته بويون اهيدي، حتتا بئله بير سيياسهتين وارليغيندان بيله خبهرسيز قالدي. بو ميللي بيلينجسيزلييين سونوجوندا دا بو قوندارما آدلاري منيمسهدي و كؤنوللو اولاراق توركجه يئرينه "آزهربايجان تاتار ديلي" و "تورك تاتار ديلي" كيمي تمهلسيز دئييملهري ايشلهتمهيه باشلادي. بو دوروم ١٩١٨ه دك داوام ائتدي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">آزهربايجان خالق جومهورييهتي: ديليميزين آدي توركجهدير </span></b></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">١٩١٨ كؤچ ايي (ماي) ٢٨ده عوثمانلي ايمپاراتورلوغونون اوزون گؤروشلو سيياسهتلهري و عوثمانلي اوردوسونون دوغرودان گيريشيمي ايله، گونئي قافقازييادا آزهربايجان خالق جومهورييهتي (آخج) آديندا باغيمسيز و ميللي بير دئولهت قورولدو. يئني حاكيمييهت چار روسيياسينين سؤمورگهچي سيياسهتلهرينه قارشي چيخاراق، آراز`ين قوزئيينده ياشايان تورك خالقينين آديني يئنيدهن و دوغرو اولاراق تورك، ديلينين آديني ايسه داها اؤنجه اولدوغو كيمي توركجه آدلانديردي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">١٩١٨ چيچهك آيي (اييون) ٢٧ده آخج باخانلار قورولو توركجهني دئولهت ديلي ائعلان ائديپ، "دؤولهتي ليسان، توركجه قبول ائديلهرهك مووهققهتهن حؤكومهتي موسسيسهلهرده روس ليساني ايستئعمالينا موساعيده ائديلمهسي حاققيندا قرار"ي قبول ائتدي. بو تاريخي قرار، ديليميزين آديني توركجه آدلانديرماسي آچيسيندان اؤنهمليدير. آيريجا بو قرار، آزهربايجان دئولهتچيلييي تاريخينده دئولهت ديلي حاققيندا قبول ائديلميش ايلك توغرالي (رسمي) بلگهدير. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">بولشئويكلهشديرمهنين ايلك ايللهري: ديليميزين آدي تورك ديليدير</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">١٩٢٠ قيرآچان (آپرئل) ٢٨ده روسييا سيلاحلي گوجلهري-قيزيل اوردو و يئرلي ايشبيرليكچي كومونيستلهرين سالديريسي ايله آخج حاكيمييهتي دئوريلدي و يئرينه روسييانين قولچاغي اولان آزهربايجان سوويئت سوسياليست حؤكومهتي قورولماغا باشلاندي. باغيمسيز آزهربايجان دئولهتينين بير چوخ يؤنهتيجيسي ياخالانيپ ائعدام ائديلدي.</span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">قوزئي آزهربايجان`ين بولشئويك ايشغالينا اوغراييپ سوويئت حاكيمييهتي آلتينا گيرمهسيندهن سونرا، توغرالي بلگهلهرده خالقين آدي بير سوره داها تورك اولاراق قالدي. ديلي ايسه آخج`نين قبول ائتدييي توركجه يئرينه، تورك ديلي دييه آدلانديريلدي. تورك خالقينين تورك و ديلينين تورك ديلي آدلانديريلماسي ١٩٣٧نجي ايله دك سوردو. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">نريمان نريمانوف`ون باشچيليق ائتدييي آزهربايجان دئوريم قورولو (اينقيلاب كوميتهسي) و خالق كوميسارلاري شوراسي، آخج حؤكومهتينين دئولهت ديلينين اويقولانماسي آلانيندا باشلاتديغي ايشلهري ده، گنهل چيزگيلهري ايله سوردوردو (داوام ائتديردي). تورك ديلينين دئولهت قونومونو يوكسهلتمه و بركيتمهيه چاليشدي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">١٩٢١ بوز آيي (فئورال) ٨ده آزهربايجان دئوريم قورولو، سوويئت ايدارهلهرينده ايشلهرين روس و تورك ديللهرينده آپاريلماسيني اويقولاماق حاققيندا بويروق (فرمان) يايينلادي. بويروقدا اوچ آيليق حاضيرليق سورهسيندهن سونرا بوتون مركهزي و يئرهل دئولهتي ايدارهلهرينده ايشلهرين روس ديلي ايله ياناشي و اونا قوشوت اولاراق تورك ديلينده آپاريلماسي اوچون گؤستهريش وئردي. بويروقدا آيريجا دئولهت ايدارهلهرينده ايشلهمهك اوچون يئرلي كادرلارين يئتيشديريلمهسي ايله ايشلهرين آشامالي اولاراق يالنيز تورك ديلينده آپاريلماسي اؤن گؤرولدو. </span><span dir="LTR" lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;"></span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>٢٧ چيچهك آيي (اييون) ١٩٢٤ ايلايگونونده (تاريخينده) آزهربايجان مركهزي يوروتمه قورولو (ايجراييه كوميتهسي) بير گنهلگه (بخشنامه) يايينلاياراق تورك ديلي`ني دئولهت ديلي ائعلان ائتدي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ايكينجي دهييشديرهنلهر: ايستالين روسيياسي و قوزئيلي تورك ايشبيرليكچيلهر</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">١٩٣٦ آراليق (دئكابر) ٥`ده ايستالين دؤنهمينده سوويئت سوسياليست رئسپوبليكالاري ايتتيفاقي (س.س.ر.ي.) يئني آناياساسي قبول ائديلدي. آرديندان بيرلهشيك (موتتهفيق) رئسپوبليكالار اؤز يئني آناياسالاريني اونايلاديلار. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">آزهربايجان س.س.ر. آناياسا تاسلاغي ١٩٣٦ ايلين سونلاريندا حاضيرلاندي و داها سونرا گنهش (موذاكيره) اوچون ٩. اولاغان اوستو بوتون آزهربايجان سوويئتلهري قورولتايينا سونولدو. بو تاسلاغين (طرحين) ٢٠جي باشلاميندا (ماددهسينده) آزهربايجان س.س.ر.نين دئولهت ديلي، "تورك ديلي" اولاراق بليرتيلميشدي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">٩. قورولتايدا م. ج. باغيروف باشدا اولماق اوزهره بوتون سايلاولار (نومايهندهلهر) و آزهربايجان باشچيلاريني اولوشدوران شخصييهتلهرين هاميسي، اؤز آنكئتلهرينده ميللييهت سوروسو قارشيسيندا "تورك" يازميشلاردي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">داها سونرا سوويئت آزهربايجاني اؤندهرلهري موسكوادا گئچيريلهن و يئني سوويئت آناياساسيني اونايلايان ٨. اولاغان اوستو سوويئتلهر قورولتايينا قاتيلديلار. بو گزي، قوزئيده تورك خالقي و توركجه`نين آدلانديريلماسي آچيسيندان بير دؤنوم نؤقطهسيدير. چونكو سوويئت آزهربايجاني باشچيلارينين موسكوادان قاييتماسيندان سونرا، سوويئتلهرده تورك و تورك ديلي آدلاري اورتادان قالديريلدي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">١٩٣٧ يئلين (مارس) ١٤ده ٩. اولاغان اوستون بوتون آزهربايجان سوويئتلهر قورولتاييندا يئني آناياسا اونايلاندي. موسكووا گزيسيندهن سونرا اونايلانان بو آناياسادا گزيدهن اؤنجه حاضيرلانميش تاساريدان دئولهت ديلينين تورك ديلي اولدوغونو بليرلهيهن باشلام چيخاريلدي. قورولتايين بوتون بلگهلهرينده ايسه تورك خالقينين ميللي ائتنيك آدي آزهربايجانلي`يا و ديلينين آدي توركجه ايسه، آزهربايجان ديلي`نه دهييشيوئردي. بو قورولتايدا وكالهت (ماندات) قورولونون تؤكومونده (ليستينده) ايلك دؤنه "آزهربايجانلي" ميللي ائتنيك آد اولاراق و "تورك" يئرينه ايشلهديلدي (آزهربايجانليلار: ٢٢٥ نفهر). </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">١٤ يئلين (مارس) ١٩٣٧ ايلايگونو (تاريخي) قوزئيده تورك خالقي و توركجه آدلارينين ايكينجي دفعه دهييشديريلمه تاريخي ساييلماليدير. بو قورولتايدان سونرا سوويئتلهرده بير داها و هئچ بير يئرده "تورك"- خالقين ميللي ائتنيك آدي اولاراق- و "توركجه" حتتا "تورك ديلي" ايشلهديلمهدي. بونلارين يئرينه هر يئرده "آزهربايجانلي" و "آزهربايجان ديلي" قوللانيلدي. بوندان سونرا "تورك" يالنيز توركييهده ياشايانلارين ميللي-ائتنيك آدي، بير ده توركيك خالقلارين باغلي اولدوغو ديللهر عاييلهسينين آدي اولاراق ايشلهديلدي. </span><span dir="LTR" lang="AZ-LATIN" style="mso-ansi-language: AZ-LATIN;"></span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">سوويئت اويدورمالارينين گونئي`ه ايخراج ائديلمهسي</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">تورك و توركجهنين قوزئي آزهربايجاندان سيلينيپ كؤكونون قازيلماسي، اصلينده روسييانين ١٩١٨ده قوزئيده آزهربايجان خالق جومهورييهتي و عئيني دؤنهمده گونئيده مجدالسلطنه آفشار اورومي واليلييينده ياري باغيمسيز گونئي آزهربايجان حاكيمييهتيني قوران عوثمانلي-توركييهدهن اؤج (اينتيقام) آلماسي ايدي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">آنجاق سوويئتلهرين بو كيمليكسيزلهشديرمه – كؤكسوزلهشديرمه سيياسهتينين ييخيچي ائتگيلهري، تكجه آراز`ين قوزئيي ايله سينيرلي قالمادي و گونئيه ده سيچرادي. ١٤ يئلين (مارس) ١٩٣٧دهن سونرا، اؤزهلليكله ايكينجي دونيا ساواشي ايللهري و آزهربايجان ميللي حؤكومهتي دؤنهمينده، ميللي ائتنيك آد اولاراق "آزهربايجانلي" و "آزهربايجان ديلي" آدلاري، روسييا دئولهتي و اونا باغلي سول و كومونيست توپار (قوروپ)، پارتي، اورتال (مئدييا) و شخصلهر آراجيليغي ايله، گونئي آزهربايجان و ايران`ا دا سوخولدو. نئجه كيم آزهربايجان ميللي حؤكومهتينين توركجهني دئولهتين ديلي ائعلان ائدهن ١٩٤٥ اوجاق تاريخلي و س. ج. پيشهوهري ايمضالي بويروقدا، ايستالين روسيياسينين آنتي تورك سيياسهتلهري دوغرولتوسوندا، "تورك" يئرينه "آزهربايجانلي" و "توركجه" يئرينه "آزهربايجان ديلي" آدلاري ايشلهديلدي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">بونونلا دا گونئي آزهربايجان و ايراندا ياشايان تورك خالقينين ميللي كيملييي ايكي طرهفدهن، دوغودان و قوزئيدهن سالديرييا اوغرادي: ايران دئولهتي "آزهري" و "آزهريجه"، سوويئتلهر ايسه "آزهربايجانلي" و "آزهربايجان ديلي" ايله خالقيميزين ائتنيك-ميللي آدي اولان تورك و ديلينين آدي اولان توركجهني يوخ ائتمهكده بيرلهشميشلهردي. بو ييخيچي سيياسهتلهر تورك خالقيني اؤز كيملييي و تاريخيندهن قوپاردي و گونئي آزهربايجان جوغرافي اساسلي آزهربايجانلي-آزهري ائتنيك كيمليكلهريني ياراداراق، ايران`ين باشاباشينا داغيلميش تك تورك خالقيميزي پارام پارچا ائتدي.<span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">آزهربايجانجا ساچماليغي</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ايستالين`لي ايللهردهن باشلاياراق سوويئت دؤنهمينده اويقولانان آنتي تورك سيياسهتلهر، خالقين ائتنيك آدي اولان تورك و ديلينين آدي اولان توركجهني دهييشديرمهكله يئتينمهييپ، ديلين اؤزونو دهييشديرمهيه، يئني بير ادهبي ديل ياراتماغا يؤنهلدي. بو دوغرولتودا خالقين گوندهليك ديلينده ايشلهديلهن يا دا اسكي توركجه متينلهرده وار اولان مينلهرجه توركجه كلمه آرخاييك و يا لهجه سؤزو دامقاسي يييهرهك ادهبي ديلدهن آتيلدي. ادهبي ديله توركجه كلمهلهر يئرينه، ساييسيز فارسجا، عرهبجه و روسجا كلمهلهر يئرلهشديريلدي. مودئرن قاوراملارا قارشيليق يئني توركجه كلمهلهر اورهتمه سورهجي دوردورولدو. بونون يئرينه فارسجا و عرهبجه كؤك و اكلهردهن يارارلاناراق "آزاركئش" كيمي يوزلهرجه اويدوروق كلمه تؤرهديلدي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">گلهجهك ايللهرده آنتي تورك قيزديرماسي "آزهربايجانجا" كيمي منطيق ديشي دريملهرين ياراديلماسي ايله سونوجلاندي. آزهربايجانجا اويدورماسي، توركجه يئرينه توركييهجه، آلمانجا يئرينه آلمانياجا، روسجا يئرينه روسياجا دئمهك كيمي يانليش بير تؤرهتيدير. روسييا كومونيست پارتيسينين گؤروشونه گؤره، خالقين آدي آزهربايجانلي ايدي. بو يانليش و كولونييال گؤروشه گؤره بيله، ديلين آدي آزهربايجانجا دئييل، آزهربايجانليجا اولمالييدي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">آزهربايجان خالق جبههسي: ديليميزين آدي تورك ديليدير </span></b></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">سوويئتلهرين چؤكوشو ايله آزهربايجان رئسپوبليكاسي ١٩٩١ قيروو (اوكتوبر) ١٨ده باغيمسيزليغيني قازاندي. بير چوخ گؤزلهمجي آرتيق تورك خالقي و توركجهنين يئنيدهن اؤز دوغما آدلارينا قاووشاجاغيني، توركجهنين گرچهك بير دئولهت ديلي كيمي ايشلهديلمهسينه الوئريشلي اورتام و اويقون قوشوللار يارانديغيني ساندي. آنجاق آزهربايجان رئسپوبليكاسي حاضيرليقسيز ياخالانميشدي. اوزون سوره روسييا سؤمورگهسي آلتيندا ياشاميش و سئچگينلهرينين اؤنهملي بؤلومو ميللي آچيدان كيمليكسيزلهشديريلميش آزهربايجاندا، دئولهت آيقيتينين هر هانسي بير ديل ايستيراتئژيسي يوخ ايدي. آرتي، دئولهت ده توپلوم دا توركجهنين گرچهك بير دئولهت ديلي اولاراق قوللانيلماسينا حاضير دئييلدي. بوندان دولايي دئولهت ايشلهرينين بير سورهلييينه روس ديلينده آپاريلماسينا داوام ائديلدي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">١٩٩٢ كؤچ (ماي) ١٥ده آزهربايجان خالق جبههسي حاكيمييهته گلدي. آخج`نين ايقتيداري ايله بيرليكده آزهربايجان دئولهتي، آزهربايجان خالق جومهورييهتي دؤنهمينده اولدوغو كيمي، اؤز ميللي ديلينده يؤنهتيلمهيه باشلادي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">آراليق (دئكابر) ٢٢ده ميللي مجليسده آزهربايجان رئسپوبليكاسينين دئولهت ديلي حاققيندا ياسا قبول ائديلدي. ياسانين ايلك باشلاميندا (ماددهسينده) بيلديريليردي: "آزهربايجان رئسپوبليكاسينين دئولهت ديلي تورك ديلي`دير. آزهربايجان رئسپوبليكاسينين بوتون دئولهت اورقانلاريندا ايش تورك ديلي`نده آپاريلير. تورك ديلي رئسپوبليكانين دئولهت ديلي كيمي سيياسي، ايقتيصادي، ايجتيماعي، عئلمي و مدهني ياشامين بوتون آلانلاريندا ايشلهديلير و رئسپوبليكا توپراقلاريندا اولوسلارآراسي ايلهتيشيم آراجي گؤرهويني يئرينه يئتيرير." ياسا آزهربايجان رئسپوبليكاسينين جومهورباشخاني ابولفهض ائلچي بهي طرهفيندهن آراليق (دئكابر) ٢٢ده ايمضالانيپ آراليق ٢٨ده باسيندا يايينلاندي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ياسادا ان اؤنهملي يئنيليك، توركجهنين آدينين "تورك ديلي" اولاراق آدلانديريلماسي ايدي. آخج، "آزهربايجان ديلي" دريميني (ايصطيلاحيني) قالديرماغي باشارسا دا، اونو توركجه آدلانديرامادي. گرچي آخج حاكيمييهتينين ديرچهلتدييي تورك ديلي دريمي بيله، خالقين و اؤزهلليكله بليرلي دئولهت آداملاري و آيدينلارين كيميليكسيزلهشديريلميش بؤلومو طرهفيندهن قبول گؤرمهدي. بو كيمي روسييا كومونيست پارتيسي و سوويئتلهرين سؤمورگهچي سيياسهتلهريني اؤزومسهييپ كيمليكسيزلهشهن آيدينلار، گينه ده قوندارما "آزهربايجان ديلي" ايفادهسيني ايشلهتمهني سوردوردولهر. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">اوچونجو دهييشديرهنلهر: كيمليكسيزلهشديريلميش دئولهت آداملاري ايله آيدينلار</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">١٩٩٣ چيچهك آييندا (اييون) آزهربايجان خالق جبههسي حاكيمييهتدهن اوزاقلاشديريلدي. چيچهك آيين ١٥ينده حئيدهر علييئو آزهربايجان رئسپوبليكاسي يوكسهك سوويئتينين باشخانليغينا سئچيلدي. بو تاريخدهن سونرا رسمي داييرهلهرده گينه ده روسييا كومونيست پارتيسينين ايستالين دؤنهمينده اويدوردوغو "آزهربايجان ديلي" دريمي (ايصطيلاحي) ايشلهديلمهيه باشلاندي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">١٩٩٥ده آزهربايجان رئسپوبليكاسينين </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">پيرئزيدئنتي </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">حئيدهر علييئو باشخانليغيندا يئني آناياسا تاسلاغيني (لاييحهسيني) حاضيرلاماق اوچون بير قورول اولوشدورولدو. بو قورولون حاضيرلاديغي تاسلاغين ٢٣ونجو باشلاميندا (ماددهسينده) سوويئت آزهربايجاني آناياساسيندا اولدوغو كيمي دئولهتين ديلي آزهربايجان ديلي آدلانديريلدي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">قيروو (اوكتوبر) آيينين سونلاريندا قورولا اولاشان ١٧٠٠ اؤنهريدهن يالنيز ١٨ينده ديليميز تورك ديلي آدلانديريليردي. اولوسويوق (نويابر) آيين ٥ينده بو ساييلار سيراسييلا ٣٠٠٠ه ياخين و ٢٣ ايدي. بونا رغمهن حئيدهر علييئو`ين گؤستهريشي ايله ٢٣ونجو باشلام (مادده) تارتيشيلمايا آچيلدي. ايلك تارتيشما آزهربايجان رئسپوبليكاسي آيدينلارينين قاتيليمي ايله قيروو (اوكتوبر) ٣١ده رئسپوبليكا بيليملهر آكادئميسينده گرچهكلهشدي. آرديندان اولوسويوق (نويابر) ٢ده رئسپوبليكا پيرئزيدئنتي ح. علييئو، بير سيرا آيدينلار و سيياسي پارتي سايلاولارينين (نومايهندهلهرينين) قاتيليمي ايله باشقا بير اوتوروم (ايجلاس) ياپيلدي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">١٩٩٥ اولوسويوق (نويابر) ١٢ده آزهربايجان رئسپوبليكاسينين آناياساسي خالق اويلاماسييلا (رئفئراندوملا) قبول ائديلدي. قبول ائديلهن آناياسانين ٢١ينجي ماددهسينده بئله بليرتيليردي: "آزهربايجان رئسپوبليكاسينين دئولهت ديلي، آزهربايجان ديلي`دير. آزهربايجان رئسپوبليكاسي آزهربايجان ديلي`نين گليشمهسيني ساغلار."</span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">٢٠٠١ بيچين (آوگوست) ٣ده آزهربايجان رئسپوبليكاسينين جومهورباشخاني "آزهربايجان اليفبا" و "آزهربايجان ديلي" گونونون ياراديلماسي حاققيندا بويروق وئردي. بو بويروقدا توركجهنين آدي "آزهربايجان ديلي" و لاتين كؤكهنلي تورك اليفباسينين آدي "آزهربايجان اليفباسي" ايله دهييشديريليردي. بويروقدا هر ايل بيچين (اوگوست) آيينين ايلك گونونون آزهربايجان اليفباسي و آزهربايجان ديلي گونو كيمي قوتلانماسي ايستهنيردي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">٢٠٠٢ سيخمان (سئپتامبر) ٣٠دا ميللي مجليس آزهربايجان رئسپوبليكاسيندا دئولهت ديلي حاققيندا ياساني اونايلادي. آزهربايجان رئسپوبليكاسينين جومهورباشخاني حئيدهر علييئو`ين بو ياساني ايمضالاماسييلا روسيانين قوندارديغي "آزهربايجان ديلي" ايصطيلاحينا بير يول داها دئولهت ديلي ايستاتوسو قازانديريلدي. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">سوروملولار: بيلينجسيزليك، ايشبيرليكچيليك و كيمليكسيزلهشديريلمه</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">چار ١. نيكولاي دؤنهمينده تورك خالقينين آدي قافقاز تاتاري`نا دهييشديريلهنده قوزئيده روسييانين بو كولونيياليست سيياسهتلهرينه باش قالديرمايانلار، ترسينه اونلاري اؤزومسهييپ و تورك خالقي ايله توركجه`نين آدينين دهييشديريلمهسي سيياسهتيني منيمسهيهنلهر، تاريخ و تورك خالقي قارشيسيندا سوروملودورلار. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ايستالين دؤنهمينده ١٤ يئلين (مارس) ١٩٣٧ تاريخينده روسييا كومونيست پارتيسينين بويروغو ايله تورك خالقينين ميللي تاريخي آدينين تورك`دهن آزه ربايجانلي`يا و توركجهنين آدينين آزهربايجان ديلينه دهييشديريلمهسينه بويون اهيهن آزهربايجان رئسپوبليكاسينين دئولهت آداملاري ايله آيدينلاري، تورك خالقي و تاريخ قارشيسيندا سوروملودورلار.</span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ايكينجي دونيا ساواشي ايللهري و آزهربايجان ميللي حؤكومهتي دؤنهمينده ميللي-ائتنيك آد اولاراق "آزهربايجانلي" و "آزهربايجان ديلي" آدلاريني گونئي آزهربايجان و ايران`ا سوخان گونئيلي روس پرهستلهر، روسييا دئولهتينه باغلي اولانلار، بير سيرا سول و كومونيست توپار (قوروپ)، پارتي، اورتال (مئدييا) و شخصلهر تورك خالقي و تاريخ قارشيسيندا سوروملودورلار. <span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">آزهربايجان دئولهتي باغيمسيزليغيني قازاناندان و آخج ايقتيدارينين ييخيليشيندان سونرا، يئنيدهن تورك خالقينين ميللي آدي اولان تورك`و آزهربايجانلي`يا و توركجهنين آديني آزهربايجان ديلي`نه دهييشديرهن دئولهت آداملاري ايله آيدينلار، تورك خالقي و تاريخ قارشْيسيندا سوروملودورلار. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">قوزئيده خالقين ميللي آدي تورك و ديلينين آدي توركجه اونا قايتاريلماليدير</span></b></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">روسييا آزهربايجان`ين قوزئي بؤلگهسيني ايشغال ائدهرهك، اونو جوغرافي اولاراق بؤلموشدور. آنجاق روسييا تكجه آزهربايجان`ي بؤلمهميشدير، بورادا ياشايان خالقين كيمليييني ده ائتنيك اولاراق بؤلموشدور. او، قوزئيده ياشايان بؤلومون ميللي-ائتنيك كيمليييني تورك`دهن آزهربايجانلي`يا و ديلينين آديني توركجهدهن آزهربايجان ديلي`نه دهييشديرمهكله، خالقيميزي ائتنيك-ميللي اولاراق دا بؤلمهيه قالخيشميش و بوندا بؤيوك اؤلچوده باشاريلي اولموشدور. نئجه كيم گونوموزده قوزئيده خالق، دئولهت آداملاري و آيدينلارين بؤيوك بير بؤلومو، ايستالين دؤنهمي روسييا كومونيست پارتيسيينين بويروغونا اويوملو اولاراق، اؤز ائتنيك آد و كيمليييني "تورك" دئييل، "آزهربايجانلي" و ديلينين آديني دا "توركجه" دئييل، "آزهربايجان ديلي" دييه بيلير. اويسا ايران دئولهتينين بوتون بنزهشديرمه (آسيميلاسييون) چابالارينا قارشين، گونئي و ايراندا خالق اؤز ميللي-ائتنيك آديني هر زمان اولدوغو كيمي ايندي ده "تورك" و ديلينين آديني "توركجه" تانيملايير. </span></div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNoSpacing" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: AZ-LATIN; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">بوگون ايكي آزهربايجان`ين بيرلهشمهسيندهن دانيشانلار، قوزئيده ميللي-ائتنيك كيملييي "آزهربايجانلي" و ديلي "آزهربايجانجا"؛ گونئيده ميللي-ائتنيك كيملييي "تورك" و ديلي "توركجه" اولان كيتلهلهري بيرلهشديرمهنين اؤن قوشوللاريندان دانيشماليديرلار. بو ايكي خالقين گرچهك بيرلهشمهسينين اؤن قوشولو ايسه، قوزئيده خالقين ميللي آدي اولان "تورك"و و ديلينين آدي اولان "توركجه"ني اونا قايتارماقدير. </span></div></div>Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-34170858847801026102012-01-28T08:40:00.001-08:002012-01-28T08:40:58.608-08:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on"><!--[if gte mso 9]><xml> <o:OfficeDocumentSettings> <o:TargetScreenSize>800x600</o:TargetScreenSize> </o:OfficeDocumentSettings> </xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml> <w:WordDocument> <w:View>Normal</w:View> <w:Zoom>0</w:Zoom> <w:TrackMoves/> <w:TrackFormatting/> <w:PunctuationKerning/> <w:ValidateAgainstSchemas/> <w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid> <w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent> <w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText> <w:DoNotPromoteQF/> <w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther> <w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian> <w:LidThemeComplexScript>AR-SA</w:LidThemeComplexScript> <w:Compatibility> <w:BreakWrappedTables/> <w:SnapToGridInCell/> <w:WrapTextWithPunct/> <w:UseAsianBreakRules/> <w:DontGrowAutofit/> <w:SplitPgBreakAndParaMark/> <w:EnableOpenTypeKerning/> <w:DontFlipMirrorIndents/> <w:OverrideTableStyleHps/> </w:Compatibility> <w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel> <m:mathPr> <m:mathFont m:val="Cambria Math"/> <m:brkBin m:val="before"/> <m:brkBinSub m:val="--"/> <m:smallFrac m:val="off"/> <m:dispDef/> <m:lMargin m:val="0"/> <m:rMargin m:val="0"/> <m:defJc m:val="centerGroup"/> <m:wrapIndent m:val="1440"/> <m:intLim m:val="subSup"/> <m:naryLim m:val="undOvr"/> </m:mathPr></w:WordDocument> </xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml> <w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267"> <w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="0" QFormat="true" Name="heading 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="header"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="page number"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="Default Paragraph Font"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="Normal (Web)"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="0" Name="No List"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/> <w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/> <w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/> </w:LatentStyles> </xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]> <style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin:0in;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:10.0pt;
font-family:"Times New Roman","serif";}
</style> <![endif]--> <br />
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Quzey Azərbaycan’ın Azərbaycanca’sı</span></b><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">, </span></b><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Güney Azərbaycan’ın Türkcə’si</span></b></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="color: red; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Mehran Baharlı</span></div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Elgün-05<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span>Ocaq- 2008- Siçan İli</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Geçənlərdə Azərbaycan Buduncu (Cumhuriyəti) televiziyonlarında 2008 ilinin başından olmaq üzərə, Türkiyə Türkcəsi ilə yayınlanan izlənclərə (pıroqramlara) yasaq gətirildiyi salığını (xəbərini) duyduq. Yasağın gərəkçəsi, bu “yabancı” dilin “Azərbaycanca”ya “itəm” (zərər) verdiyidir. Bu salıq Paniranist güclər tərəfindən böyük bir sevinc, İran vә Güney Azərbaycan Türklüyü tərəfindənsə böyük bir üzüntü ilə qarşılandı. Azərbaycan Buduncunda Türkiyə Türkcəsinə gətirilən yasaq, bizim dilimizə gətirilən yasaqdır. Bu olay belə görülməli, belə alqılanmalı vә bu üzdən də qınanmalıdır. Dilimizin adını (Türkcə) bilə bilməyən və onu qondarma “Azərbaycanca” diyə adlandıran Quzey Azərbaycanlı yetgililər, nəyin ona itəm verdiyini, nəyin ona yarar gətirdiyini necə anlayabilərlər?</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;"><b><span dir="LTR" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Güney’in yazılı-görkül (ədəbi) dili, “Türkcə”dir, “Azərbaycanca” deyildir</span></b><b><span lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"></span></b></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Güney Azərbaycan t</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">â</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">rixi bir yol ayrıcındadır. Günümüzdə Güney Azərbaycan və İran Türklüyünün oluşdurmaq və biçimləndirməkdə olduğu görkül dil, təməl aldığı Güney Azərbaycan və İran’ın başabaşına sərpilmiş Türk </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">budununun (</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">xalqının) dili ilə, Azərbaycan və Türkiyə Buduncları görkül dillərinin birləşməsindən ortaya çıxmaqda və daha doğrusu bu üçünün özgü və yeni biləşgəsidir. Bu üzdən onu “Yenicil (modern) Batı Oğuzcası” adlandıranlar da olmuşdur. Bu dil, özünə Azərbaycan Buduncu görkül dilini ülgü almamaqdadır. Güney’in görkül dili, hər iki qonşu ölkənin görkül dillərinə eşit aralıqda (məsafədə) durur və onların idi (heç) birisini tək başına öz görkül dili olaraq tablamır (qəbul etmir).<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Ancaq Güney Azərbaycan və İran Türklüyü, Türkcənin sözdağarcığına yiyələnmə, öz Türk soykökünə qayıdış və dilimizi çağdaşlaşdırma (muâsirləşdirmə) və yenicilləşdirmə (modernləşdirmə) alanlarında (sâhələrində), bunların idi (heç) birinə yiyə (sahib) olmayan Azərbaycan Buduncu deyil, Türkiyə Cumhuriyətinin varsıl (zəngin) denəyimlərindən (təcrübələrindən) yararlanmaqda, orada əldə edilən qazanımları mənimsəməkdə, onları öz denəyimləri və öz qazanımları olaraq görməkdədir</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">.</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Türkiyənin görkül və yazılı dili (Türkçe vəya Yeni Türkçe) və bu ölkədə törədilən yeni degilər (neolojismlər) Güney’ə yeni kəlimələr sunabiləcək çox önəmli bir qaynaqdır. Bu qaynaq özəlliklə yenicil bügüş (fəlsəfə), bilim, quraşdırım (teķnoloji), tüzәbilim (huquq), ərklət (dövlət), soyut qavramlar və uzluq (sənət) kimi alanlarda olağanüstü dəyərlidir. Ayrıca budunumuzun Əraqda Türkman adı ilə yaşayan ucqarobası (diyasporası) ilə Türkiyə sınırları içində yaşayan və sayıları milyonları aşan Azərbaycan Türkünün özlərinin yazılı-görkül dilləri olaraq Türkiyə tuğralı (rəsmi) dilini seçdikləri unutulmamalıdır. Güneydə - Azərbaycan Buduncunun tərsinə - xalqımızın özü və dilini Türkiyədə olduğu kimi və doğru olaraq ürkən (həmişə) “Türk” və “Türkcə” adlandırması da Güney’in kimi örnək aldığını açıqca ortaya qoyur. Son olaraq, İran və Güney Azərbaycanda Türk xalqının içində olduğu bugünkü ulusal (milli) oyanış və dirçəlmədə Türkiyə televiziyonlarının tək başına, hətta Quzey Azərbaycan’ın bağılsızlaşmasından (istiqlalından) daha çox etgi və oynamı (rolu) olduğu da bilinən bir gerçəkdir.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;"><b><span dir="LTR" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycanca, Türkcə deyildir. O Farsca-Ərəbcə-Rusca-Türkcə qarışımı yetərsiz və görksüz bir qarma (hibrid) dildir</span></b><b><span lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></b></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycan Buduncunun<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span>görkül dili, ağır biçimdə Fascadan etgilənmişdir. Bu etgi təkcə dilə girən Farsca söz və tərkiblərlə sınırlanmamaqda, dil bilgisi alanını da içərməkdədir. Hər hansı bir dilin geniş bir biçimdə (şəkildə) başqa bir dilin dilbilgisi qural və yasaları etgisi altına girməsi, o dilin öz qurallarının altüst edilməsi və dərindən yara alması deməkdir. Bugün Azərbaycanda yayqın olan görkül dil, yanlışlarla dolu, yozlaşma və soysuzlaşmağa üz tutmuş bir dildir. Bu dil söz dağarcığı və dil bilgisi açılarından, Farscadan dərindən etgilənmiş və pozularaq yetərsiz və görksüz (çirkin) bir qarma dil halına dönüşmüşdür. Osmanlı aydın və seçginlərinin yaradıb işlətdikləri uydurma bir dil var idi. Bu dilə doğru olaraq “Türkcə” yerinə “Osmanlıca” deyilmişdir, uçra (çünkü) bu dil üç Farsca, Ərəbcə və Türkcə dillərinin yapmaca (sün’i) bir biçimdə yanyana gətirilməsindən oluşmuşdu. İndi Azərbaycan Buduncunda görkül (ədəbi) dil olaraq işlədilən Azərbaycanca da, qardaşı Osmanlıca kimi, hətta ondan daha bətər, gerçəkdə Türkcə, Farsca, Ərəbcə və Ruscanın qarışımından oluşmuş qarma- uydurma bir dil görüntüsü verməkdədir.</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycan və İranda Türkcənin geriləməsi, İsmayıl Xaqan (Şah İsmail) dönəmindən sonra başlamışdır. Bu dil tuğralı və ərklət dili olma qonumunu addım addım itirməklə birlikdə, Farsca və Ərəbcə dillərinin əzici və çox ağır etgisi altında qalaraq, başda bilim, bügüş və uzluq olmaq üzərə, hər alanda öz doğurqanlığını itirib, neçə yüzil içində qısır və qarma bir dil halına gəlmişdir. Ardınca Gülüstan və Türkmançay anlaşmalarından sonra gələn son iki yüzildə, başqa bir dil, Ruscanın ağır etgisi altına girmişdir. Bugün Quzey Azərbaycanda idi bir dəyişiklik və düzəltməyə uğramadan, görkül və tuğralı dil olaraq tablanan dil, iştə bu qısır-qarma dildir. Bu durum Güney’in, Farsların boyunduruğundan qurtulduqdan sonra, İran ərklətinin basqıları ilə yaranmaqda-yaradılmış olan uydurma “Azəri-Fazəri”ni öz görkül və yazı dili diyə tablamasına bənzər. Azərbaycan Buduncunda bu eybəcər dilə Türkcə yerinə Azərbaycanca deyirlər. Bizcə bu adlandırma olduqca yerində (haqlı) vә doğrudur, uçra bu dili Türkcə adlandırmaq, Türkcəyə gücəm (zülüm) və sayqısızlıq olardı. Gerçəkdə Güney Azərbaycan və İranda Türk budununun qonuşduğu və burada biçimlənməkdə olan yenicil və çağdaş görkül dilini “Türkcə” adlandırması, bu dilin Azərbaycan Buduncunun görkül dili olan “Azərbaycanca”dan ayrıq (fərqli) olduğunun ən çarpıcı və ən gözəl bir qanıtıdır (subutudur).</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycan Buduncunda işlədilən görkül dil və orada var ol[may]an dil anlayışı, Güney Azərbaycan və İran Türklüyünə ülgü və təməl alınmamalıdır. Özəlliklə görkül dil və söz dağarcığı qonularında, Azərbaycan Buduncunun görkül dili – ondan yararlanılması gərəkdiyinin tabası (rəğmən) – Güney üçün tək təməl və qaynaq diyə görülməməlidir. Ötə yandan, Güneydə bu picin dilin İran və Güney Azərbaycanın görkül və yazılı dili olmasını savunan və yetirim (təbliğ) edən Rus vurqunları və tutucularla əkinc (kültür) savaşımı aparılmalıdır.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;"><b><span dir="LTR" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycan Buduncunda yenicil dil anlayışı yoxdur</span></b><b><span lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></b></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Az</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">ərbaycan Buduncunda Türk dilinin düşdüyü acınacaqlı durumun nədənlərini belə sıralayabilərik:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>1- Dil anlayışı əksikliyi və dilin üzərində (haqqında) dövlət yönətgisinin (siyasətinin) olmayışı: </span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycan Buduncunda gənəl olaraq yenicil dil anlayışı movcud deyildir və özəlliklə ərklət, dilin qorunması və gəlişdirilməsi, yenicilləşdirilməsi, çağdaşlaşdırılması və dirgili (canlı) bir varlıq olaraq olanaq- yetənəklərinin çeşitləndirilib çoxaldılması ilə ilgili hər hansı bir yekə tasarı (master plan) və yönətgiyə yiyə deyildir.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">2- Dilin adını dəyişdirmək: </span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycanda Rus sömürgəçiliyinin (ķoloniyalisminin) yıxıcı etgisinin ən açıq izini, oradakı budun<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span>və dilin “Türk” və “Türkcə”dən qondarma “Azərbaycan” və “Azərbaycanca”ya, özü də könüllü olaraq dəyişdirildiyində görəbilərik. Azərbaycan Buduncunda bizim dilin Türkcə olduğu və Türkcənin də bizim dil olduğu düşüncəsi və inancı, idi bir vaxt ürəklərdə və beyinlərdə kök salabilməmişdir. İştə Türkiyə budununun dilini Azərbaycan xalqının dilinə “yabancı” sanan anlayış da, bu sömürgələşmə (ķoloniyal) sayrılığın başqa bir bəlirtisidir. (Azərbaycan və Türkiyə Cumhuriyətlərində budunların qonuşduğu dillər, ən azından dilbilmi baxımından, iki ayrı dil yox, bir dilin iki olduqca yaxın ləhcəsi sayılır). Bu açıdan Fars sömürgəçiliyi boyunduruğu altında yaşamasının tabası, qondarma “Azəri” və “Azəricə” adlarını mənimsəməyən, bəlkə onlara var gücü ilə təpgi göstərən Güney Azərbaycan, öz bağılsız ərkləti və yüzlərcə akademi, institut, ....yə yiyə olan Quzey Azərbaycandan, bu açıdan daha irəlidə və ulusal kimliyinə bağlıraq durumdadır.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">3- Dildən özgün Türkcə sözləri dışlamaq: </span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycanca dilində, dilimizdə var olan minlərcə özgün Türkcə degiyə (kəliməyə), özbaşınalıqla bayrı (arxayik) damqası vurulmuş, bunlar yazılı və danışıq dillərindən dışlanmışdır. Bu yaxlaşımla da özləri demişkən “bu qədər zəngin dilimizi, miskin günə salıblar” (bu dənli varsıl dilimizi, yoxsul günə salıblar). Gəlinən bugünkü durum, Azərbaycan Buduncunda yazarların çoxunun, öz yazılarını toplamı 100-400 degini geçməyən sısqa bir sözdağarcığı köməyi ilə - bunun da yüzdə doxsanı Farsca, Ərəbcə, Rusca sözlərədən oluşmaqdadır – yazmalarıdır. Ötə yandan Azərbaycan Buduncunda Türkcə quralları təməlində (əsasında) yenidegi törətmə yolu sürəci durdurulmuş, onun yerinə arasıra Farsca əklərdən kömək alaraq yeni sözlər törətmə yolu mənimsənmişdir. Törədilən belənçi sözcüklərin önəmli bölümü isə, dilbilgisi baxımından yanlışlıqlarla doludur.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">4- Farsca etgisini qorumağa çalışmaq:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Buduncunda ortaçağ Azərbaycan seçginlərinin alışqanlıqlarının davamında, hələ də Fars dili və görksözünə (ədəbiyatına) qarşı bir çeşit vurqunluq (heyranlıq) duyqusu və aşağılıq düyümüqarmaşası (üqdəsi ķompleksi) vardır. Onlara görə dilimizdə Farsca degi, tərkib və hətta dilbilgisi qurallarını işlətmək, bir çeşit aydınlıq, soyluluq və yüksəklik bəlirtisidir. Güney’in tərsinə, Azərbaycan Buduncu doğrudan Fars sömürgəçiliyi və oradakı dil də Fars dili tərəfindən yox edilmə belini (təhlükəsi) ilə qarşı qarşıya qalmamışdır. Bu isə onların, Farscanın dilimiz üzərindəki olumsuz etgilərinə vurdum duymaz davranma, hətta Farsca degi və dilbilgisi qurallarını özlərininki sanmalarının başqa bir nədənir.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">5- Rusca etgisini qorumağa çalışmaq:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Sözsüz geçmişdə Rus dili, görksözü və uyqarlığının (mədəniyyətinin) Azərbaycan’ın çağdaşlaşma, yenicilləşmə, bundalı (seküler) və eldəmləşmə (layikləşmə) və batıya yaxınlaşmasında önəmli yarar və payı olubdur və gələcəkdə də olacaqdır. Ancaq bu gerçək, dilimizin Rus dili tərəfindən elik olunması (istila edilməsi) gərəkdiyi anlamına gəlməz. İki yüz ilə yaxın Rus sömürgəçiliyi altında yaşamaq, Azərbaycan Buduncu seçginləri arasında, dilimiz, abecemiz (əlifbamız) və görksözümüz üzərində Rus etgisini qoruma və yaşatmağa çabalayan yerli bir toparın (zümrənin) yaranmasına nədən olmuşdur. Bugün Azərbaycanda budunumuz və dilinin ulusal-tarixi adlarını “Türk” və “Türkcə”dən, “Azərbaycan” və “Azərbaycanca”ya dəyişdirməyi savunanlar, iştə bu Rus sömürgəçiliyinin yerli qalıntılarıdırlar.</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;"><b><span dir="LTR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Azərbaycancanın Sorunları</span></b><b><span lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></b></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Yuxarıda sıralanan nədənlərdən dolayı, günümüzdə Azərbaycanca </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">və ya Azərbaycan </span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Buduncunda işlədilən görkül dil, bir çox yöndən sorunlu, olduqca yetərsiz və hətta ölüşgəməyə üz tutmuş bir dildir. Bu sorunlar və onlara irim (diqqət) yetirməmə və dillə ilgili gənəl olaraq idi bir yönətgi və anlayışa yiyə olmamaq, oradakı durumu daha da ağırlaşdırmışdır. Anılan sorunlu yönləri belə sıralayabilərik:<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>1- Abece (əlifba) sorunları</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">2- Yazım (ortoqrafi) sorunları</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">3- Dilbilgisi sorunları</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">4- Söz dağarcığı sorunları</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Bu sorunların çözüm yollarına qıssaca toxunmaq istərsək:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">1- Abece əksiklikləri gedərilməlidir. Nazal Ññ, duralı (nüqtəli) Ķķ və kəmə<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>himi “ <b>’</b> ” (apastrof işarəti) abeceyə artırılmalı, uzun “â” səsi yazıda işlədilməlidir.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">2- Rus yazımını ölçüt alma alışqanlığı bıraxılmalı, yazım yanlışlıqları düzəltilməlidir.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">3- Farsca sözcüklərin söz dağarcığına girməsi denətim (ķontrol) altına alınmalı, əski Türkcə və çağdaş ləhcələrimizdə var olan sözcüklər gənə görkül dilə qazandırılmalı, sözcük törətmə sürəci yenidən başladılmalıdır….</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">4- Dilimizdə işlədilən Fars dilbilgisi qurallarının, özəlliklə ilgəç (ədat), ək, …’nin (bə, ki, ta, -kar, -gər, -pərəst, -pərvər, -şünas, -xana, -pərvər, -bin, …) qullanılması bütünüylə durdurulmalıdır.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Aşağıda Azərbaycan Buduncunun “Azərbaycanca” adlanan görkül dilində var olan bir sıra yanlışlıqlar sıralanmış və Türkcədəki düzgün qarşılıqları ayırac (parantez) içində verilmişdir.</span></div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">==========================================</span></div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Abece Sorunları</span></b></div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>==========================================</span></div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>1- Azərbaycan və Türkiyə Budunclarının Latın abeceləri, Güneydə gözü qapalı tablanmamalı, bu iki ölkənin denəyimlərindən yararlanaraq İran və Güney Azərbaycan Türklüyünə daha düzgün, daha məntiqli və daha əksiksiz bir abece düzənlənib yaradılmalıdır. Oluşdurulacaq yeni Latın abece, Azərbaycan Türklərinin bütün altquruplarını – İran’ın quzeybatısı (Güney Azərbaycan),<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>İran’ın güneyi (Qaşqayyurd), İran’ın quzeydoğusu (Afşaryurd) və Əraq Türkman ucqarobasını - qapsayacaq biçimdə tasarlanıb düzənlənməlidir. Oluşdurulduqdan sonra da Güney Azərbaycan və İran Türklərinin Latın Abecesi, sürəkli olaraq gözdən geçirilməli və yalnız Türk dilinin özəllik və gərəksinimləri təməlində gəlişdirilməlidir.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">2- Azərbaycan Buduncunun yeni Latın abecesinə gəlincə, bu əlifbadakı sorunlar, biçiklərin (hərflərin) yanlış sıralaması, nazal (<i>Ññ</i>), nüqtəli (<i>Ķķ</i>) biçikləri və kəsə “ <i>’</i> ” himinin olmayışı, və yazarkən uzun “<i>â</i>” hərfinin işlədilməməsi olaraq özətlənəbilər. Güney`in latın abecesində bu əksiklik və yanlışlıqların düzəldilməsi gərəklidir:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Abece sıralaması:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Buduncunun 1991 ilində Latın abecesinə geçişi tikəl (qismi) olmuşdur. Beləki Latın biçikler tablanmış, ancaq biçiklərin sırası hələ də Rus-Kiril abecesində olduğu təkindir. Bu abecedə, bütün Latın kökənli abecelərin tərsinə, “X” biçiyinin yeri abecenin sonlarında “V” biçiyindən sonra deyil, abecenin başlarında “H” biçiyindən sonradır. Habelə “Q” biçiyi “P” biçiyindən sonra deyil, abecenin ortasında “K” biçiyindən sonra gəlir:</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"></span></div><div style="background: #F8FCFF; text-align: justify;"><span lang="EN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: EN;">Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ğğ, Hh, <span style="color: red;">Xx</span>, Iı, İi, Jj, Kk, <span style="color: red;">Qq</span>, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: EN;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Bu nədənlə Azərbaycan Buduncunun abecesi gerçəkdə yarı latın (hərflərin biçimi), yarı Kiril (biçiklərin düzülüşü) azı (vəya) qarma bir abecedir. Bu isə özəlliklə sözlük və bilgisayar ortamlarında sözlərin düzülüşündə ciddi sorunlar yaradıb, onları altüst edərək qullanılmaz hala gətirir. Bu üzdən Güneydə Latın abecesində biçiklərin sıralaması Azərbaycan Buduncunda olduğu kimin deyil, uluslararası Latın biçikləri sıralamasına uyumlu olmalıdır.</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Güney Azərbaycan- İran Türklüyünün Bütünləşdirilmiş Latın Abecesi:</span></b></div><div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;"><b><span dir="LTR" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Otuzdörd Biçik və Bir Him </span></b><b><span lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></b></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Iı, İi, Jj, Kk, <span style="color: red;">Ķķ</span>, Ll, Mm, Nn, <span style="color: red;">Ññ</span>, Oo, Öö, Pp, <span style="color: red;">Qq</span>,</span></i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><i><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span></i><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, <span style="color: red;">Xx</span>,</span></i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><i><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span></i><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Yy, Zz, <b><span style="color: red;">‘</span></b></span></i></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">“Gəniz Ññ”si biçiyinin olmayışı:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> “Gəniz Ññ” (</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">“nasal n”, </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">“üç nüqtəli ke”, “ng”, “kaf-i Türki”, “kaf-i nuni”, “nun-i qənne”) Türklərə özgü bir səsdir. Ən əski çağlardan bəri günümüzə gəlib ulaşmış olan bu səs, dilimiz və budunumuzun əski Türkcə və əski Türklərə bağlı olduğunun ən sağlam qanıtlarından biridir. Geçmişdə (</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">ڭ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>) ilə göstərilən bu səs, çağdaş Ərəb köklü Türk abecesində (</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">نگ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>) biçimində göstərilir. Azərbaycan Buduncunun yeni Latın abecesində isə dilimizdə var “Ññ” səsini qarşılayacaq idi bir biçiyə yer verilməyibdir. Oysa (halbuki) bu biçik Musavat dönəmi və sonrasındakı Latın abecedə öz yerini almışdı. Ayrıca “Ññ” səsi ən əski və əski Türkcə, hətta Sümer kimi Pırototürk dillərdə, habelə Türk görkül və kökləşik (ķılasik) bətiklərdə (mətinlərdə) və Azərbaycan Türkcəsinin bir çox çağdaş ləhcəsində özəlliklə kəndlər və oymaqlar arasında işləkdir (İran’ın güneyində Qaşqay, Güney Azərbaycan’ın Sava və Sulduz, Quzey Azərbaycan’ın Qazax, Qarabağ, Gəncə, Ayrım, Nuxa, Zaqatala, Qax, ...., Xorasan’ın Sərvilayət, Bam Səfiabad, Cölgərux, Gərivan, Bocnurd, Cüveyn, Çağatay , .... ləhcələrində). Dolayısı ilə ən əski və əski Türkcə bətiklərin yazıb oxumasını və Türk dilinin İran və Azərbaycandakı çağdaş ləhcələrində yaranan görkül və folķlor yapıtların səbt və oxunuşunu qolaylaşdırmaq (âsânlaşdırmaq) və irimləşdirmək (dəqiqləşdirmək) üçün, “Ññ” biçiyinin Güney’in Latın abecesinə əklənməsi gərəklidir.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Duralı (Nüqtəli) “Ķķ” biçiyin olmayışı:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Dilimizdə qalın və incə olmaq üzərə iki ayrı “k” və “ķ” səsləri vardır. Bunlar “<i>Ķadr</i>” və “<i>Kənd</i>” degilərində olan səslədir. Qalın azı duralı “ķ” səsi, başda Avrupa dilləri olmaq üzərə daha çox yabancı degilərdə işlədilir. Bu iki səs arasıra (bə’zən) kəlimələrə ayrıq anlamlar verirlər, örnəyin incə “K” ilə söylənən “<i>Kola</i>” kiçik bağevi anlamında və qalın “Ķ” ilə söylənən “<i>Ķola</i>” bir içəcək (ķoķaķola) adıdır. Azərbaycan Cumhuriyəti Latın abecesində, dilimizdə var olan bu iki fərqli “k” və “ķ” səsləri tək bir biçiklə göstərilir. Bu iki ayrıq səs, Azərbaycan Türkcəsində var olduqlarına görə, kəsinliklə Latın abecemizdə də öz ayrıca yerlərini tapmalıdırlar.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Kk: <i>Börk, Buradakı, Kakıl, Kal, Kamaş, Kağaz, İki, Kəleybər, Kənd, Kərəm, Kilim, Kişi, Kola, Kor, Kosa, Kömək, Kömür, Küçə, Küt, Ördək, Təkər, Üzük</i></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Ķķ: </span><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Aķord</span></i><i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">, Doķtor, </span></i><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Eķonomi, </span></i><i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Folķlor, Ķabinet, Ķadr, </span></i><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Ķampanya, </span></i><i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Ķanada, </span></i><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Ķaraķter, </span></i><i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Ķarmen, Ķazino, Ķolombiya, Ķomando, </span></i><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Ķontrol, </span></i><i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Ķosmos, </span></i><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Ķuçuq, Ķulub</span></i><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Uzun </span></b><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN; text-transform: uppercase;">â</span><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">â</span></b><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> biçiyin yazıda işlədilməməsi:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Çağdaş Türkcədə, Türk kökənli sözcüklərdə “uzun </span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">â”</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> səsi yoxdur, ancaq bu səs yabancı sözcüklər özəlliklə Farsca və Ərəbcədən dilimizə girmiş degilərdə vardır və dilimizdə də tayınca (eynən) işlədilir. Azərbaycan’ın yeni Latın abecesində isə “uzun â” biçiyi və səsinin varlığı tablanmamış və buna ək olaraq yazılı dildə də bu biçik işlədilmir. Oysa Türkiyədə olduğu kimi, abecedə ayrıca göstərilməsə də, uzun â’dan, ən azından yazıda, özəlliklə əski və kökləşik bətiklərdə yararlanmaq gərəkir. </span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Örnəyin “<i>Nâminə</i>” degisi uzun â ilə söylənməsinə tabası, qıssa a ilə (naminə) yazılır. (dilimizdə bu Farsca degini işlətməyə gərək yoxdur. Onun yerinə Türkcə “<i>adına</i>” degisi işlədiləbilər). Habelə dilimizdə işlədilən “nâmə”, “-xânə”, “-zâdə”, “-vâri” kimi Farsca degi və əklər də Azərbaycancada uzun â ilə söylənmələrinin tabası, yanlışlıqla qıssa a ilə yazılırlar.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Bu iki ayrı “a” və “â” səsləri bir sıra durumlarda degilərə ayrıq anlamlar yükləyəbilər:<i> asan</i> (Türkcə asmaqdan), <i>âsân</i> (Farsca rahat anlamında); <i>bala</i> (Türkcə kiçik),</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">bâlâ</span></i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> (Farsca yuxarı anlamında); <i>alam</i></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(Türkcə almaqdan),</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">âlâm</span></i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> (Ərəbcə dərdlər anlamında); <i>yar</i> (Türkcə yarmaqdan), <i>yâr</i> (Farsca yoldaş anlamında); <i>azar</i> (Türkcə azmaqdan)</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">âzâr</span></i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> (Farsca əziyyət anlamında);</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Ayrıca Azərbaycan Buduncu yazımında Farsca və Ərəbcə kökənli adlardakı uzun “â” səsləri də yanlışlıqla Türkcə qıssa “a” ilə göstərilir: Babək (<i>Bâbək</i>), Adil (</span><i><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN; text-transform: uppercase;">â</span></i><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">dil</span></i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">), Cavid (<i>Câvid</i>), Hadi (<i>Hâdi</i>), …</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Başqa örnəklər (ayırac içindəkilər doğru, ayırac dışındakılar Azərbaycan Cumhuriyətindəki yanlış yazılışdır):</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">adət (<i>âdət</i>), adi (<i>âdi</i>), Adil (</span><i><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN; text-transform: uppercase;">â</span></i><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">dil</span></i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">), alam (<i>âlâm</i>),</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">ali (<i>âli</i>), аlim (<i>âlim</i>), asan (<i>âsân</i>),</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">azar (<i>âzâr</i>), Babək (<i>Bâbək</i>),</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">bala (<i>bâlâ</i>),</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Cavid (<i>Câvid</i>), dahi (<i>dâhi</i>), Hadi (<i>Hâdi</i>), hakim (<i>hâkim</i>), halə (<i>hâlə</i>), kafi (<i>kâfi</i>), malik (<i>mâlik</i>), naminə (<i>nâminə</i>), qanun (<i>qânun</i>), sabiq (<i>sâbiq</i>), tabe (<i>tâbe</i>), tarix (<i>târix</i>), vasitə (<i>vâsitə</i>), xanəndə (<i>xânəndə</i>), yar (<i>yâr</i>)</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Apastrofun (kəsənin) olmayışı:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycanda tablanan Latın abecesinin ən böyük əksikliklərindən biri də kəsə himinə yer verməməsidir. Bu isə dilimizin yazımında çox böyük qarqaşa və pırtlaşlığa yol açmaqdadır.</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Degi içində:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Örnəyin bu abecedə aşağıda göstərilən ikili degilər tayın (eyni) biçimdə yazılır. </span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Oysa bunların anlamları və doğru yazılışları bütünüylə ayrıqdır: </span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">b</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">ədən (</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">بدن</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>)-bə’dən</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> (<span dir="RTL" lang="FA">بعدا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>); bəzən (Türkcə bəzənməkdən)-bə’zən (<span dir="RTL" lang="FA">بعضا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>); ələm (<span dir="RTL" lang="FA">علم، الم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>)-ə’ləm (<span dir="RTL" lang="FA">اعلم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> daha bilgili), </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">əza (</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">عزا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>)-ə’za (</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">اعضا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), </span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">mədəni (uyqar anlamında)-mə’dəni (<span dir="RTL" lang="FA">معدني</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>); məlul (<span dir="RTL" lang="FA">ملول</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>)-mə’lul (<span dir="RTL" lang="FA">معلول</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>); mən (<span dir="RTL" lang="FA">من</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>)-mən’ (<span dir="RTL" lang="FA">منع</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>); mərəz (<span dir="RTL" lang="FA">مرض</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>)-mə’rəz (<span dir="RTL" lang="FA">معرض</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>); şer (<span dir="RTL" lang="FA">شئر</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> aslan)-şe’r (<span dir="RTL" lang="FA">شئعر</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>); təmir (dəmirin əski söylənişi)-tə’mir (<span dir="RTL" lang="FA">تعمير</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), tən (<span dir="RTL" lang="FA">تن</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>)-tə’n (<span dir="RTL" lang="FA">طعن</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>); tənə (<span dir="RTL" lang="FA">تنه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>)-tə’nə (<span dir="RTL" lang="FA">طعنه</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>)<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Başqa örnəklər (ayırac içindəkilər doğru, ayırac dışındakılar Azərbaycan Bucundakı yanlış yazılışdır):</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">bədən (<i>bə’dən</i>), bəzən (<i>bə’zən</i>), bəzi (<i>bə’zi</i>), dava (<i>dâ’va</i>), dəvət (<i>də’vət</i>), edam (<i>e’dam</i>), élan (<i>e’lan</i>), etina (<i>e’tina</i>), etibar (<i>e’tibar</i>), etibarən (<i>e’tibarən</i>), etiraf (<i>e’tiraf</i>), etiraz (<i>e’tiraz</i>), ezam (<i>e’zam</i>), əla (<i>ə’la</i>), istеdаd (<i>iste’dad</i>), istefa (<i>iste’fa</i>), löbət (<i>lö’bət</i>), meyar (me’yar), məbəd (<i>mə’bəd</i>), mədəni (<i>mə’dəni</i>), məlul (<i>mə’lul</i>), məlum (<i>mə’lum</i>), məlumat (<i>mə’lumat</i>), məmur (<i>mə’mur</i>), mən (<i>mən’</i>), mənа (<i>mə’na</i>), mənalı (<i>mə’nalı</i>), mənəvi (<i>mə’nəvi</i>), məni (<i>mə’ni</i>), məsud (<i>məs’ud</i>), mərəz (<i>mə’rəz</i>), mərifət (<i>mə’rifət</i>), məruz (<i>mə’ruz</i>), məruzə (<i>mə’ruzə</i>), məşəl (<i>məş’əl</i>), məyus (<i>mə’yus</i>), məzun (<i>mə’zun</i>), möcüz (<i>mö’cüz</i>), mömin (<i>mö’min</i>), mötəbər (<i>mö’təbər</i>), nəşə (<i>nə’şə</i>), səy (<i>sə’y</i>), sürət (<i>sür’ət</i>), şer (<i>şe’r</i>), şöbə (<i>şö’bə</i>), tabe (<i>tabe’</i>), təbir (<i>tə’bir</i>), təcili (<i>tə’cili</i>), təlim (<i>tə’lim</i>), təmin (<i>tə’min</i>), tə’minat (<i>təminat</i>), tən (<i>tə’n</i>), tənə (<i>tə’nə</i>), təsir (<i>tə’sir</i>), tətil (<i>tə’til</i>), təxir (<i>tə’xir</i>), təyin (<i>tə’yin</i>), yəni (<i>yə’ni</i>)</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Degi</span></b><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> sonunda:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Cumhuriyətində tablanan yeni abecedə kəsə himi olmadığından dolayı, özəl adlar və onlardan sonra gələn bir sıra əklər bitişik biçimdə yazılır və bu da yanlış anlamalara yol açır. Örnəyin bu abeceyə görə iki ayrıq anlamı olan “<i>Bâbək’i</i>” (Baybək’i öldürdülər) və “<i>Bâbəki</i>” (Baybək’ə mənsub, Baybək’ə bağlı), “<i>Əli’ni</i>” (Əli’ni gördüm) və “<i>əlini</i>” (əlini tutdum), “<i>Təbrizi</i>” (soyadı) və “<i>Təbriz’i</i>” (Təbriz’i özlərdim) degiləri tayın (eyni) biçimdə yazılır.</span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>==========================================</span></div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Yazım Sorunları</span></b></div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>==========================================</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Görüləcəyi kimi, Azərbaycan Buduncunda tablanan yazımdakı sorunların böyük bölümü, bu yazımda Türkcənin yapısı və gərəksinimləri yerinə, Rusca yazımını təməl almaqdan qaynaqlanmaqdadır.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Degi başındakı “Iı”lar:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Buduncunda tablanan yazımda kəlimə başındakı bir sıra “Iı”lar, Ruscanın etgisi ilə “İi” olaraq yazılır. Bu bütünüylə yanlış bir tutumdur:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">işıq (<i>ışıq</i>), ildırım (<i>ıldırım</i>), ilxı (<i>ılxı</i>)</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azәrbaycan Buduncu dilindә Rusçanı yansılama dәbi o dәnli kök salmışdır ki hәtta “Texas” kimi ingilizcә kәlәmәlәr “Texas” vә nә “Tekzas” şәklindә tәlәffüz edilir.</span></div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Degi başında gətirilən iki, üç, azı dörd ünsüz: </span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Türkcədə idi bir degi iki ünsüzlə başlamaz. Ancaq Azərbaycan Buduncunda tablanan yazımda, özəlliklə deginin başında – gətirilməməsi gərəkdiyi halda – iki hətta üç ünsüzün gətirilməsi kimi bütünüylə yanlış olan durumlarla qarşılaşırıq:</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Avstriya (<i>Avusturya</i>), konfrans (<i>ķonferans</i>), plаn (<i>pılan</i>), plov (<i>pilov</i>, <i>pılav</i>), prinsip (<i>pirinsip</i>), prioritet (<i>piriyoritet</i>), problem (<i>pıroblem</i>), proqram (<i>pıroqram</i>), qrаmmаtik (<i>qıramatik</i>), qrup (<i>qurup</i>), Rzа (<i>Rıza</i>), srağa (<i>ısrağa</i>), stəkan (<i>istəkan</i>), strateji (<i>istirateji</i>), struktur (<i>ısturuktur</i>), Tbilisi (<i>Tibilisi</i>), Nyu-York (<i>Niyu York</i>), Vyana (<i>Viyana</i>),</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Хristiаn (<i>Xırıstiyan</i>)</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>“Aa” və “iİ” biçiklərini yanyana gətirmək:</span></b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> Azərbaycan Buduncunun tabladığı yazımda, Rus yazımına uyaraq arxa arxaya gələn “i" və “a”larla qarşılaşırıq. Oysa bunların arasında kəsinliklə bir “y” biçiyi artırılmalıdır. (Yabancı olan bu degilərin çoxunun dilimizdə Türkcə qarşılığı var olduğundan dolayı, işlədilmələrinə gərək yoxdur):</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">аid (<i>âyid</i>), auksioner (<i>aķsiyoner</i>), biоqrаf<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>(<i>biyoqraf</i>), dair (<i>dâyir</i>), dialekt (<i>diyalekt</i>), dialoq, (<i>diyaloq</i>), diaspor (<i>diyaspor</i>), fiasko (<i>fiyasķo</i>), funksioner (<i>funķsiyoner</i>), institusional (<i>institusiyonal</i>), İordaniya (<i>İyordaniya</i>), kаinаt (<i>kâyinat</i>), konfedensial (<i>ķonfedensiyal</i>), konvension (<i>ķonvensiyon</i>), material (<i>materiyal</i>), media (<i>mediya</i>), nail (<i>nâyil</i>), potensial (<i>potensiyal</i>), prioritet (<i>piriyoritet</i>), prоfеssiоnаl (<i>pırofesiyonal</i>), radiasiya (<i>radiyasiya</i>), region (<i>regiyon</i>), social (<i>sosiyal</i>), tualet (<i>tuvalet</i>), variant (<i>variyant</i>), vəsait (<i>vəsayit</i>), zəif (<i>zəyif</i>), Xətai (<i>Xətâyi</i>)<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Yanlışlıqla qoşalanan biçiklər:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Buduncunda tablanan yazımda, Rus qaynaqlı degilərdəki qoşa biçiklər Türk dilimizin yazımını pozmaq bahasına olsa da, tayınca qorunur. Oysa Türkcə yazımında bunlar kəsinliklə tək bir biçik olaraq göstərilməlidirlər, uçra tək səslə söylənirlər. (Yabancı olan bu degilərin çoxunun dilimizdə Türkcə qarşılığı var olduğundan dolayı onların işlədilməsinə gərək yoxdur):</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">akkord (<i>aķord</i>), assambleya (<i>asambleya</i>), assosiasiya (<i>asosiyasiya</i>), attaşe (<i>ataşe</i>), brüssel (<i>Bürüsel</i>), dollar (<i>dolar</i>), effektiv (<i>efektiv</i>), hobbi (<i>hobi</i>), intellektual (<i>inteleķtual</i>), klassik (<i>ķılasik</i>), kollektiv (<i>ķolektiv</i>), komissar (<i>ķomisar</i>), komissiya (<i>ķomisiya</i>), korrupsiya (<i>ķorupsiya</i>), lobbi (<i>lobi</i>), missiya (<i>misiya</i>), professor (<i>pırofesor</i>), prosse (<i>pırose</i>), qrammatik (<i>qıramatik</i>), rejissor (<i>rejisor</i>), repressiya (<i>represiya</i>), sessiya (<i>sesiya</i>), ssenari (<i>senari</i>), terror (<i>teror</i>)</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Tirə’nin (-) yanlış qullanımı:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Buduncunda tablanan yazımda tirə imi (defis işarəti) çox geniş bir şəkildə və çox vaxt da gərəksiz yerə qullanılmaqdadır:</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" style="margin-top: 12.0pt; text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>1- Tirə’ni ad tamlamarında (izafi tərkiblərdə) yanlış qullanmaq:</span></b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> Azərbaycan Buduncu yazımında “i" səsi verən Farsca söz birləşmələrindəki kəsrə, ilk degiyə yapışdırılıb və ondan sonra bir “-“ imi artırılaraq iki degi birbirinə bitişik yazılır. (tərzi-hərəkət) Bu, məntiq baxımından yanlış olmaqla birlikdə, uzun bir tərkibin törədilməsinə nədədn olur. Bu sorun özəlliklə söz birləşməsinin ikidən artıq degidən oluşduğu vaxtlar, örnəyin (məsələn) “pənbeyi-daği-cunun”, “tarixi-ali-osman” söz birləşmələrində </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">olduğu kimi, </span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">özünü daha görksüz və qabarıq biçimdə göstərir. Bu yöntəm yanlışdır və ad tamlamalarındakı degilər birbirinə bitişik yazılmalıdırlar, ayrıca tirə (-) ilk degi və ondan sonra gələn “-i" arasına artırılmalıdır.</span></div><div class="MsoNormal" style="margin-top: 12.0pt; text-align: justify;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">bərgi-gül (<i>bərg-i gül</i>), həddi-buluğ (<i>h</i></span><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">ədd-i buluğ</span></i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">), nəzmi-nazik (<i>nəzm-i nâzik</i>), nöqteyi-nəzər<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(<i>nöqte-yi nəzər</i>), pənbeyi-daği-cunun (<i>pənbe-yi dâğ-i cunun</i>), qeyri-adi (<i>qeyr-i </i></span><i><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">â</span></i><i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">di</span></i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">), qeyri-bərabər (<i>qeyr-i bərâbər</i>), qeyri-fars (<i>qeyr-i Fars</i>), sui-istifadə (<i>su-i istifâdə</i>), tarixi-ali-osman (<i>Târix-i </i></span><i><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN; text-transform: uppercase;">â</span></i><i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">l-i Osman</span></i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">), tərcümeyi-hal (<i>tərcümə-yi hal</i>), tərzi-hə rəkət (<i>tərz-i hərəkət</i>) </span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 303.0pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span><span style="mso-tab-count: 1;"> </span></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">2- Tirə’ni birləşik degilərdə qullanmaq:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Buduncu yazımında, bir çox yerdə işlədilməsinə gərək olmayan durumlarda tirə imi qullanılır:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">ola-ola (<i>ola ola</i>), düsüb-düsməyəcəyi (<i>düşüb düşməyəcəyi</i>), edilib-edilməməsi (<i>edilib edilməməsi</i>), bir-biri ilə (<i>birbiri ilə</i>), </span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">3- Qıssaldılmış adlarda gərəksiz tirə imi:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Buduncu yazımında, bir sıra sözlərin qıssaldılmış biçimində, sözün düşən orta bölümü yerinə tirə imi qoyulur. Örnəyin “doķtor”un qıssaldılmış biçimi olan “<i>dr</i>” yerinə, “d-r” yazılır. Bu yöntəm gərəksiz və uyqunsuzdur.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">4- Tirә’ni qullanılması gәrәkdiyi yerdә qullanmamaq:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azәrbaycan Buduncu yazımında bir sıra durumlarda isә tirә qullanılması gәrәkdiyinә qarşın qullanılmır.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Noqteyinəzərindən (<i>Noqte-yi nәzәrindәn</i>)</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Özəl adları böyük biçiklərlə başlamamaq:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycanda tablanan yazımda, özəl adlar çox vaxt kiçik biçiklərlə başladılır. Oysa bütün özəl adların böyük biçiklərlə başlaması gərəkir:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">azərbaycan (<i>Azərbaycan</i>), ərəb (<i>Ərəb</i>), fars (<i>Fars</i>), ingilis (<i>İngilis</i>), islаm (<i>İslam</i>), rus (<i>Rus</i>), türk (<i>Türk</i>), türkiyə (<i>Türkiyə</i>)</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Târixi şəxsiyətlərin adlarındakı aşal (rütbə), taxma ad (ləqəb) və bənzərləri:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Buduncu yazımında, târixi şəxsiyətlərin adlarında gələn “Mirzə”, “Şah”, “Ağa”, “Xan”, “Xanım” və bənzəri aşal, taxma ad və ..... ikinci sırada gəlincə, kiçik biçiklərlə yazılır. Oysa bunlar o şəxsiyətlərin adlarının bir bölümüdür və böyük biçiklərlə yazılmaları gərəkir:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Abbas mirzə (<i>Abbas Mirzə</i>), Nadir şah (<i>Nâdir Şah</i>), Abbasqulu ağa (<i>Abbasqulu Ağa</i>), Fətəli xan (<i>Fətəli Xan</i>), Heyran xanım (<i>Heyran Xanım</i>)</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">T</span></b><b><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">â</span></b><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">rixi şəxsiyətlərinin adlarını Farsca yazma alışqanlığı: </span></b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Azərbaycan Buduncu görkül dilində, bir sıra t</span><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">â</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">rixi şəxsiyətlərin adları Fars biçimi təməl alınaraq və yanlış yazılır. Örnəyin “B</span><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">â</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">bək” adı uzun </span><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">â</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> ilə söylənib qıssa a ilə yazılır. Oysa Farsca kökənli <i>B</i></span><i><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">â</span></i><i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">bək</span></i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> adının doğru yazılışı, söyləndiyi kimi uzun </span><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">â</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> ilə olmalıdır (Bu adın Türkcəsi <i>Baybək</i>’dir). Habelə Türk xaqan, ərklət və soysopların (sülalərin) çoxunun adı da Farsca biçimi ilə yazılır. Örnəyin “Səlcuqi” (<i>Səlcuqlu</i> yerinə), “Qəznəvi” (<i>Qəznəli</i> yerinə), “Səboktəkin” (<i>Sübək Tigin</i> yerinə)</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Babək (<i>B</i></span><i><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">â</span></i><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">bək, Baybək</span></i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">), Börküyarıq (<i>Bәrk Yaruq</i>), </span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Еlхаni (<i>Elxanlı</i>), </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Səboktəkin (<i>Sübək Tigin</i>), Səlcuqi (<i>Səlcuqlu</i>), Qəznəvi (<i>Qəznəli</i>)</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">, Yusif (<i>Yusuf</i>), Yunis (<i>Yunus</i>)</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Yanlış yazılan coğrâfi adlar: </span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycanda işlədilən yazımda Rus dilindəki biçimlərə bağlı qalmaq nədəni ilə, çoxu zaman coğrâfi adların yanlış yazıldığını görürük. Adların yanlış yazılışı, Türk kökənli və ya Azərbaycan coğrâfi adlarında da görülür:</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Bolqarıstan (<i>Bulqarıstan yerinǝ</i>), Musеl (<i>Musul yerinǝ</i>), Qəzza (<i>Qəzzə yerinǝ</i>), Urmiyа (<i>Urmu yerinǝ</i>), Yerevan (<i>İrəvan yerinǝ</i><span style="color: red;">),</span></span><span lang="TR" style="color: red; mso-ansi-language: TR;"> </span><span lang="TR" style="color: red; font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Tbilisi (Tiflis yerinǝ</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">)</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Qıssaldılmış adlardan sonra ara verməmək:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycanda tablanmış yazımda qıssaldılmış adlardan sonra gələn dura (nüqtə) və ondan sonrakı degi arasında ara (fâsilə) verilmir. Bu yanlışdır və qıssaldılmış kəliməni göstərən biçikdən sonra gələn dura ilə ondan sonrakı degi arasında bir ara verilməlidir:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">A.Əmrahoğlu (<i>A.<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span>Əmrahoğlu</i>), Ə.Sеyidоv (<i>Ə.<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span>Sеyidоv</i>), H.Əhmədоv (<i>H.<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span>Əhmədоv</i>), N.Mоllаyеv (<i>N.<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span>Mоllаyеv</i>)<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>“</span></b><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Qq”ləri “Ğğ” yazıb söyləmək:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan görkül dilində Fars səsbilimi (fonetiyi) etgisi ilə, Q’lərin bir çoxu yanlış olaraq “Ğ” şəklində söylənir və yazılır:</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Kаşğаri (<i>Ķaşqarlı</i>), sayğı (<i>sayqı</i>), sorğu (<i>sorqu</i>), uyğun (<i>uyqun</i>), Uyğur (<i>Uyqur</i>), vurğu (<i>vurqu</i>)</span><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">, almağ (almaq), ....</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;"></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>“Kk”l</span></b><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">əri “Hh” vəya “Yy”, “Qq”ləri “Xx” vəya “Ğğ” olaraq söyləmək: </span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycan görkül və özəlliklə sözəl dilində kəlimə sonundakı “K”lərin çoxu “H” vəya “Y” olaraq söylənir. Örnəyin “<i>etmək</i>” yerinə “etməy”, “<i>demək</i>” yerinə “deməy”, “<i>yüksək</i>” yerinə “yüksəh”, “<i>böyük</i>” yerinə “böyüh”, “<i>bilmərik</i>” yerinə “bilmərih”, “<i>gəldikdən</i>” yerinə “gəldihdən”, “<i>istirik</i>” yerinə “istirih”, “<i>eyləməliyik</i>” yerinə “eyləməliyih”, “<i>maraq</i>” yerinə “marax, marağ”. Bu isə görkül dili yerəl ağızlar düzeyinə çəkərək, onu son dərəcə görksüzləşdirir (çirkinləşdirir).</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Bu başlıq altında rәsmi dildә belә ağız dilini qullanaraq işlәdilәn “bunnan” (“<i>bundan</i>” yerinә) vә әdəbi dildə qəbul edilən “isti” (“issi”, “ısı” yerinә) kimi durumları da әklәyәbilәrik.</span></div><div class="MsoNormal" style="tab-stops: 65.25pt; text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Biləşik eyləmləri (mürəkkəb fe’lləri) aralı yazmaq:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan yazımında “-bilmək” yardımcı eyləm-əki ilə oluşdurulan biləşik eyləmlər aralı yazılır. Bu yanlışdır, uçra aralı yazılan “bilmək” eyləmi (bilgili olmaq) anlamındadır. Oysa biləşik eyləmlərdəki “-bilmək” eyləmi, ək görəvini üstlənmiş və bacarmaq anlamındadır. Belənçi eyləm-əklər, Türkiyə Türkcəsində olduğu kimi fe’lə yapışıq yazılmalıdır:</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">ola biler (<i>olabilər</i>), verə bilmir (<i>verəbilmir</i>)<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Avrupa qaynaqlı sözlərin sonuna gətirilən gərəksiz “a” lar: </span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycan görkül dilində Rus dili etgisi sonucunda çox sayıda Avrupa qaynaqlı degilərin sonuna </span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">“</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">a” azı “ya” gətirilir. Bu, Güney dili üçün tanış olmayan durum və gərəksiz yükdür.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="SV" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: SV;">akademiya (<i>aķademi</i>),</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="SV" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span lang="SV" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: SV;">forma (<i>form</i>), formula (<i>formul</i>), norma (<i>norm</i>), partiya (<i>parti</i>), </span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: SV;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>==========================================</span><span lang="SV" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: SV;"></span></div><div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;"><b><span dir="LTR" lang="SV" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: SV;">Dilbilgisi Sorunları</span></b><b><span lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></b></div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">==========================================</span><span lang="SV" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: SV;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycan görkül dili, dilbilgisi (qıramer) baxımından da Farscanın ağır etgisi altındadır. Bu ağır etgi, Azərbaycancanın Türk dilbilgisinə tərs olan bir çox Farsca nəhv ilkə (qayda) və qurallarını mənimsəməsinə gətirib çıxartmışdır. Bu sayrılıqlı olqu özünü Farsca “ki”, “bə<span style="color: red;">-</span>be” kimi ilgəçlərin<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span>geniş biçimdə işlədilməsi, Türkcə “mi”nin işlədilməməsi, səs uyumuna uymamaq, ... kimi durumlarda ortaya çıxır. (Bunların böyük bir bölümü -dilin yozlaşması, xalqın Farslaşması bəlirtisi olaraq- Güneydə danışılan ləhcələrdə də görülür):</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Farsca “ki” ilgəçini (ədatını) işlətmək:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Buduncunun yazılı və sözəl dilində Farscanın ağır etgisindən dolayı, Farsca “ke” ilgəçi olağanüstü geniş bir ölçüdə qullanılır. Bu isə bütünüylə dilimizin Türk kimliyini pozur və görkül baxımdan ona ilkəl və görksüz bir görüntü verir. Türkcədə Farsca “ke” ilgəçi çox seyrək olan gərəkli durumlar dışında qullanılmamalıdır.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Örnəyin: “Gəldim ki sizi görəm” (doğrusu:</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>“<i>Sizi görməyə gəldim</i>”), “N</span><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">â</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">zir təkzib etdi ki h</span><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">â</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">disədən xəbəri yoxdu” </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(doğrusu:</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Baxan olaydan xəbəri olmadığını yalanladı</span></i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">), </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>....</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Ayrıca Azərbaycancada sıxlıqla “ke” ilgəçindən yararlanaraq yapılmış bir sıra kipləşmiş (qalıblaşmış) cümlələr işlədilir. Örnəyin “qeyd etmək lazimdir ki”, “xatırladaq ki”, ... Gərəksiz və anlamsız olan bu qalıblaşmış cümlələri qullanmanın, mətləbi uzatmaq və görksüzləşdirməkdən başqa idi bir yararı yoxdur:</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Qеyd еtmək lаzımdır ki, Bunu dа xatırladaq ki, </span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Qeyd edək ki, Dem</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">əy olar ki, </span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Farsca “be” (bə) ilgəçini yayqın olaraq işlətmək:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Buduncunun görkül dilində Farscanın ağır etgisindən dolayı Farsca “be” (bə) ilgəçi genişcə işlədilir:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">cürbəcür (<i>türlü, çeşitli</i>), günbəgün (<i>gündən günə</i>), ilbəil (<i>ildən ilə</i>), növbənöv (<i>türlü, çeşitli</i>), tekbetek (<i>təkətək</i>)<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Farsca “ta” ilgəçini işlətmək:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Farscanın ağır etgisi altında çabalayan Azərbaycancada, arasıra Farsca “ta” ilgəçi işlədilir. Örnəyin </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>"</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">tа ХХ əsrin əvvəlinə qədər</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>"</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. Bu cümlənin Türkcəsi belə olmalıdır “<i>XX inci yüzilin başlanqıcına dək</i>”</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Türkcə degileri yanlış yapılarda işlətmək:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Buduncunda bir sıra Türkcə degilər, yanlış anlam azı yapıda işlədilir. Örnəyin “<i>sayı</i>” yerinə yanlışlıqla saymaq eyləminin (fe’linin) əmr kipi olan “say’, “<i>bildiri</i>” yerinə yanlışlıqla eyləm adı olan “bildiriş”, “<i>azıq</i>” yerinə yanlışlıqla Farsca biçimi olan “azuqə”, “<i>çatışmazlıq</i>” yerinə yanlış yapılı olan “çatışmamazlıq”, “<i>anma</i>” yerinə ginələnməyən (təkrarlanmayan) durumları bildirən -im əki ilə yapılmış “anım” işlədilir.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Səs Uyumu Yasasını Pozmaq: </span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Səs uyumu yasası, Türkcənin ən təməl yapı daşlarından biridir. Bu yasa ilə dilimizə girən hər yabancı sözcük, Türkcələşib bizimkiləşir. Ancaq Azərbaycan Buduncunun yazımında və dilində özəlliklə bir sıra Ərəb və Fars kökənli degilərin yazılış və söylənişində, dilimizin səs uyumu yasa və quralları heçə sayılır və gobudca pozulur. Səs uyumu yasası süzərisindən geçməyən bu degilər, gerçəkdə dilimizi elik edir və Türkcəni o yabancı dillərin boyunduruğu altına soxur:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">büllur (<i>bulur</i>), büruz (<i>buruz</i>), çünki (<i>çünkü</i>), divar (<i>duvar</i>), dosye (<i>dosya</i>), hаzırki (<i>hazırkı</i>), hökumət (<i>hökümət</i>), hücum (<i>hucum</i>), hüquq (<i>huquq</i>), güruh (<i>quruh</i>), lаzımi (<i>lâzimi</i>), lüzum (<i>luzum</i>), mövcud (<i>movcud</i>), mövhumаt (<i>movhumat</i>), mövzu (<i>movzu</i>), müasir (<i>muasir</i>), müayinə (<i>muayinə</i>), nöqsan (<i>noqsan</i>), nücum (<i>nucum</i>), nüfuz (<i>nufuz</i>), nümayəndə (<i>numahəndə</i>), nümunə (<i>nümünə</i>), qürur (<i>qurur</i>), qüsur (<i>qusur</i>), rüsum (<i>rusum</i>), sübut (<i>subut</i>), sükut (<i>sukut</i>), şüur (<i>şuur</i>), ümum (<i>umum</i>), ünvan (<i>unvan</i>), üsul (<i>usul</i>), üsyan (<i>usyan</i>), xüsusi (<i>xususi</i>), хüsusiyyət (<i>xususiyyət</i>)</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">“Mi” soru ilgəçini işlətməmək:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Cumhuriyətinin görkül dilində, Fars dilinin ağır etgisi sonucunda, soru ilgəçi olan “mi” gənəlliklə işlədilmir, işlədildiyində də<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>haqqında soru sorulan nəsnədən sonra deyil, ürkən cümlənin sonunda və yanlışca işlədilir:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>1- “</span></b><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Mi”nin işlədilməmə örnəkləri: </span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">“Mi”, haqqında soru sorulan nəsnədən sonra gəlməlidir:</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> "</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Sən də?” </span><span lang="ES" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: ES;">(doğrusu “<i>Sən də mi?</i>”), “Olacaq?” (doğrusu “<i>Olacaq mı?</i>”), “Hamını çağırdız?” (doğrusu “</span><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Hamını çağırdınız mı</span></i><i><span lang="ES" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: ES;">?</span></i><span lang="ES" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: ES;">, </span><span lang="ES" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><i><span lang="ES" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: ES;">Hamını mı çağırdınız?</span></i><span lang="ES" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: ES;">”).</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span lang="ES" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: ES;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>2- “Mi”ni yanlış işlətmə örnəkləri:</span></b><span lang="ES" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: ES;"> “</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Bilərikmi?” (doğrusu “<i>bilərmiyik?</i>”). “Mi” eyləmlərdə məsdərin ilk çəkimindən sonra gəlməlidir (“bilər”dən sonra, “bilərik”dən sonra deyil).</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>“-sa” əkinin yanlış işlədilməsi:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Buduncunun (Cumhuriyətinin) dilində “-sa” əki bir sıra hallarda (Ruscanın etgisi və Türkcə dilbilgisinə yetərincə tanış olmamaq sonucunda) yanlış qullanılmaqdadır, “hansısa” kimi tərkiblər isə doğrudan Ruscadan alıntı-çeviridir:</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>"</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">gedirəmsə</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>"</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> (doğrusu “<i>gedirsəm</i>”dir); “içmirsənsə</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> "</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(doğrusu “<i>içmirsən</i>”dir. “İçmirsən” özü şərtidir və ikinci kəz “sa” qoşul (şərt) əkini alabilməz. Bu yanlış kip, Güney ağızlarında da yayqındır). “anlayırıqsa” (doğrusu “<i>anlayırsaq</i>”dır), “səhv etmirəmsə” (doğrusu “səhv etmirsəm, yanılmırsam”).</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Çoxulu təkil yerinə işlətmək:</span></b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> Azərbaycan Buduncunun görkül dilində çox sayıda Ərəb kökənli çoxul kəlimə, yanlış olaraq təkil (müfrəd) anlamında işlədilir və bu üzdən də ikinci kəz çoxullaşdırılır:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">bəyanatlar (bəyanat), əcdadlar</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> (</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">əcdad</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">), hüquqları (<i>haqları</i>), ləvazimatlar (<i>ləvazim</i>), luğatlar (<i>lüğətlər</i>), mənafеlər (<i>mənfəətlər</i>), mәlumatlar (<i>mə’lumat</i>), tədqiqatlar (<i>tədqiqlər</i>),</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> </span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">tələbаtlar (<i>tələblər</i>), </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">təqdimatlar (təqdimat), tәsiratlar (<i>tә’sirat</i>)</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> , </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">təşkilatlar (<i>təşkilat</i>)</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Yenicə törədilmiş uyqunsuz degi və tərkiblər:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Buduncu görkül dilində, çox sayıda uyqunsuz, yanlış anlamda işlədilən, fəsahət və bəlaqət açılarından olduqca yoxsun, görklülük baxımından sorunlu olan degi vardır. Bunlar Azərbaycan Buduncunda törədilən yenidegilərin böyük bir bölümünü qapsayır:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Örnəyin “<i>qılavuz</i>” yerinə Farsca-Türkcə qarışımı “bələdçi”, “<i>çarpı</i>” yerinə gülünc görünən “vurulsun” (“<i>üç çarpı iki</i>” yerinə “üç vurulsun iki”), “<i>sözlük</i>” yerinə yanlışlıqla işlədilən “lüğət” (“lüğət” söz anlamındadır, sözlük deyil), “<i>əksi</i>” yerinə işlədilən “çıx” (“<i>beş əksi iki</i>” yerinə “beş çıx iki”), “<i>artı</i>” yerinə fəsahət və bəlağətdən olduqca uzaq olan “üstəgəl” (“dörd artı beş” yerinə “dörd üstəgəl beş”) “<i>yüzdə</i>” yerinə “faiz”, “<i>yırçı</i>” və “<i>yırar</i>” yerinə “müqənni” və “xanəndə”, “<i>uydu</i>” yerinə “peyk”, “<i>aday</i>” yerinə Farscada adaqlı anlamında işlədilən “namzəd”, “<i>başkənd</i>” yerinə “paytaxt”, “<i>göstəri</i>” yerinə “nümayiş”, “<i>öyrənci</i>” yerinə Farscada mollaxana məktəblərində oxuyan anlamında olan “tələbə”, “<i>oxul</i>” yerinə mollaxana anlamında olan “məktəb” bu kimi uyqunsuz olan degilərdən bir neçəsidir. </span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Aşırı uzun olan törətilər: </span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Azərbaycancada daha yığcam və qıssa degilər yerinə, gənəldə əlverişsiz olan aşırı uzun degilər işlətməyə meyil vardır</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Örnəin “<i>ək</i>” yerinə daha uzun olan “şəkilçi”, “<i>duraq</i>” yerinə “dayanacaq”, “<i>darqınc</i>” yerinə “huzursuzluq”, “<i>adıl</i>” (zəmir) yerinə “əvəzlik”, “<i>qızılay</i>” yerinə “qırmızı aypara”, “<i>tarım</i>” yerinə “kənd təsərrüfatı”, “<i>ayrım</i>” yerinə “ayrı seçkilik”, “<i>özgün</i>” yerinә daha uzun olan “özünә mәxsus”...</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Yanlış yeni törəti (neolojism) yapımı: </span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycan görkül dilində bir sıra yanlış degi törədilmişdir:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>“<i>Uluslararası</i>” anlamında və “Beynəlxalq” biçimində bir degi törədilmişdir. Bu törətinin doğrusu “Beynəlxalqlar” (Beynəlmiləl kimi) olmalı idi.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>“Mümkünsüz” biçimində və “<i>olanaqsız</i>” anlamında bir degi törədilibidir. Bu yapı yanlışdır və doğru degi “İmkansız” olmalı idi.</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>“Əsəbləşmәk” biçimində və “<i>sinirlәnmәk</i>” anlamında bir degi törədilibidir. Bu yapı yanlışdır və doğru degi “әsəbiləşmәk” olmalı idi.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">beynəlxalq (<i>uluslararası,</i> <i>beynəlxalq</i>), әsəbləşmәk (<i>sinirlәnmәk, әsəbiləşmәk</i>), mümkünsüz</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(<i>olanaqsız,</i> <i>imkansız</i>)</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 377.25pt; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>Qurumların “Adına” kəliməsi artırılaraq yapılan uyqunsuz adları</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">: Azərbaycan Buduncunda qurumları ünlü bir şəxsiyət adı ilə adlandıranda, “Adına” degisi ayrıca o qurumun adına artırılır. Bu uyqulama, gərəksiz olmaqla birlikdə, adın uzunlaşmasına nədən olur. Örnəyin “Nəsimi Dilçilik İnstitutu” yerinə “Nəsimi Adına Dilçilik İnstitutu” deyilir. Oysa “Nəsimi Dilçilik İnstitutu”ndan hamı qolyaca buranın Nəsim’in deyil, Nəsimi adına adlandırılmış bir qurum olduğunu başadüşür və “Adına”degisinin ayrıca artırılmasına gərək qalmır, “Atatürk Dil və Tarix Qurumu” adında olduğu kimi.</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><br />
</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu (<i>Nəsimi Dilçilik İnstitutu</i>), M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası (<i>M. Maqomayev </i></span><i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası</span></i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">), Heydər Əliyev adına Bakı Beynəlxalq Aeroportu (<i>Heydər Əliyev Bakı Uluslararası Havaalanı</i>), M.Mirqasımov adına Respublika Klinik Xəstəxanası (<i>M. Mirqasımov Respublika Kilinik Sayrıevi</i>) </span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>=========================================</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Sözdağarcığı Sorunları</span></b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>=========================================</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycanca dilində bir yandan Türkcənin quralları əsasında yenidegilər (neolojismlər) törətmə sürəci durdurulmuş, bir yandan da dilimizdə var olan çox sayıda Türkcə degi, özbaşınalıqla bayrı damqası yiyərək yazılı və danışıq dillərindən dışlanmışdır. Beləcə bu iki yöntəmlə yoxsullaşan dilimiz, yabancı Fars, Ərəb və Rus dilləri qabağında savunmasız bıraxılaraq onlardan gələn degilərin axınına (hucumuna) uğratılmışdır. Bunun sonucunda isə bugün Azərbaycan Buduncunun yazılı və tuğralı dili - xalqın varsıl və köklü dilinin tərsinə - bütün çınbilim, jurnalism, görksöz, bilim, uzluq, .... alanlarında tıxabasa və ölçüsüz bir biçimdə Farsca, Ərəbcə və Rusca sözcüklərlə doldudur. Bu dilin Güney’ə özgün Türkcə degilər, özəlliklə yenicə törədilmiş kəlimələr açısından, verəbiləcəyi, qazandırabiləcəyi bir şey yoxdur:</span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Farsca ilgəçləri qullanmaq</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">: Azərbaycandada Türkcə yerinə, Farsca ilgəçlərin işlədilməsi, bu dilin dərindən soysuzlaşma və pozulmağa üz tutduğunun ən önəmli qanıtıdır. Bu dildə yaxlaşıq bütün ilgəçlər, Farsca kökənlidir. Bunların yerinə Türkcə var olanlar qullanılmadığı kimi, yenilərinin törədilməsinə də önəm verilməmişdir.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">bahəm (<i>birgə</i>, <i>birlikdə</i>), bundan əlavə (<i>artı</i>, <i>ək olaraq</i>), çünki (<i>uçra</i>), halbuki (<i>oysa</i>), həmçinin (<i>bir də</i>, <i>habelə</i>), hərgah (<i>qalı</i></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">), </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">istiqamətdə (<i>doğrultuda</i>), munasibətilə (<i>dolayısıyla</i>), </span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">nəinki (<i>deyil</i>), </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">xeyli (<i>çox</i>), </span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">yaxud (<i>azı</i>)</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> </span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Türkcə degilərin yerinə gərəksizcə Rusca sözcüklər işlətmək:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycancada dilimizdə qarşılıqları olduğu halda, gərəksiz yerə çox sayıda Rus-Avrupa qaynaqlı degilər işlədilir, bu isə dilimizi yoxsullaşdırır:</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">aksiya (<i>eyləm</i>), aktual (<i>güncəl</i>), alpinist (<i>dağçı</i>), aparat (<i>ayqıt</i>), aptek (<i>əmçi</i>), astronomiya (<i>göybilimi</i>), avanqard (<i>öncü</i>), destruktiv (<i>yıxıcı</i>), diametr (<i>çap</i>), diaqnoz (<i>tanı</i>), direktor (<i>yönətmən</i>), diskont (<i>indirim</i>), diviziya (<i>tümən</i>), efekt (etgi), ekstremizm (<i>aşırılıq</i>), ekvivalent (<i>eşdəyər</i>), elastik (<i>əsnək</i>), etnologiya (<i>budunbilim</i>), fauna (<i>doğay</i>, <i>direy</i>), fonetika (<i>səsbilim</i>), form (<i>biçim</i>), harmoniya (<i>uyum</i>), histologiya (<i>toxubilim</i>), improvizasiya (<i>doğaç</i>), informasiya (bilgi), instinkt (<i>içgüdü</i>), investisiya (<i>yatırım</i>), jurnal (<i>dərgi</i>), komissiya (<i>qurum</i>), konservativ (<i>tutucu</i>), konstitusiya (<i>anayasa</i>), krılo (<i>çamırlıq</i>), krossvord (<i>bulmaca</i>), kurort (<i>qaplıca</i>), marşrut (<i>dolmuş</i>), material (<i>gərəç</i>), memuar (<i>anıt</i>), modern (<i>yenicil</i>), monopoliya (<i>təkəl</i>), narkotik (<i>uyuşdurucu</i>), nevrologiya (<i>sinirbilim</i>), okeanoqrafiya (<i>dənizbilim</i>), orbit (<i>yörüngə</i>), original (<i>özgün</i>), pansion (<i>yatılı</i>), paralel (<i>qoşut</i>), paştet (<i>əzmə</i>), piroq (<i>börək</i>), planet (<i>gəzəgən</i>), plomb (<i>dolqu</i>), plüralizm (<i>çoxulçuluq</i>), pоеmа (<i>qoşaq</i>), pоеziyа (<i>qoşuq</i>), prinsip (<i>ilkə</i>), problem (<i>sorun</i>), profilaktik (<i>önləyici</i>), prokuror (<i>savcı</i>), qalstuk (<i>boyunbağı</i>), qrammatika (<i>dilbilgisi</i>), radiasiya (<i>ışınım</i>), radius (<i>yarıçap</i>), reaksiya (<i>təpki</i>), respublika (<i>budunc</i>), resenziya (<i>ələşdiri</i>), seysmologiya (<i>tərpəm</i> <i>bilimi</i>), sinonim (<i>eşanlamlı</i>), sistem (<i>düzgə</i>), situasiya (<i>durum</i>), stajer (<i>yetişmən</i>), struktur (<i>yapı</i>), terapiya (toxtatı), treninq (<i>eyitim</i>), velosiped (<i>yelatı</i>), vizual (görsәl), xroniki (<i>sürəgən</i>),</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Gərəksiz yerə işlədilən Farsca və Ərəbcə sözcüklər:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Buduncunun görkül və yazılı dilində Türkcəmizdə - həm görkül bətiklərimizdə və həm budun dilində - var olan yüzlərcə, minlərcə deginin yerinə Farsca və Ərəbcə sözcükləri işlətmək gənəl bir qural və köklənmiş bir dəb-özənti halına gəlmişdir:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">abidə (<i>anıt</i>), alim (<i>bilgin</i>), aşkar (<i>aydın</i>), avadanlıq (bayındırlıq), ахırıncı (<i>sonuncu</i>), ахırlаrındа (<i>sonlarında</i>), bərаbər (<i>birgə</i>, <i>birlikdə</i>), bəyanat (<i>deməc</i>), cavab (<i>yanıt</i>), dаvаmiyyət (<i>sürəklilik</i>), daxili (<i>iç</i>), digər (<i>başqa</i>, <i>ötəki</i>), düşmən (<i>yağı</i>), еlm (<i>bilim</i>), əhаtəli (<i>qapsamlı</i>), əhəmiyyət (<i>önəm</i>), əhəmiyyətli (<i>önəmli</i>), əleyh (<i>qarşı</i>), əmin (<i>arxayın</i>), ənənə (<i>gələnək</i>), ətraf (<i>çevrə</i>), əyani (açıqca), faiz (<i>yüzdə</i>), fikr (<i>düşüncə</i>), günah (<i>suç</i>), güzəran (<i>geçim</i>), hаdisə (<i>olay</i>), həyat (<i>yaşam</i>), hiss (<i>duyu</i>), hissə (<i>pay</i>, <i>bölük</i>), hörmət (<i>sayqı</i>), inkаrеdilməz (<i>danılmaz</i>), inkişaf (<i>gəlişim</i>), istehsal (ürәtim), istintaq (<i>soruşdurma</i>), istiqraz (borclanma), kаmаn (<i>yay</i>), kəmər (<i>qayış</i>), kənar (<i>qıraq</i>), kifаyət (<i>yetər</i>, <i>yetərli</i>), matəm (<i>yas</i>), məhəbbət (sevi), məhz (<i>yalnız</i>, <i>iştə</i>), məhlul (çözәlti), məktəb (<i>oxul</i>), məna (<i>anlam</i>), mənbə (<i>qaynaq</i>), məqsəd (<i>amac</i>, <i>erək</i>),</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">mərasim (<i>törən</i>), mərtəbə (<i>qat</i>), məsələ (<i>sorun</i>), məşhur (<i>ünlü</i>, <i>adlım</i>), mərtəbə (qat)</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">, </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">mətbuat (<i>basın</i>), mətləb (<i>qonu</i>), məxfi (<i>gizli</i>), mis (<i>paxır</i>), möhtəşəm (<i>görkəmli</i>), mövqe (<i>qonum</i>), müasir (<i>çağdaş</i>), müdrik (<i>bilgə</i>), müəllim (<i>öyrətmən</i>), münaqişə (<i>çəkişmə</i>), mübadilə (<i>deyiş</i>-<i>toqquş</i>), müdərris (<i>oxutman</i>), müddət (<i>sürə</i>), müəssisə (<i>qurum</i>), müharibə (<i>savaş</i>), mühаsirə (<i>quşatma</i>), mühit (<i>çevrə</i>), müqabilində (<i>qarşılığında</i>), müraciət (<i>başvuru</i>), müşahidəçi (<i>gözləmçi</i>), mütəfəkkir (<i>düşünür</i>), mütərəqqi (<i>ilərici</i>), mütəхəssis (<i>uzman</i>), mütləq (salt), müvаfiq (<i>uyqun</i>), müvəffəqiyyət (<i>başarı</i>), müvəqqəti (<i>geçici</i>), nailiyyət (qazanım), namizəd (<i>aday</i>), nazirlik (<i>baxanlıq</i>), nəhəng (<i>qocaman</i>), nəsihət (<i>öyüd</i>), nəticə (<i>sonuc</i>), nizə (<i>süngü</i>), nümayiş (<i>göstəri</i>), pаdşаh (<i>xaqan</i>), pаytахt (<i>başkənd</i>), prоsеs (<i>sürəc</i>), pul (<i>aqça</i>), qanunsuz (<i>yasadışı</i>), qədər (<i>dək</i>, <i>dənli</i>), qələbə (<i>utqu</i>), qiymətli (<i>dəyərli</i>), qüvvə (<i>güc</i>), sabiq (<i>geçmiş</i>), sahə</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(<i>alan</i>), saziş (<i>anlaşma</i>), səhhət (sağlıq), sәhim (pay), səhiyyə (<i>sağlıq</i>), səhv (<i>yanılqı</i>), sənəd (<i>bəlgə</i>), səy (<i>çaba</i>), səyyah (<i>gəzgin</i>), sitаyiş (<i>övgü</i>), sual (<i>soru</i>), sülh<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>(<i>barış</i>), şərik (<i>ortaq</i>), şərq (<i>doğu</i>), şərt (<i>qoşul</i>), təbiət (<i>doğa</i>), tədqiqаt (<i>incələmə</i>), təfərrüаt (<i>ayrıntı</i>), təhlükəsizlik (<i>güvənlik</i>), təkаmül (<i>evrim</i>), tələbə (<i>öyrənci</i>), tərcümə (<i>çeviri</i>), təsir (<i>etki</i>), təşəbbüs (<i>girişim</i>), təхminən (<i>yaxlaşıq</i>), təyyarə (uçaq), töhfə (<i>sovqat</i>), üzv (<i>üyə</i>), vəziyyət (<i>durum</i>), хаrici (<i>dış</i>), xatirə (<i>anı</i>), xərçəng (<i>yengeç</i>), xәstә (sayrı), хətа (<i>yanlış</i>), xizək (<i>qayaq</i>), xoşbəxt (<i>mutlu</i>), хudbin (<i>məncil</i>), yаddаş (<i>bəllək</i>), zəfər (utqu), zəlzələ (<i>tərpəm</i>), zəruri (<i>gərəkli</i>) </span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Türkcəsi var olan eyləmliklər (məsdər) yerinə Farsca eyləmlər:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Türkcə özəlliklə sayıları yüzminləri aşmış eyləmləri ilə ünlü bir dildir. Ancaq Azərbaycancada, dilimizdə var olan Türkcə eyləmliklər dışlanaraq, onların yerinə Fars və Ərəb sözcüklərdən oluşmuş birləşik məsdərlər işlədilir:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">- Gərəksiz olan biləşik eyləmlər (mürəkkəb fe’llər): </span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycancada, Türkcədə var olan çoxu yalın (sadə) eyləmliklər yerinə, Farsca və Ərəbcə sözcüklərdən oluşmuş bir sıra biləşik qarma fe’llər işlədilir. Bunların çoxu doğrudan Fars dilindən alıntı-çeviridir:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">bərpa etmək (dikәltmәk),<span style="color: red;"> </span>bəxş etmək (<i>bağışlamaq</i>), dахil оlmaq (<i>girmək</i>), əhatə etmək (<i>qapsamaq</i>), əks оlunmaq (<i>yansımaq</i>), əksini tаpmaq (<i>yanqılanmaq</i>), fəаliyyət göstərmək (<i>çalışmaq</i>), fəxr etmək (<i>qıvanmaq</i>), hеsаb еtmək (<i>saymaq</i>), həll etmək (<i>çözmək</i>), həsr etmək (<i>adamaq</i>), həyata keçirmək (<i>gerçəkləşdirmək</i>), ilhamlanmaq (<i>əsinlənmək</i>), imtina etmək (<i>boyun qaçırmaq</i>), istehsal etmək (<i>ürətmək</i>), iştirak etmək (<i>qatılmaq</i>), ithaf etmək (<i>armağan etmək</i>), izah etmək (<i>açıqlamaq</i>), mühаcirət еtmək (<i>köçmək</i>), müəyyən etmək (<i>bəlirləmək</i>), nəşr еtmək (<i>yayınlamaq</i>), sübut etmək (<i>qanıtlamaq</i>), təsis еtmək (<i>qurmaq</i>), tədqiq еtmək (<i>incələmək</i>), təngnəfəs olmaq (<i>bunalmaq</i>), təqdim etmək (<i>sunmaq</i>), təşkil etmək (<i>oluşdurmaq</i>), tətbiq etmək (<i>uyqulamaq</i>), vаqе оlmaq (<i>bulunmaq</i>), xəbərdarlıq etmək (<i>uyarmaq</i>), zənn etmək (<i>sanmaq</i>), ……</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">- Türkcə əkli Farsca Ərəbcə fe’llər:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Bir sıra durumlarda var olan Türkcə eyləmlikləri işlətmək yerinə, Ərəbcə və Farsca köklərə Türkcə əklər artırılaraq gərəksiz yeni məsdərlər törədilmişdir:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">aşkarlanmaq (<i>aydınlanmaq</i>), bəhrələnmək (<i>yararlanmaq</i>), əlaqələndirmək (<i>ilgiləndirmək</i>), əzizləmək (<i>ağırlamaq</i>), fikirləşmək (düşünmәk), fоrmаlаşmaq (<i>biçimlənmək</i>), kifayətlənmək (<i>yetinmək</i>), mənzillənmək (<i>qonuşlanmaq</i>), məskunlаşmaq (<i>yerləşmək</i>), müqəddəsləşmək (<i>qutsallaşmaq</i>), nəticələnmək (<i>sonuclanmaq</i>), qidаlаnmaq (<i>bəslənmək</i>), qiymətləndirmək (<i>dəyərləndirmək</i>), rastlaşmaq (<i>qarşılaşmaq</i>), rеаllаşmаq (<i>gerçəkləşmək</i>), sadalamaq (<i>səsləndirmək</i>), təqsirlənmək (<i>suçlanmaq</i>), xahiş etmək (<i>ötünmək</i>), xatırlamaq (<i>anmaq</i>), ……</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Yerləşmiş Farsca sözlər:</span></b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> Azərbaycancada Türkcə olaraq görülən bir sıra yerləşmiş Farsca sözlər vardır. Farsca kökənli olan “Çirkin”, “Dəstək- Dəstəkləmək” və “Zəngin” kəlimələri bunlardan bir neçəsidir. Bunların yerinə Türkcə olan sırasıyla “<i>Görksüz</i>” (Görklü = gözəl), “<i>Umuqlamaq</i>” (Umuq = dəstək) və “<i>Varsıl</i>” (Yoxsul kimi) sözcükləri işlədiləbilər. </span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Çirkin (<i>görksüz</i>), dəstəkləmək (<i>umuqlamaq</i>), zəngin (<i>varsıl</i>)</span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Türkcə əkli Farsca-Ərəbcə qarma törəti sözlər: </span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycancada daha qıssa və daha görklü olan doğma Türkcə degiləri işlətmək yerinə, Türkcə əklərin yardımı ilə Farsca və Ərəbcə köklərdən yeni sözcük yapımı və işlədilməsinə üstünlük verilir.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">1- “-lik” əki ilə:</span></b></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">həmrəylik (<i>dayanışma</i>), müxtəliflik (<i>çeşitlilik</i>), mövcudluq (<i>varlıq</i>), rəhbərlik (<i>başxanlıq</i>), səfirlik (<i>elçilik</i>),</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">2- “-çi” əki ilə:</span></b></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">bələdçi (<i>qılavuz</i>), mühafizəçi (<i>qoruma</i>), müşahidəçi (<i>gözləmçi</i>), numayişçi (<i>göstәrici</i>), təqaüdçü (<i>əməkli</i>), tərcüməçi (<i>çevirmən</i>)</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>3- “-li” əki ilə:</span></b></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">mübahisəli (<i>tartışmalı</i>), təsirli (<i>etgili</i>)</span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Farsca kəlimə-əkləri qullanmaq: </span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycan Buduncunda “<i>yenidegilər</i>” (neolojismlər) törədərkən, baş vurulan yöntəmlərin biri də, Türkcə ək və degilər yerinə çox geniş ölçüdə hətta ölçüsüz bir biçimdə Farsca sözcük və əklərdən yararlanmaqdır. Bu isə bütünüylə dilimizin gəlişim, sağlamlıq və bütünlüyünə tərs olan bir tutumdur.</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Farsca önəklər:</span></b></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">“Na-“ və “Bi-“ önəkləri:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Bu Farsca önəklərinin Türkcədəki qarşılığı “-siz” sonəkidir. Ancaq bir çox durumda bu sonəklə yeni degi yapmağa gərək yoxdur, uçra Türkcəmizdə ilgili sözü qarşılayacaq özgün kök degilər vardır:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">biabır</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(<i>abırsız</i>), bitərəf (<i>çəkinsər</i>), nadinc (<i>darqınc</i>), nahaq (<i>haqsız</i>), naməlum (<i>bəlirsiz</i>), narahat (<i>rahatsız</i>), natəmiz (<i>kifir, pis, kirli</i>)</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>“Həm-“:</span></b></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">həmfikir (<i>dayanışıq</i>), həmkar (<i>əməkdaş</i>), həmkəndli (<i>kənddəş</i>), həmrəylik (<i>dayanışma</i>), </span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Başqa Farsca önəklər:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Cumhuriyəti dilində, degi yapımında “bəd-“, “kəm-“, “sər-“, “xoş-“ kimi başqa bir sıra Farsca önəklər də işlədilir:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">bədxassəli,<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>kəmşirin, </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">sərlövhə,</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">sərnişin,</span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> xoşagəlməz (<i>dadsız</i>), xoşbəxt<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(<i>mutlu, qutlu</i>)</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Farsca sonəklər:</span></b></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">“-i" əki: </span></b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Bunların çoxu doğrudan Fars dilindən alıntıdır:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">bənövşəyi (</span><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">ipgil</span></i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">), çəhrayı (<i>al</i>), dünyəvi (<i>bundalı</i>), gəncəvi (<i>Gəncəli</i>), ilxani (<i>İlxanlı</i>), qəhvəyi (<i>qonur</i>), qəznəvi (<i>Qəznəli</i>), səciyyəvi (<i>özyapı</i>), </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">səcuqi (<i>Səlcuqlu</i>), </span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">şaquli (<i>dikey</i>), </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">üfüqi (<i>yatay</i>)</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>“-xana” (xânə):</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Farsca olan bu sözcüyün çoxlu tərkiblərdəki Türkcə qarşılığı “-evi”dir.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">heyvanxana (<i>ılxıevi</i>), ibadətxana (<i>tapınaq</i>), kitаbхаnа (<i>pitikevi</i>), mehmanxana (<i>qonuqevi</i>),</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">mərizхаnа (<i>sayrıevi</i>), meyxana (<i>çaxırevi</i>), quşxana (<i>quşevi</i>, <i>quşluq</i>), rəsədxana (<i>gözləmevi</i>), yeməkxana (<i>yeməkevi</i>, <i>yegievi</i>)</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>“-şünas” (şenas): </span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Farsca olan bu sözcüyün çoxlu tərkiblərdə Türkcə qarşılığı “-çi” vəya “-bilimci”dir.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">dilşünas (<i>dilçi</i>, <i>dilbilimçi</i>), nəbаtаtşünаs (<i>bitkibilimçi</i>),</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">sənətşünаs (<i>uzluqçu</i>, <i>uzluqbilimçi</i>), şərqşünаs (<i>doğubilimçi</i>), təbiətşünаs (<i>doğabilimçi</i>), .....</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">“-kar”:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Farsca kar əkindən yararlanaraq törədilmiş bu degilərin bir bölümü, doğrudan Farscadan alınmış, ötəki bölümü isə Azərbaycancaya özəldir və Farscanın özündə bilə işlədilmir:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">cinayətkar (<i>c</i></span><i><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">â</span></i><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">ni</span></i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">), fədakarlıq (<i>özveri</i>), günahkar (<i>suçlu</i>), həvəskar (<i>özəngən</i>), inadkar (<i>danqaz</i>), peşəkar (<i>uzman</i>), sənətkar (<i>uzlu</i>), təcavüzkar (<i>saldırqan</i>), təşbbüskar (<i>girişimci</i>), təvazökar (<i>alçaqkönüllü</i>), xəyanətkar (<i>satqın</i>), xilaskar (<i>qurtarıcı</i>), …..</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>“-dar”:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Bu Farsca əkin Türkcədəki qarşılığı “-li”dir.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">cazibədar (çәkici), әlamətdar (bәlirgin bәlli), əlаqədаr (<i>ilgili</i>), әməkdar (әmәkçi), məhsuldar (<i>verimli</i>), minnətdar (<i>könülborclu</i>), səhimdar (), xəbərdarlıq (<i>uyarı</i>), ….</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>“-vari” (vâri):</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Bu Farsca əkin Türkcədəki qarşılığı “-imsi”, “-si”, “-imtil”dir.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Buynuzvari (<i>boynuzumsu</i>), qalxanvari (<i>qalxansı</i>), silsiləvari (ardışıq), yüngülvari (<i>yüngül</i>), üzükvari (<i>üzükümsü</i>),….</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>“-keş”:</span></b></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">tərəfkeş (<i>yanlı</i>), zəhmətkеş (<i>əməkçi</i>), qayğıkeş (<i>qayqılı</i>), təəssübkeş (), …..</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Başqa Farsca sonəklər:</span></b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> Azərbaycancada yuxarıda sıralananlardan başqa, yeni sözcük yapımında “-xor”, “-deh,” “-gah”, “-pəz”, “-namə”, “-pərvər”, “-pərəst”, “-gər”, “-güzar”,<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>“-bəxş” , “-amiz”, “-avər” kimi çox sayıda Farsca söz, ək olaraq - Türkcə qarşılıqları var ikən - qullanılır:<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">aşpaz (<i>aşçı</i>), atəşpərəstlik (<i>odatapan</i>), cаdugərlik (<i>büyücü</i>), cavabdeh (<i>sorumlu</i>), cəngavər (alp), düzəngah (<i>ova</i>), әsraramiz (gizәmli), işgüzar, kargər (<i>işçi</i>), müftəxor (<i>bələşçi</i>), müraciətnamə (<i>diləkçə</i>), nəyşəxor (<i>bağımlı</i>), qənaətbəxş (<i>inandırıcı</i>), qonaqpərvər (<i>qonaqsevər</i>), tərəqqipərvər (<i>ilərici</i>), xaçpərəst (<i>xaçlı</i>)</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Türkcə “-cıq” yerinə Farsca “-ça”nı işlətmək: </span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycan görkül dilində Farsca “-ça” əkindən geniş ölçüdə yararlanılmışdır. (“-ça” əkinin Türkcə olduğu önə sürülmüşsə də, çoxunluq onun Farsca kökənli olduğuna inanır.) Oysa bu əkin yerinə qolayca “-cıq” əki qullanılabilər</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">kitаbçа (<i>kitabcıq</i>)</span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Farsca-Ərəbcə-Türkcə hibridlər:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Bir sıra durumlarda Türkcəmizdə özgün və görklü qarşılıqları bulunmasının tabası, gərəksiz yerə Azərbaycancada Farsca-Ərəbcə-Türkcə qarışımı degilər törədilmişdir. Örnəyin “<i>dayanışma</i>” anlamında olan “həmrəylik” (Farsca “həm”, Ərəbcə “rəy”, Türkcə “-lik”), “<i>çoxyönlü</i>” anlamında olan “hərtərəfli” (Farsca “hər”, Ərəbcə “tərəf”, Türkcə “-li”), “<i>yurdsevər</i>” anlamında “vətənpərvərlik” (Ərəbcə “vətən”, Farsca “pərvər”, Türkcə “-lik”), “<i>ötə yandan</i>” anlamında olan “digər tərəfdən” (Farsca “digər”, Ərəbcə “tərəf”, Türkcə “-dən”) bu yöntəmlə törədilmişdir.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Digərtərəfdən (<i>ötə yandan</i>), həmrəylik (<i>dayanışma</i>), hərtərəfli (<i>çoxyönlü</i>), radioqəbuledici (<i>alıcı</i>), vətənpərvərlik (<i>yurdsevərlik</i>), özünəməxsus (<i>özgün</i>)</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~<span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Təməl sözcüklər üçün işlədilən Farsca-Rusca degilər:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan görkül və tuğralı dilində, təməl sözcüklər Farsca və Rusca eliyi altındadır. Örnəyin Azərbaycanca adlandırılan qarma dildə, Türkcəsi var olan ılxı (heyvan) adlarından (“<i>aslan</i>” yerinə “şer”, “<i>qaflan</i>” yerinə “pələng”, “<i>bars</i>” yerinə “bəbir”, “<i>doğan</i>” yerinə “şahin”), boyalardan (“<i>qonur</i>” yerinə “qəhvəyi”, “<i>ipgil</i>” yerinə “bənövşəyi”, “<i>al</i>” yerinə “çəhrayı”), günlük yaşamda ən çox işlədilən kəlimələrə dək (“<i>evet</i>” yerinə Farsca “bəli”, “<i>Tanrı qorusun</i>” yerinə “xudahafiz”), hamısı Farsca, Farsca-Ərəbcə azı Ruscadır.</span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Yeddicə (həftə) günləri, ay və sanır (burc) adları:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Bölgə və budunumuz arasında çeşitli və köklü Türk yimləri vardır. Ancaq bağılsız Azərbaycan Buduncunda işlədilən tuğralı yim (təqvim), bunlarla ilgili olmayıb, ķoloniyal və Rus-Xırıstıyan kültürünə ayid bir yimdir. Quzey Azərbaycanda Rus-Xırıstıyan yimini işlətmək və Türk yimlərini qullanmamaq; yenicillik, yüksəklik, evrənsəllik və Pantürkismlə savaşım olaraq sanılır. Azərbaycan Buduncu yimində bütün ayların adları Rusca və yeddicə ilə başqa bir sıra önəmli günlərin adları da Farsca, azı Farsca-Ərəbcədir. Bu yim hər çeşit ulusal kimlik, Türklük izi və Azərbaycanlılıq bəlirtisindən yoxsundur. Azərbaycan Buduncu bu açıdan Güney və İran Türklüyü üçün ülgü və örnək olabilməz və orada işlək olan ķoloniyal Rus-Xırıstıyan yimi İranda xalqa təhmil edilən ķoloniyal Fars-Zərdüşt yimi kimi, Türk budunu və Güney Azərbaycan’ın yimi olmayıb və olmayacaqdır.</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Aşağıda Türkcə yeddicə günləri, ay, burc və oniki ılxılı Türk yimi ilə Azərbaycan Buduncunda işlədilən bunların Farsca-Ərəbcə-Rusca qarma qarşılıqları verilmişdir:</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Yeddicə günləri:</span></b><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><i><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Başgün</span></i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>) </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">bazaar ertəsi), </span><i><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Tozgün</span></i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>) </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">çərşənbə axşamı), </span><i><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Odgün</span></i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>)</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">çərşənbə), </span><i><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Ortagün</span></i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>)</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">cümə axşamı), </span><i><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Yeygün</span></i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>)</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">cümə), </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><i><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Elgün</span></i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>) </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">şənbə), </span><i><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;">Aragün</span></i><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;"> </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>)</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">bazar)</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Ay adları: </span></b></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Ocaq</span></i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>) </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">yanvar</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>(</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>, <i>Boz</i></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>) </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">fevral), <i>Yelin</i></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>) </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">mart), <i>Qıraçan</i></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>) </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">aprel), <i>Köç</i></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>) </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">may), <i>Çiçək</i></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>) </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">iyun), <i>Oraq</i></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>) </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">iyul), <i>Biçin</i></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>) </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">avqust), <i>Sıxman</i></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>) </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">sentiyabr), <i>Əkim</i></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>) </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">oktiyabr), <i>Ulusoyuq</i></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>) </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">noyabr), <i>Aralıq</i></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>) </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">dekabr)</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Dönəncə adları: </span></b></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Yay</span></i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> (Bahar, İlkbahar), <i>Yaz</i>, <i>Güz</i> (Payız, Sonbahar), <i>Qış</i></span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Burc adları</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> (ayırac içindəkilər Ərəbcə, Farsca və Latınca qarşılıqlardır):</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Qoç</span></i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> (aries<span dir="RTL" lang="FA">حمل، بره، </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>Boğa</i> (taurus<span dir="RTL" lang="FA">ثور، گاو، </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>İkizlər</i> (gemini<span dir="RTL" lang="FA">جوزا، دوپيكر، </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>Yengeç</i> (cancer<span dir="RTL" lang="FA">سرطان، خرچنگ، </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>Aslan</i> (leo<span dir="RTL" lang="FA">اسد، شير، </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>Başaq</i> (virgio<span dir="RTL" lang="FA">سنبله، خوشه، </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>Ülgü</i> (libra<span dir="RTL" lang="FA">ميزان، ترازو، </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>Çayan</i> (scorpio<span dir="RTL" lang="FA">عقرب، كژدم، </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>Oxçu</i> (saggitarius<span dir="RTL" lang="FA">قوس، كمان، </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>Oğlaq</i> (capricorn <span dir="RTL" lang="FA">جدي، بزغاله،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>Qova</i> (aquarius<span dir="RTL" lang="FA">دلو، دول، </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>Balıq</i> (pisces<span dir="RTL" lang="FA">حوت، ماهي، </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>) <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Oniki ılxılı Türk yimi</span></b><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> (ayırac içindəkilər Farsca və İngilizcə qarşılıqlardır):</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Sıçan</span></i><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"> (rat<span dir="RTL" lang="FA">موش </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>Sığır</i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(ox<span dir="RTL" lang="FA">گاونر </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>Bars</i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(<span dir="RTL" lang="FA">يوزپلنگ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> tiger), <i>Dovşan</i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(<span dir="RTL" lang="FA">خرگوش</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> rabbit), <i>Kəltə</i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(<span dir="RTL" lang="FA">مارمولك</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> dragon), <i>İlan</i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(snake<span dir="RTL" lang="FA">مار </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>Yunt</i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(horse<span dir="RTL" lang="FA">اسب </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>Qoyun</i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(ram<span dir="RTL" lang="FA">گوسفند </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>Piçin</i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(monkey<span dir="RTL" lang="FA">ميمون </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>Toyuq</i> (<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> مرغ خانگي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> rooster), <i>İt</i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(dog<span dir="RTL" lang="FA">سگ </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>), <i>Donuz</i><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>(pig<span dir="RTL" lang="FA">خوك </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>) <span dir="RTL" lang="FA"></span></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Bayramların adları:</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Azərbaycan Buduncunda bayram adlarının bir çoxu Farsca azı Ərəbcədir. Bu sorun Güneydə də yaşanmaqdadır. Oysa bayramların adları kəsinliklə Türkcə və Türkcə dilbilgisi qurallarına uyqun olmalıdır. Bayram adlarının Türkcəsi var olmasa bilə, Türkcə qarşılıqlarının törədilməsinə çaba göstərilməlidir: </span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Ərgənəqon Bayramı</span></i><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> (Novruz Bayramı), <i>Adaq Bayramı</i> (Qurban Bayramı), <i>Odgünü Sürü</i> (Çərşənbəsuri), <i>Orucluq Bayramı</i> (Fitr Bayramı), <i>Gəzi Günü</i> (Sizdəhbedər), <i>Qırxca </i>(Çillə), <i>Dayanışma Günü</i> (Həmrəylik Günü)</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="RTL"></span><span dir="RTL"></span>.....</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</span><span dir="RTL" lang="FA" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"></span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: justify; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Milli olmayan soyadları düzgəsi (sistemi):</span></b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"> Gənəlliklə hər bir ulusun soyadları düzgəsinin kökü, o ulusun dili, budun bilimi, ötəyi, söyləncələri (mifləri) və əkincində olub; pisiķoloji, ruhiyyat və ona hâkim olan siyasi və dəyərlər düzgəsini yansıtmaqdadır. Türk budunun soyadlar düzgəsi də, bu xalqın öz dil və əkincinə sayqı, sevgi və vurqunluğunun ürünü və qalıtıdır. Bu düzgə Türk dilinin çox geniş olan olanaqlarından yararlanaraq, uzun bir ötəkdə yaranmış və Türk budunun yaşadığı bölgə, gələnək, inanc və ulusal dəblərinə uyqunluq və uyum içində dəyişim və gəlişimə uğramışdır. Ancaq bu varsıl soyadları düzgəsi, Quzey Azərbaycanda geçən son iki yüzildə doğal olmayan yapay nədənlərdən dolayı, tərkcə öz Türk ulusal özəlliyini itirmişdir. Azərbaycan Buduncunda soyadları düzgəsinin Türk özəlliyini itirmə sürəci o dənli genişdir ki dışarıdan baxan yansız bir gözləmci və araşdırmacının, burada yaşayan xalqın soyadlarına baxaraq, onun ulusal və Türk kimliyini anlaması mümükün deyildir.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Azərbaycan Buduncunda soyadları düzgəsi kəsinliklə milli özəlliklər və də görklülükdən (estetizmdən) yoxsundur. Bu düzgədə soyadları, gənəldə kök kəliməyə Ruscadan alınmış –ov, -ev azı Farscadan alınmış -zadə artırılaraq əldə edilir. Örnəyin Əliyev, Mərdanov, Əlizadə. İşlədilən kökadların mütləq çoxunluğu da Türkcə yox, bəlkə Ərəbcə, Farsca (hətta Paniranismi çağrışdıran bir sıra adlar örnəyin Daryuş, Pərviz, Zərdüşt, Səyavuş...) və son zamanlarda Ruscadır. Türk kimliyi açısından hər çeşit millilikdən yoxsun və dil ilə görklülük baxımlarından yoxsul olan bu ilkəl düzgə, kəsinliklə Güney Azərbaycandakı soyadları üçün örnək və ülgü alınmamalıdır.</span></div><div class="MsoNormal" style="text-align: justify;"><br />
</div><div class="MsoNormal"><b><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Sözlük</span></b></div><div class="MsoNormal"><br />
</div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Abece: Əlifba</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Ad tamlaması: İzâfi tərkib</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Alan: Sâhə </span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Arasıra: Bə’zən </span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Aşal: Rütbə</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Axın: Hucum</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Ayırac: Parantez</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Ayrıq: Fərqli</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="ES" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: ES;">Azı: Ya da, vəya, yâxud </span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;"></span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Bağılsız: Müstəqil</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Bağılsızlıq: İstiqlal</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Bayrı: Arxayik</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Belin: Təhlükə</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Bətik: Mətin</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Biçik: Hərf</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Biçim: Şəkil, form</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Bilə: Hətta</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Biləşik: Mürəkkəb</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Budunbilim: Folķlor</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Budunc: Cumhuriyət, Respubliķa</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Bügüş: Fəlsəfə</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Bundalı: Sekular</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Çağdaş: Muâsir</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Çınbilimi: Huquq</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Çoxul: Cəm</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Çoxunluq: Əksəriyyət</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Degi: Kəlimə</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Denətim: Ķontrol</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Denəyim: Təcrübə</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Dənli: Qədər</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Dilbilgisi: Qıramer, qıramatika</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Dirgili: Canlı</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Dönəncə: Mevsim</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Dura: Nüqtə</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Düyüm: Üqdə</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Düzgə: Sistem</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Əkinc: Kültür</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Eldəm: Lâyik</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Elik etmək: İstila etmək</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Elik: İstila</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Ərklət: Dövlət</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Eyləm: Fe’l, aksiya</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Eyləmlik: Məsdər</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Gəniz: Nazal, burundan</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Gərəksinim: Ehtiyac</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Ginələmək: Təkrar etmək </span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Görklülük: Estetizm</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Görksöz: Ədəbiyat</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Görksüz: Çirkin</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Görkül: Ədəbi</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Gücəm: Zülüm</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">İdi: Heç</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">İlkəl: İbtidâyi, bədəvi</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Ilxı: Heyvan</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">İm: İşârət</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">İrim: Diqqət</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">İrimləşdirmək: Dəqiqləşdirmək</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">İtəkləmək: Təhmil etmək</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">İtəm: Zərər</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">İzlənc: Pıroqram</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Kəsinliklə: Mütləqən</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Kəsmə: Apastrof</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Kip: Qalıb</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Kökləşik: Ķılasik</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Ölçüt: Me’yar</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Örnəyin: Misal üçün</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Ötək: Târix</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Oynam: Rol</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Oysa: Halbuki</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Özgü: Xas, məxsus</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Özgün: Əsil</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Qalıt: Miras</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Qanıt: Subut</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Qarma: Hibrid</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Qarmaşa: Ķompleķs</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Qolay: </span><span lang="AZ-LATIN" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: AZ-LATIN; text-transform: uppercase;">â</span><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">sân</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Quraşdırım: Teķnoloji</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Salıq: Xəbər</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Sanır: Burc</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Sayrılıq: Xəstəlik</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Səsbilimi: Fonetik</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Sömürgəçilik: Ķoloniyalism, iste’mar</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Söyləncə: Mif, usturə</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Soysop: Sülâlə</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Tabası: Rəğmən</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Tablamaq: Qəbul etmək</span></div><div class="MsoNormal"><span lang="TR" style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt; mso-ansi-language: TR;">Tasarı: Tərh, Pılan</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Taxma ad: Ləqəb</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Tayın: Eyni</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Tayınca: Eynən</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Təkil: Müfrəd</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Təməl: Əsas</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Tərkcə: Sür’ətli</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Tikəl: Qismi</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Topar: Dəstə, Qurup</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Tuğralı: Rəsmi</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Ucqaroba: Diyaspora</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Uçra: Çünkü</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Ülgü: Örnək, model</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Ürkən: Həmişə, hər zaman</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Uyqarlıq: Mədəniyət</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Uyqunluq </span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Uyum: Harmoni </span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Üzərində: Haqqında</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Uzluq: Sənət</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Varsıl: Zəngin</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Vurqun: Heyran</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Xaqan: Şah</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Yalın: Sâdə</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Yapmaca: Sün’i</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Yarar: Fayda</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Yazım: Ortoqrafi</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Yeddicə: Həftə</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Yekə: Süper, meqa, hayper</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Yenicil: Modern</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Yenidegi: Neolojism</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Yerində: Haqlı</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Yetirim: Təbliğ, Pıropaqanda</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Yim: Təqvim</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Yiyə: Sâhib</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Yönətgi: Siyasət</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Yoxsul: Fəqir</span></div><div class="MsoNormal"><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;">Yoxsun: Məhrum</span></div><div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;"><br />
</div><div class="MsoNormal"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span><span style="font-family: "Tahoma","sans-serif"; font-size: 9.0pt;"><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>================</span></div></div>Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-4299236742648098022012-01-28T08:39:00.001-08:002012-01-28T08:39:55.336-08:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on"><div dir="rtl" style="text-align: center;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: center;"><b>قوزئي آزهربايجان`ين "آزهربايجانجا"سي و گونئي آزهربايجان`ين "توركجه"سي</b></div><div dir="rtl" style="text-align: center;"><b><br />
</b></div><div dir="rtl" style="text-align: center;"><b>مئهران باهارلي</b></div><div dir="rtl" style="text-align: center;"><b><br />
</b></div><div dir="rtl" style="text-align: center;"><b>ائلگون- ٠٥ اوجاق ٢٠٠٨- سيچان ايلي</b></div><div dir="rtl" style="text-align: center;"><b><br />
</b></div><div dir="rtl" style="text-align: center;"><b>Quzey Azərbaycan’ın Azərbaycanca’sı vә Güney Azərbaycan’ın Türkcə’si</b></div><div dir="rtl" style="text-align: center;"><b><br />
</b></div><div dir="rtl" style="text-align: center;"><b>Mehran Baharlı</b></div><div dir="rtl" style="text-align: center;"><b><br />
</b></div><div dir="rtl" style="text-align: center;"><b>Elgün-05 Ocaq- 2008- Siçan İli</b></div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">گئچهنلهرده آزهربايجان بودونجو (جومهورييهتي) تئلئويزييونلاريندا ٢٠٠٨ ايلينين باشيندان اولماق اوزره، توركييه توركجهسي ايله يايينلانان ايزلهنجلهره (پيروقرامالارا) ياساق گتيريلدييي ساليغيني (خبهريني) دويدوق. ياساغين گرهكچهسي، بو "يابانجي" ديلين "آزهربايجانجا"يا "ايتهم" ("ضرهر") وئرديييدير. بو ساليق (خبهر) پان ايرانيست گوجلهر طرهفيندهن بؤيوك بير سئوينج، ايران و گونئي آزهربايجان توركلويو طرهفيندهنسه بؤيوك بير اوزونتو ايله قارشيلاندي. آزهربايجان بودونجوندا توركييه توركجهسينه گتيريلهن ياساق، بيزيم ديليميزه گتيريلهن ياساقدير. بو اولاي بئله گؤرولمهلي، بئله آلقيلانمالي و بو اوزدهن ده قينانماليدير. ديليميزين آديني (توركجه) بيله بيلمهيهن و اونو قوندارما "آزهربايجانجا" دييه آدلانديران قوزئي آزهربايجانلي يئتگيليلهر، نهيين اونا ايتهم وئرديييني، نهيين اونا يارار گتيرديييني نئجه آنلايابيلهرلهر؟</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">گونئيˊين يازيلي- گؤركول (ادهبي) ديلي، "توركجه"دير، "آزهربايجانجا" دئييلدير</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">گونئي آزهربايجان تاريخي بير يول آيريجيندادير. گونوموزده گونئي آزهربايجان و ايران توركلويونون اولوشدورماق و بيچيملهنديرمهكده اولدوغو گؤركول ديل، تمهل آلديغي گونئي آزهربايجان و ايران´ين باشاباشينا سرپيلميش تورك بودونونون (خالقينين) ديلي ايله، آزهربايجان و توركييه بودونجلاري گؤركول ديللهرينين بيرلهشمهسيندهن اورتايا چيخماقدا و داها دوغروسو بو اوچونون اؤزگون و يئني بيلهشگهسيدير. بو اوزدهن اونو "يئنيجيل (مودئرن) باتي اوغوزجاسي" آدلانديرانلار اولموشدور. بو ديل، اؤزونه آزهربايجان بودونجو گؤركول ديليني اولگو آلماماقدادير. گونئيˊين گؤركول ديلي، هر ايكي قونشو اؤلكهنين گؤركول ديللهرينه ائشيت آراليقدا (مسافهده) دورور و اونلارين ايدي (هئچ) بيريسيني تك باشينا اؤز گؤركول ديلي اولاراق تابلامير (قبول ائتمير).</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آنجاق گونئي آزهربايجان و ايران توركلويو؛ توركجهنين سؤز داغارجيغينا يييهلهنمه، اؤز تورك سوي كؤكونه قاييديش و ديليميزي چاغداشلاشديرما (موعاصيرلهشديرمه) و يئنيجيللهشديرمه (مودئرنلهشديرمه) آلانلاريندا (ساحهلهرينده)، بونلارين ايدي بيرينه يييه (صاحيب) اولمايان آزهربايجان بودونجو دئييل، توركييه جومهورييهتينين وارسيل (زنگين) دئنهييملهريندهن (تجروبهلهريندهن) يارارلانماقدا (فايدالانماقدا)، اورادا الده ائديلهن قازانيملاري منيمسهمهكده، اونلاري اؤز دئنهييملهري و اؤز قازانيملاري اولاراق گؤرمهكدهدير. توركييهˊنين گؤركول و يازيلي ديلي (توركچه و يا يئني توركجه) و بو اؤلكهده تؤرهديلهن يئني دئگيلهر (نئولوژيسملهر)، گونئي`ه يئني كلمهلهر سونابيلهجهك چوخ اؤنهملي بير قايناقدير. بو قايناق اؤزهلليكله يئنيجيل بؤگوش (فلسهفه)، بيليم، قوراشديريم (تئكنولوژي)، توزه بيليمي (حوقوق)، اركلهت (دئولهت)، سويوت قاوراملار و اوزلوق (هونهر) كيمي آلانلاردا اولاغان اوستو دهيهرليدير. آيريجا بودونوموزون عيراقدا توركمان آدي ايله ياشايان اوجقار اوباسي (ديياسپوراسي) ايله توركييه سينيرلاري ايچينده ياشايان و ساييلاري ميليونلاري آشان آزهربايجان توركونون اؤزلهرينين يازيلي- گؤركول ديللهري اولاراق توركييه توغرالي (رسمي) ديليني سئچديكلهري ده اونوتولماماليدير. گونئي´ده – آزهربايجان بودونجونون ترسينه - خالقيميزين اؤزو و ديليني توركييهده اولدوغو كيمي و دوغرو اولاراق اوركهن (هميشه) "تورك" و "توركجه" آدلانديرماسي دا، گونئي´ين كيمي اؤرنهك آلديغيني آچيقجا اورتايا قويور. سون اولاراق، ايران و گونئي آزهربايجاندا تورك بودونونون ايچينده اولدوغو بوگونكو اولوسال (ميللي) اويانيش و ديرچهلمهده، توركييه تئلئويزييونلارينين تك باشينا، حتتا قوزئي آزهربايجان´ين باغيلسيزلاشماسيندان (ايستيقلاليندان) داها چوخ ائتگي و اوينامي (رولو) اولدوغو دا بيلينهن بير گرچهكدير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">"آزهربايجانجا"، "توركجه" دئييلدير، او فارسجا-عرهبجه-روسجا-توركجه قاريشيمي، يئتهرسيز و گؤركسوز بير قارما (هيبريد) ديلدير</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آزهربايجان و ايراندا توركجهنين گئريلهمهسي، ايسماعيل خاقان (شاه ايسماعيل) دؤنهميندهن سونرا باشلاميشدير. بو ديل توغرالي و اركلهت ديلي اولما قونومونو آدديم آدديم ايتيرمهكله بيرليكده فارسجا و عرهبجه ديللهرينين ازيجي و چوخ آغير ائتگيسي آلتيندا قالاراق، باشدا بيليم، بؤگوش و اوزلوق اولماق اوزره هر آلاندا اؤز دوغورقانليغيني ايتيريب نئچه يوز ايل ايچينده قيسير و قارما بير ديل حالينا گلميشدير. آردينجا گولوستان و توركمانچاي آنلاشمالاريندان سونرا گلهن سون ايكي يوز ايلده، باشقا بير ديل، روسجانين آغير ائتگيسي آلتينا گيرميشدير. گونوموزده قوزئي آزهربايجاندا هئچ بير دهييشيكليك و دوزهلتمهيه اوغرامادان گؤركول و توغرالي ديل اولاراق قبول ائديلهن ديل، ايشته بو قيسير-قارما ديلدير. بو دوروم، گونئي´ين، بيرگون فارسلارين بويوندوروغوندان قورتولدوقدان سونرا، ايران اركلهتينين باسقيلاري ايله يارانماقدا -ياراديلميش اولان اويدورما "آذري-فاذري"ني اؤز گؤركول و يازي ديلي دييه منيمسهمهسينه بنزهر.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آزهربايجان بودونجونون بوگونكو گؤركول ديلي، آغير بير بيچيمده فارسجادان ائتگيلهنميشدير. بو ائتگي تكجه ديله گيرهن فارسجا سؤز و بيلهشگهلهرله (تركيبلهرله) سينيرلانماماقدا، ديل بيلگيسي آلانيني دا ايچهرمهكدهدير. هر هانسي بير ديلين گنيش بيچيمده باشقا بير ديلين ديل بيلگيسي قورال و ياسالاري ائتگيسي آلتينا گيرمهسي، او ديلين اؤز قوراللارينين آلت اوست ائديلمهسي و دريندهن يارا آلماسي دئمهكدير. بوگون آزهربايجاندا يايقين اولان گؤركول ديل، يانليشلارلا دولو، يوزلاشما (فاسيد اولما) و سويسوزلاشماغا اوز توتموش بير ديلدير. بو ديل سؤز داغارجيغي و ديل بيلگيسي آچيلاريندان، فارسجادان دريندهن ائتگيلهنميش و پوزولاراق يئتهرسيز و گؤركسوز (چيركين) بير قارما (مخلوط) ديل حالينا دؤنوشموشدور. عوثمانلي آيدين و سئچگينلهرينين ياراديب ايشلهتديكلهري اويدورما بير ديل وار ايدي. بو ديله دوغرو اولاراق "توركجه" يئرينه "عوثمانليجا" دئييلميشدير، چونكو بو ديل، اوچ فارسجا، عرهبجه و توركجه ديللهرينين ياپماجا (صونعي) بير بيچيمده يان يانا گتيريلمهسيندهن اولوشموشدو. ايندي آزهربايجان بودونجوندا گؤركول ديل اولاراق ايشلهديلهن "آزهربايجانجا" دا، قارداشي "عوثمانليجا" كيمي، حتتا اوندان داها بتهر، گرچهكده توركجه، فارسجا، عرهبجه و روسجانين قاريشيميندان اولوشموش قارما-اويدورما بير ديل گؤرونتوسونو وئرمهكدهدير. آزهربايجان بودونجوندا بو عئيبهجهر ديله "توركجه" يئرينه "آزهربايجانجا" دئييرلهر. بيزجه بو آدلانديرما اولدوقجا يئرينده و دوغرودور، چونكو بو ديلي توركجه آدلانديرماق، توركجهيه گوجهم (ظولم) و سايقيسيزليق اولاردي.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">گونئي آزهربايجان و ايراندا تورك بودونونون قونوشدوغو و بورادا بيچيملهنمهكده اولان يئنيجيل و چاغداش گؤركول ديليني "توركجه" آدلانديرماسي، بو ديلين آزهربايجان بودونجونون گؤركول ديلي اولان "آزهربايجانجا"دان آيريق (فرقلي) اولدوغونون ان چارپيجي و ان گؤزهل بير قانيتيدير (ثوبوتودور). آزهربايجان بودونجوندا ايشلهديلهن گؤركول ديل و اورادا وار اول[ماي]ان ديل آنلاييشي، گونئي آزهربايجان و ايران توركلويونه اولگو و تمهل آلينماماليدير. اؤزهلليكله گؤركول ديل و سؤز داغارجيغي قونولاريندا، آزهربايجان بودونجونون گؤركول ديلي - اوندان يارارلانيلماسي گرهكدييينه قارشين (رغمهن)- گونئي اوچون تك تمهل و قايناق دييه گؤرولمهمهليدير. اؤته ياندان، گونئيده بو پيچين ديلين ايران و گونئي آزهربايجان´ين گؤركول و يازيلي ديلي اولماسيني ساوونان و يئتيريم (تبليغ) ائدهن روس وورقونلاري و توتوجولارلا دا اكينج (كولتور) ساواشيمي آپاريلماليدير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آزهربايجان جومهورييهتينده يئنيجيل ديل آنلاييشي يوخدور</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آزهربايجان بودونجوندا تورك ديلينين دوشدويو آجيناجاقلي دورومونون ندهنلهريني بئله سيرالايابيلهريك:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">١- ديل آنلاييشي اكسيكلييي و ديلين اوزهرينده (حاققيندا) اركلهت يؤنهتگيسينين (سيياسهتين) اولماييشي: آزهربايجان بودونجوندا گنهل اولاراق يئنيجيل ديل آنلاييشي مووجود دئييلدير و اؤزهلليكله اركلهت، ديلين قورونماسي و گليشديريلمهسي، يئنيجيللهشديريلمهسي، چاغداشلاشديريلماسي و ديرگيلي (جانلي) بير وارليق اولاراق، اولاناق-يئتهنهكلهرينين چئشيتلهنديريليب چوخالديماسي ايله ايلگيلي هر هانسي بير يئكه تاساري (مستر پلن) و يؤنهتگييه يييه دئييلدير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٢- ديلين آديني دهييشديرمهك: آزهربايجاندا روس سؤمورگهچيلييينين (كولونيياليسمينين) ييخيجي ائتگيسينين ان آچيق ايزيني، اوراداكي بودون و ديلين "تورك" و "توركجه"دهن، قوندارما "آزهربايجان" و "آزهربايجانجا"يا –اؤزو ده كؤنوللو اولاراق دهييشديريلدييينده گؤرهبيلهريك. آزهربايجان بودونجوندا بيزيم ديلين توركجه اولدوغو و توركجهنين ده بيزيم ديل اولدوغو دوشونجه و اينانجي، ايدي بير واخت اورهكلهرده و بئيينلهرده كؤك سالابيلمهميشدير. ايشته توركييه بودونونون ديليني آزهربايجان خالقينين ديلينه "يابانجي" سانان آنلاييش دا، بو سؤمورگهلهشمه (كولونييال) سايريليغين باشقا بير بليرتيسيدير. (آزهربايجان و توركييه جومهورييهتلهرينده بودونلارين قونوشدوغو ديللهر، ان آزيندان ديل بيليمي باخيميندان ايكي آيري ديل يوخ، بير ديلين ايكي اولدوقجا ياخين لهجهسي ساييلير). فارس سؤمورگهچيلييي بويوندوروغو آلتيندا ياشاماسينين تاباسي، قوندارما "آذري" و "آذريجه" آدلاريني منيمسهمهيهن، بلكه اونلارا وار گوجو ايله تپگي گؤستهرهن گونئي آزهربايجان، اؤز باغيلسيز اركلهتي و يوزلهرجه آكادئمي، اينستيتوت و ... يه يييه اولان قوزئي آزهربايجاندان، بو آچيدان داها ايرهليده و اولوسال كيملييينه باغليراق دورومدادير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٣- ديلدهن اؤزگون توركجه سؤزلهري ديشلاماق: آزهربايجانجا ديلينده، ديليميزده وار اولان مينلهرجه اؤزگون توركجه دئگييه (كلمهيه)، اؤزباشيناليقلا بايري (آرخاييك) دامقاسي وورولموش، بونلار يازيلي و دانيشيق ديللهريندهن ديشلانميشدير. بو ياخلاشيملا دا اؤزلهري دئميشكهن "بو قدهر زنگين ديليميزي ميسكين گونه ساليبلار (بو دنلي وارسيل ديليميزي، يوخسول گونه ساليبلار)". گلينهن بوگونكو دوروم، آزهربايجان بودونجوندا يازارلارين چوخونون، اؤز يازيلاريني توپلامي ١٠٠-٤٠٠ دئگيني گئچمهيهن سيسقا بير سؤز داغارجيغي كؤمهيي ايله – بونون دا يوزده دوخساني فارسجا-عرهبجه-روسجا سؤزلهردهن اولوشماقدادير- يازمالاريدير. اؤته ياندان آزهربايجان بودونجوندا توركجه قوراللاري تمهلينده (اساسيندا) يئنيدئگي تؤرهتمه سورهجي دوردورولموش و اونون يئرينه آراسيرا فارسجا اكلهردهن كؤمهك آلاراق، يئني سؤزلهر تؤرهتمه يولو منيمسهنميشدير. تؤرهديلهن بئلهنچي يئني سؤزجوكلهرين اؤنهملي بؤلومو ايسه، ديل بيلگيسي باخيميندان يانليشليقلارلا دولودور.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٤- فارسجا ائتگيسيني قورومايا چاليشماق: آزهربايجان بودونجوندا، اورتاچاغ آزهربايجان سئچگينلهرينين آليشقانليقلارينين داواميندا، هله ده فارس ديلي و گؤركسؤزونه (ادهبيياتينا) قارشي بير چئشيت وورقونلوق (حئيرانليق) دويقوسو و آشاغيليق دويومو-قارماشاسي (عوقدهسي- كومپلئكسي) واردير. اونلارا گؤره ديليميزده فارسجا دئگي، تركيب و حتتا ديل بيلگيسي قوراللاريني ايشلهتمهك، بير چئشيت آيدينليق، سويلولوق و يوكسهكليك بليرتيسيدير. گونئي´ين ترسينه، آزهربايجان بودونجو دوغرودان فارس سؤمورگهچيلييي و اوراداكي ديل ده فارس ديلي طرهفيندهن يوخ ائديلمه بئليني (تهلوكهسي) ايله قارشي قارشييا قالماميشدير. بو ايسه اونلارين فارسجانين ديليميز اوزهريندهكي اولومسوز ائتگيلهرينه، ووردوم دويماز داورانمالارينين، حتتا فارسجا دئگيلهر و ديل بيلگيسي قوراللاريني اؤزلهرينينكي سانمالارينين باشقا بير ندهنيدير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٥- روسجا ائتگيسيني قورومايا چاليشماق: سؤزسوز گئچميشده روس ديلي، گؤركسؤزو و اويقارليغينين (مدهنييهتينين)، آزهربايجان´ين چاغداشلاشما، يئنيجيللهشمه، بوندالي (سئكولار) و ائلدهملهشمه (لاييكلهشمه) و باتييا ياخينلاشماسيندا اؤنهملي يارار و پايي اولوبدور و گلهجهكده ده اولاجاقدير. آنجاق بو گرچهك، ديليميزين روس ديلي طرهفيندهن ائليك اولونماسي (ايستيلا ائديلمهسي) گرهكدييي آنلامينا گلمهز. ايكي يوز ايله ياخين روس سؤمورگهچيلييي آلتيندا ياشاماق، آزهربايجان بودونجو سئچگينلهري آراسيندا، ديليميز، آبئجئميز (اليفباميز) و گؤركسؤزوموز اوزرهرينده، روس ائتگيسيني قوروما و ياشاتماغا چابالايان يئرلي بير توپارين (زومرهنين) يارانماسينا ندهن اولموشدور. بوگون آزهربايجاندا بودونوموز و ديلينين اولوسال -تاريخي آدلاريني "تورك" و "توركجه"دهن "آزهربايجان" و "آزهربايجانجا"يا دهييشديرمهني ساوونانلار، ايشته بو روس سؤمورگهچيلييينين يئرلي قالينتيلاريديرلار.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آزهربايجانجاˊنين سورونلاري</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يوخاريدا سيرالانان ندهنلهردهن دولايي، گونوموزده آزهربايجانجا و يا آزهربايجان بودونجوندا ايشلهديلهن گؤركول ديل، بير چوخ يؤندهن سورونلو، اولدوقجا يئتهرسيز و حتتا اؤلوشگهمهيه اوز توتموش بير ديلدير. بو سورونلار و اونلارا ايريم (ديققهت) يئتيرمهمه و ديلله ايلگيلي گنهل اولاراق ايدي بير يؤنهتگي و آنلاييشا يييه اولماماق، اوراداكي دورومو داها دا آغيرلاشديرميشدير. آنيلان سورونلو يؤنلهري بئله سيرالايابيلهريك:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">١- آبئجئ سورونلاري</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٢- يازيم (اورتوقرافي) سورونلاري</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٣- ديل بيلگيسي سورونلاري</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٤- سؤز داغارجيغي سورونلاري</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بو سورونلارين چؤزوم يوللارينا قيساجا توخونماق ايستهرسهك:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">١- آبئجئ اكسيكليكلهري گيدهريلمهليدير: گنيز "نñ "سي، نوقطهلي "كķ "، و "´" كسه هيمي (آپاستروف ايشارهتي) آبئجئيه آرتيريلمالي، "اوزون آ" سسي يازيدا ايشلهديلمهليدير</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٢- روس يازيميني اؤلچوت آلما آليشقانليغي بيراخيلمالي، يازيم يانليشليقلاري دوزهلتيلمهليدير</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٣- فارسجا سؤزجوكلهرين سؤز داغارجيغينا گيرمهسي دئنهتيم (كونترول) آلتينا آلينمالي، اسكي توركجه و چاغداش لهجهلهريميزده وار اولان سؤزجوكلهر گنه گؤركول ديله قازانديريلمالي، سؤزجوك تؤرهتمه سورهجي يئيندهن باشلاديلماليدير</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٤- ديليميزده ايشلهديلهن فارس ديل بيلگيسي قوراللارينين، اؤزهلليكله ايلگهچ (ادات)، اك و ... نين (به، كه، تا، -كار، -گر، -پرست، -پرور، -شوناس، -خانا، -پرور، -بين...) قوللانيلماسي بوتونويله دوردورولماليدير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آشاغيدا آزهربايجان بودونجونون "آزهربايجانجا" آدلانان گؤركول ديلينده وار اولان بير سيرا يانليشليقلار سيرالانميش و توركجهدهكي دوزگون قارشيليقلاري آييراج (پارانتئز) ايچينده وئريلميشدير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">==========================================</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آبئجئ سورونلاري</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">==========================================</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">١- آزهربايجان و توركييه بودونجلارينين لاتين آبئجئلهري، گونئي´ده گؤزو قاپالي تابلانمامالي، بو ايكي اؤلكهنين دئنهييملهريندهن يارارلاناراق، ايران و گونئي آزهربايجان توركلويونه داها دوزگون، داها منطيقلي و داها اكسيكسيز بير آبئجئ دوزهنلهنيب ياراديلماليدير. اولوشدورولاجاق يئني لاتين آبئجئ، آزهربايجان توركلهرينين بوتون آلت قوروپلاريني – ايران´ين قوزئي باتيسي (گونئي آزهربايجان)، ايران´ين گونئيي (قاشقاي يورد)، ايران´ين قوزئي دوغوسو (آفشاريورد) و عراق توركمان اوجقار اوباسيني -قاپساياجاق بيچيمده تاسارلانيب دوزهنلهنمهليدير. اولوشدورولدوقدان سونرا دا گونئي آزهربايجان و ايران توركلهرينين لاتين آبئجئسي، سورهكلي اولاراق گؤزدهن گئچيريلمهلي و يالنيز تورك ديلينين اؤزهلليك و گرهكسينيملهري تمهلينده گليشديريلمهليدير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٢- آزهربايجان بودونجونون يئني لاتين آبئجئسينه گلينجه، بو اليفباداكي سورونلار، بيچيكلهرين (حرفلهرين) يانليش سيرالانماسي، گنيز "ن"سي، "دورالي (نوقطهلي) "ك" بيچيكلهري و كسه هيمينين اولماييشي، و يازاركهن "اوزون آ" سسينين ايشلهديلمهمهسي اولاراق اؤزهتلهنهبيلهر. گونئيين لاتين آبئجئسينده بو اكسيكليك و يانليشليقلارين دوزهلديلمهسي گرهكليدير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آبئجئ سيرالاماسي: آزهربايجان بودونجونون ١٩٩١ ايلينده لاتين آبئجئسينه گئچيشي تيكهل (قيسمي) اولموشدور، بئله كي لاتين بيچيكلهر تابلانميش، آنجاق بيچيكلهرين سيراسي هله ده روس-كيريل آبئجئسينده اولدوغو تكيندير. بو آبئجئده بوتون لاتين كؤكهنلي آبئجئلهرين ترسينه، "خ" بيچييينين يئري، آبئجئنين سونلاريندا "و" بيچيييندهن سونرا دئييل، آبئجئنين باشلاريندا "ه" بيچيييندهن سونرادير. هابئله "ق" بيچييي "پ" بيچيييندهن سونرا دئييل، آبئجئنين اورتاسيندا "ك" بيچيييندهن سونرا گلير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بو ندهنله آزهربايجان بودونجونون آبئجئسي گرچهكده ياري لاتين (حرفلهرين بيچيمي)-ياري كيريل (بيچيكلهرين دوزولوشو) آزي (يا دا) قارما بير آبئجئدير. بو ايسه اؤزهلليكله سؤزلوك و بيلگي سايار اورتاملاريندا سؤزلهرين دوزولوشونده ساخيق (جيددي) سورونلار ياراديب اونلاري آلت اوست ائدهرهك قوللانيلماز حالا گتيرير. بو اوزدهن گونئيده لاتين آبئجئسينده بيچيكلهرين سيرالاماسي آزهربايجان بودونجوندا اولدوغو كيمين دئييل، اولوسلارآراسي لاتين بيچيكلهري سيرالاماسينا اويوملو اولماليدير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">گونئي آزهربايجان-ايران توركلويونون بوتونلهشديريلميش لاتين آبئجئسي: اوتوز دؤرد بيچيك و بير هيم</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Iı, İi, Jj, Kk, Ķķ, Ll, Mm, Nn, Ññ, Oo, Öö, Pp, Qq, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Xx, Yy, Zz, ‘</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">"گنيز ن"سي (نگ Ññ) بيچييين اولماييشي: ("نازال ن"، "ڭ"، "نگ"، "كاف-ي توركي"، "كاف-ي نوني"، "نون غنه") توركلهره اؤزگو بير سسدير. ان اسكي چاغلاردان بري گونوموزه گليب اولاشميش اولان بو سس، ديليميز و بودونوموزون اسكي توركجه و اسكي توركلهره باغلي اولدوغونون ان ساغلام قانيتلاريندان بيريدير. گئچميشده "ڭ" ايله گؤستهريلهن بو سس، چاغداش عرهب كؤكلو تورك آبئجئسينده "نگ" بيچيمينده گؤستهريلير. آزهربايجان بودونجونون يئني لاتين آبئجئسينده ايسه ديليميزده وار اولان "نگ" سسيني قارشيلاياجاق ايدي بير بيچييه يئر وئريلمهييبدير. اويسا (حالبوكي) بو بيچيك موساوات دؤنهمي و سونراسينداكي لاتين آبئجئده اؤز يئريني آلميشدي. آيريجا "نگ" سسي ان اسكي و اسكي توركجه، حتتا سومئر كيمي پيروتوتورك سانيلان ديللهرده، هابئله تورك گؤركول و كؤكلهشيك (كيلاسيك) بتيكلهرده (متينلهرده) و آزهربايجان توركجهسينين بير چوخ چاغداش لهجهسينده اؤزهلليكله كندليلهر و اويماقلار آراسيندا ايشلهكدير. (ايران´ين گونئيينده قاشقاي، گونئي آزهربايجان´ين ساوا و سولدوز، قوزئي آزهربايجان´ين قازاخ، قاراباغ، گنجه، آيريم، نوخا، زاقاتالا، قاخ،... خوراسان´ين سرولايت، بام صفي آباد، جلگه رخ، گريوان، بجنورد، جوين جغتا،.... لهجهلهرينده). دولاييسي ايله، ان اسكي و اسكي توركجه بتيكلهرين يازيب اوخوماسيني و تورك ديلينين ايران و آزهربايجانداكي چاغداش لهجهلهرينده يارانان گؤركول و فولكلور ياپيتلارينين ثبت و اوخونوشونو قولايلاشديرماق (آسانلاشديرماق) و ايريملهشديرمهك (دقيقلهشديرمهك) اوچون،ñ بيچييينين گونئي´ين لاتين آبئجئسينه اكلهنمهسي گرهكليدير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">"دورالي (نوقطهلي) ك" (Ķķ) بيچييين اولماييشي: ديليميزده قالين و اينجه اولماق اوزهره ايكي آيري "ك" سسي واردير. بونلار "كادرĶadr " و "كندKənd " دئگيلهرينده اولان سسلهردير. قالين آزي دورالي "ك" سسي باشدا آوروپا ديللهري اولماق اوزره داها چوخ يابانجي دئگيلهرده ايشلهديلير. بو ايكي سس، آراسيرا (بعضهن) كلمهلهره آيريق آنلاملار وئريرلهر، اؤرنهيين اينجه "ك" ايله سؤيلهنهن كولا-Kola كيچيك باغ ائوي آنلاميندا، و قالين "ك" ايله سؤيلهنهن كولا-Ķola بير ايچهجهك (كوكاكولا) آديدير. آزهربايجان جومهورييهتي لاتين آبئجئسينده ديليميزده وار اولان بو ايكي آيريق "ك" سسي تك بير بيچيكله گؤستهريلير. بو ايكي آيريق سس آزهربايجان توركجهسينده وار اولدوقلارينا گؤره، كسينليكله لاتين آبئجئئميزده ده اؤز آيريجا يئرلهريني تاپماليديرلار.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">Kk: Börk, Buradakı, Kakıl, Kal, Kamaş, Kağaz, İki, Kəleybər, Kənd, Kərəm, Kilim, Kişi, Kola, Kor, Kosa, Kömək, Kömür, Küçə, Küt, Ördək, Təkər, Üzük</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">Ķķ: Aķord, Doķtor, Eķonomi, Folķlor, Ķabinet, Ķadr, Ķampanya, Ķanada, Ķaraķter, Ķarmen, Ķazino, Ķolombiya, Ķomando, Ķontrol, Ķosmos, Ķuçuq, Ķulub</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اوزون آ â بيچييين يازيدا ايشلهديلمهمهسي: چاغداش توركجهده، تورك كؤكهنلي سؤزجوكلهرده اوزون "آ" سسي يوخدور، آنجاق بو سس يابانجي سؤزجوكلهر اؤزهلليكه فارسجا و عرهبجهدهن ديليميزه گيرميش دئگيلهرده واردير و ديليميزده ده تايينجا (عئينهن) ايشلهديلير. آزهربايجان´ين لاتين آبئجئسينده ايسه اوزون "آ" بيچييي و سسينين وارليغي تابلانماميش و بونا اك اولاراق يازيلي ديلده ده بو بيچيك ايشلهديلمير. اويسا توركييهده اولدوغو كيمي، آبئجئده آيريجا گؤستهريلمهسه ده، اوزون "آ" دان ان آزيندان يازيدا، اؤزهلليكله اسكي و كؤكلهشيك بتيكلهرده يارارلانماق گرهكير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اؤرنهيين "نامينهnâminə " دئگيسي "اوزون آ" ايله سؤيلهنمهسينه تاباسي، يانليشليقلا "قيسا آ" ايله (naminə) يازيلير. (ديليميزده بو فارسجا دئگيني ايشلهتمهيه گرهك يوخدور. اونون يئرينه توركجه "آديناadına " دئگيسي ايشلهديلهبيلهر). هابئله ديليميزده ايشلهديلهن "نامهnâmə "، "-خانهxânə "، "-زادهzâdə "، "-واريvâri " كيمي فارسجا دئگي و اكلهر ده آزهربايجانجادا اوزون آ ايله سؤيلهنمهلهرينه قارشين، يانليشليقلا قيسا آ ايله يازيليرلار.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بو ايكي آيري "آ" سسي بير سيرا دوروملاردا دئگيلهره آيريق آنلاملار يوكلهيهبيلير: آسانasan (توركجه آسماقدان)، آسان âsân (فارسجا راحات آنلاميندا)؛ بالاbala (كيچيك)، بالاbâlâ (فارسجا يوخاري آنلاميندا)؛ آلامalam (توركجه آلماقدان)، آلامâlâm (عرهبجه دردلهر آنلاميندا)؛ يارyar (توركجه يارماقدان)، يارyâr (فارسجا يولداش آنلاميندا)، آزارazar (توركجه آزماقدان)، آزار âzâr (فارسجا اذيت آنلاميندا)، ....</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آيريجا آزهربايجان بودونجو يازيميندا، فارسجا و عرهبجه كؤكهنلي آدلارداكي "اوزون آ" سسلهري ده يانليشليقلا توركجه "قيسا آ" ايله گؤستهريلير: بابك (Bâbək يئرينه Babək)، عاديل (âdil يئرينه Adil)، جاويد (Câvid يئرينه Cavid )، هادي (Hâdi يئرينه Hadi)،...</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">باشقا اؤرنهكلهر (آييراج ايچيندهكيلهر دوغرو، آييراج ديشينداكيلار آزهربايجان بودونجونداكي يانليش يازيليشدير):</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">adət (âdət), adi (âdi), Adil (âdil), alam (âlâm), ali (âli), аlim (âlim), asan (âsân), azar (âzâr), Babək (Bâbək), bala (bâlâ), Cavid (Câvid), dahi (dâhi), Hadi (Hâdi), hakim (hâkim), halə (hâlə), kafi (kâfi), malik (mâlik), naminə (nâminə), qanun (qânun), sabiq (sâbiq), tabe (tâbe), tarix (târix), vasitə (vâsitə), xanəndə (xânəndə), yar (yâr)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آپاستروفون (كسهنين) اولماييشي: آزهربايجاندا تابلانان لاتين آبئجئسينين ان بؤيوك اكسيكليكلهريندهن بيري ده كسه هيمينه يئر وئرمهمهسيدير. بو ايسه ديليميزين يازيميندا چوخ بؤيوك قارقاشا و پيرتلاشيقليغا يول آچماقدادير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دئگي ايچينده: اؤرنهيين بو آبئجئده آشاغيدا گؤستهريلهن ايكيلي دئگيلهر تايين (عئيني) بيچيمده يازيلير، اويسا بونلارين آنلاملاري و دوغرو يازيليشلاري بوتونويله آيريقدير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">bədən (بدن)-bə’dən (بعدا); bəzən (، توركجه بزهنمهك مصدهريندهن بزهن)-bə’zən (بعضا); ələm (علم، الم)-ə’ləm (اعلم، داها بيلگيلي), əza (عزا)-ə’za (اعضا), mədəni (مدهني، اويقار آنلاميندا)-mə’dəni (معدهني); məlul (ملول)-mə’lul (معلول); mən (من)-mən’ (منع); mərəz (مرهض)-mə’rəz (معرهض); şer (شئر)-şe’r (شئعر), təmir (تمير، دميرين اسكي سؤيلهنيشي)-tə’mir (تعمير), tən (تن)-tə’n (طعن); tənə (تنه)-tə’nə (طعنه)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">باشقا اؤرنهكلهر (آييراج ايچيندهكيلهر دوغرو، آييراج ديشينداكيلار آزهربايجان بودونجونداكي يانليش يازيليشدير):</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">bədən (bə’dən), bəzən (bə’zən), bəzi (bə’zi), dava (dâ’va), dəvət (də’vət), edam (e’dam), élan (e’lan), etina (e’tina), etibar (e’tibar), etibarən (e’tibarən), etiraf (e’tiraf), etiraz (e’tiraz), ezam (e’zam), əla (ə’la), istеdаd (iste’dad), istefa (iste’fa), löbət (lö’bət), meyar (me’yar), məbəd (mə’bəd), mədəni (mə’dəni), məlul (mə’lul), məlum (mə’lum), məlumat (mə’lumat), məmur (mə’mur), mən (mən’), mənа (mə’na), mənalı (mə’nalı), mənəvi (mə’nəvi), məni (mə’ni), məsud (məs’ud), mərəz (mə’rəz), mərifət (mə’rifət), məruz (mə’ruz), məruzə (mə’ruzə), məşəl (məş’əl), məyus (mə’yus), məzun (mə’zun), möcüz (mö’cüz), mömin (mö’min), mötəbər (mö’təbər), nəşə (nə’şə), səy (sə’y), sürət (sür’ət), şer (şe’r), şöbə (şö’bə), tabe (tabe’), təbir (tə’bir), təcili (tə’cili), təlim (tə’lim), təmin (tə’min), tə’minat (təminat), tən (tə’n), tənə (tə’nə), təsir (tə’sir), tətil (tə’til), təxir (tə’xir), təyin (tə’yin), yəni (yə’ni)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دئگي سونوندا: آزهربايجان بودونجوندا تابلانان يئني آبئجئده كسه هيمي اولماديغيندان دولايي، اؤزهل آدلار و اونلاردان سونرا گلهن بير سيرا اكلهر بيتيشيك بيچيمده يازيلير و بو دا يانليش آنلاملارا يول آچير. اؤرنهيين بو يازيما گؤره ايكي آيريق آنلامي اولان "بابك´يBabək’i " (بابك´ي اؤلدوردولهر) و "بابكيBabəki " (بابك´ه منسوب، بابك´ه باغلي)، "علي´نيƏli’ni " (علي´ني گؤردوم) و "الينيəlini " (اليني توتدوم)، "تبريزي Təbrizi" (سوي آدي) و "تبريز´يTəbriz’i " (تبريز´ي اؤزلهديم) دئگيلهري تايين بيچيمده يازيلير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">==========================================</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يازيم سورونلاري</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">==========================================</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">گؤرولهجهيي كيمي، آزهربايجان بودونجوندا منيمسهنهن يازيمداكي سورونلارين بؤيوك بؤلومو، بو يازيمدا توركجهنين ياپيسي و گرهكسينيملهري يئرينه، روسجا يازيميني تمهل آلماقدان قايناقلانماقدادير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دئگي باشينداكي "اي"لار: آزهربايجان بودونجوندا منيمسهنهن يازيمدا دئگي باشينداكي بير سيرا "اي"لار روسجانين ائتگيسي ايله، "اي"i اولاراق يازيلير. بو بوتونويله يانليش بير توتومدور:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">işıq (ışıq), ildırım (ıldırım), ilxı (ılxı)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آزهربايجان بودونجو ديلينده روسجاني يانسيلاما دبي او دنلي كؤك سالميشدير كي حتتا "Texas" كيمي اينگيليزجه كلمهلهر "تئقزاس" و يا "تئكزاس" يئرينه "تئخاس" شكلينده تلهففوظ ائديلير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دئگي باشيندا گتيريلهن ايكي، اوچ آزي دؤرد اونسوز: توركجهده ايدي بير دئگي ايكي اونسوزله باشلاماز. آنجاق آزهربايجان بودونجوندا منيمسهنميش يازيمدا اؤزهلليكله دئگينين باشيندا –گتيريلمهمهسي گرهكدييي حالدا- ايكي حتتا اوچ اونسوزون گتيريلمهسي كيمي بوتونويله يانليش اولان دوروملارلا قارشيلاشيريق:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">Avstriya (Avusturya), konfrans (ķonferans), plаn (pılan), plov (pilov, pılav), prinsip (pirinsip), prioritet (piriyoritet), problem (pıroblem), proqram (pıroqram), qrаmmаtik (qıramatik), qrup (qurup), Rzа (Rıza), srağa (ısrağa), stəkan (istəkan), strateji (istirateji), struktur (ısturuktur), Tbilisi (Tibilisi), Nyu-York (Niyu York), Vyana (Viyana), Хristiаn (Xırıstiyan)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">"آ "a و "اي "i بيچيكلهريني يان يانا گتيرمهك: آزهربايجان بودونجونون تابلاديغي يازيمدا، روس يازيمينا اوياراق، آرخا آرخايا گلهن "اي "i و "آ "a لارلا قارشيلاشيريق. اويسا بونلارين آراسيندا كسينليكله بير "ي "y بيچييي آرتيريلماليدير (يابانجي اولان بو دئگيلهرين چوخونون ديليميزده توركجه قارشيليغي وار اولدوغوندان دولايي، اونلاري ايشلهتمهيه گرهك يوخدور):</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">аid (âyid), auksioner (aķsiyoner), biоqrаf (biyoqraf), dair (dâyir), dialekt (diyalekt), dialoq, (diyaloq), diaspor (diyaspor), fiasko (fiyasķo), funksioner (funķsiyoner), institusional (institusiyonal), İordaniya (İyordaniya), kаinаt (kâyinat), konfedensial (ķonfedensiyal), konvension (ķonvensiyon), material (materiyal), media (mediya), nail (nâyil), potensial (potensiyal), prioritet (piriyoritet), prоfеssiоnаl (pırofesiyonal), radiasiya (radiyasiya), region (regiyon), social (sosiyal), tualet (tuvalet), variant (variyant), vəsait (vəsayit), zəif (zəyif), Xətai (Xətâyi)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يانليشليقلا قوشالانان بيچيكلهر: آزهربايجان بودونجوندا تابلانان يازيمدا، روس قايناقلي دئگيلهردهكي قوشا بيچيكلهر، تورك ديليميزين يازيميني پوزماق باهاسينا اولسا دا، تايينجا قورونور. اويسا توركجه يازيميندا بونلار كسينليكله تك بير بيچيك اولاراق گؤستهريلمهليديرلهر، اوچرا تك سسله سؤيلهنيرلهر (يابانجي اولان بو دئگيلهرين چوخونون ديليميزده توركجه قارشيليغي وار اولدوغوندان دولايي، ايشلهديلمهلهرينه گرهك يوخدور):</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">akkord (aķord), assambleya (asambleya), assosiasiya (asosiyasiya), attaşe (ataşe), brüssel (Bürüsel), dollar (dolar), effektiv (efektiv), hobbi (hobi), intellektual (inteleķtual), klassik (ķılasik), kollektiv (ķolektiv), komissar (ķomisar), komissiya (ķomisiya), korrupsiya (ķorupsiya), lobbi (lobi), missiya (misiya), professor (pırofesor), prosse (pırose), qrammatik (qıramatik), rejissor (rejisor), repressiya (represiya), sessiya (sesiya), ssenari (senari), terror (teror)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">تيرهنين (-) يانليش قوللانيمي: آزهربايجان بودونجوندا تابلانان يازيمدا، تيره هيمي (دئفيس ايشارهتي) چوخ گنيش بير شكيلده و چوخ واخت دا گرهكسيز يئره قوللانيلماقدادير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">١- تيرهني آد تاملامالاريندا (ايضافي تركيبلهرده) يانليش قوللانماق: آزهربايجان بودونجو يازيميندا، "اي "-i سسي وئرهن فارسجا سؤز بيرلهشمهلهريندهكي اسره (كسره)، ايلك دئگييه ياپيشديريليب و اوندان سونرا بير " - " هيمي آرتيريلاراق ايكي دئگي بير بيرينه بيتيشيك يازيلير (tərzi-hərəkət). بو منطيق باخيميندان يانليش اولماقلا بيرليكده، اوزون بير تركيبين تؤرهديلمهسينه ندهن اولور. بو سورون اؤزهلليكله سؤز بيرلهشمهسينين ايكيدهن آرتيق دئگيدهن اولوشدوغو واختلار، اؤرنهيين (مثهلهن) "پنبه-داغ-جونون pənbeyi-daği-cunun، تاريخ-آل-عثمان tarixi-ali-osman" سؤز بيرلهشمهلهرينده اولدوغو كيمي، اؤزونو داها دا گؤركسوز و قاباريق بيچيمده گؤستهرير. بو يؤنتهم يانليشدير. آد تاملامالارينداكي دئگيلهر بيربيرينه بيتيشك يازيلماماليديرلار، آيريجا تيره ايلك دئگي و اوندان سونرا گلهن –ي آراسينا آرتيريلماليدير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">bərgi-gül (bərg-i gül), həddi-buluğ (hədd-i buluğ), nəzmi-nazik (nəzm-i nâzik), nöqteyi-nəzər (nöqte-yi nəzər), pənbeyi-daği-cunun (pənbe-yi dâğ-i cunun), qeyri-adi (qeyr-i âdi), qeyri-bərabər (qeyr-i bərâbər), qeyri-fars (qeyr-i Fars), sui-istifadə (su-i istifâdə), tarixi-ali-osman (Târix-i âl-i Osman), tərcümeyi-hal (tərcümə-yi hal), tərzi-hərəkət (tərz-i hərəkət)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٢- تيرهني بيرلهشيك كلمهلهرده قوللانماق: آزهربايجان بودونجو يازيميندا، بير چوخ يئرده ايشلهديلمهسينه گرهك اولمايان دوروملاردا تيره هيمي قوللانيلير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ola-ola (ola ola), düsüb-düsməyəcəyi (düşüb düşməyəcəyi), edilib-edilməməsi (edilib edilməməsi), bir-biri ilə (birbiri ilə),</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٣- قيسالديلميش آدلاردا گرهكسيز تيره هيمي: آزهربايجان بودونجو يازيميندا بير سيرا سؤزلهرين قيسالديلميش بيچيمينده، سؤزون دوشهن اورتا بؤلومو يئرينه تيره هيمي قويولور، اؤرنهيين "دوكتور doktor"ون قيسالديلميش بيچيمي اولان "درdr " يئرينه، "د-رd-r " يازيلير. بو يؤنتهم گرهكسيز و اويقونسوزدور.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٤- تيرهني قوللانيلماسي گرهكدييي يئرده قوللانماماق: آزهربايجان بودونجو يازيميندا بير سيرا دوروملاردا ايسه، تيره قوللانيلماسي گرهكدييينه قارشين قوللانيلمير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">Noqteyinəzərindən (Noqte-yi nәzәrindәn)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اؤزهل آدلاري بؤيوك بيچيكلهرله باشلاماماق: آزهربايجاندا منيمسهنهن يازيمدا، اؤزهل آدلار چوخ واخت كيچيك بيچيكلهرله باشلاديلير. اويسا بوتون اؤزهل آدلارين بؤيوك بيچيكلهرله باشلاماسي گرهكير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">azərbaycan (Azərbaycan), ərəb (Ərəb), fars (Fars), ingilis (İngilis), islаm (İslam), rus (Rus), türk (Türk), türkiyə (Türkiyə)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">تاريخي شخصييهتلهرين آدلارينداكي آشال (روتبه)، تاخماآد (لقهب) و بنزهرلهري: آزهربايجان بودونجو يازيميندا، تاريخي شخصييهتلهرين آدلاريندا گلهن ميرزه، شاه، آغا، خان، خانيم و بنزهري آشال، تاخماآد و ... ايكينجي سيرادا گلينجه، كيچيك بيچيكلهرله يازيلير. اويسا بونلار او شخصييهتلهرين آدلارينين بير بؤلومودورلهر و بؤيوك بيچيكلهرله يازيلمالاري گرهكير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">Abbas mirzə (Abbas Mirzə), Nadir şah (Nâdir Şah), Abbasqulu ağa (Abbasqulu Ağa), Fətəli xan (Fətəli Xan), Heyran xanım (Heyran Xanım)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">تاريخي شخصييهتلهرين آدلاريني فارسجا يازما آليشقانليغي: آزهربايجان بودونجو گؤركول ديلينده، بير سيرا تاريخي شخصييهتلهرين آدلاري فارس بيچيمي تمهل آليناراق و يانليش يازيلير. اؤرنهيين "بابك" آدي، "اوزون آ" ايله سؤيلهنيب "قيسا آ" ايله يازيلير. اويسا فارسجا كؤكهنلي بابك آدينين دوغرو يازيليشي – سؤيلهندييي كيمي- "اوزون آ" ايله اولماليدير. (بو آدين توركجهسي "بايبك"دير). هابئله تورك خاقان، اركلهت و سوي سوپلارين (سولالهلهرين) چوخونون آدي دا فارسجا بيچيمي ايله يازيلير. اؤرنهيين سلجوقي (سلجوقلو يئرينه)، غزنوي (غزنهلي يئرينه)، سبكتكين (سو بك تيگين يئرينه)، ....</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">Babək (Bâbək, Baybək), Börküyarıq (Bәrk Yaruq), Еlхаni (Elxanlı), Səboktəkin (Sübək Tigin), Səlcuqi (Səlcuqlu), Qəznəvi (Qəznəli), Yusif (Yusuf), Yunis (Yunus)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يانليش يازيلان جوغرافي آدلار: آزهربايجاندا ايشلهديلهن يازيمدا روس ديليندهكي بيچيملهره باغلي قالماق ندهني ايله، چوخو زامان جوغرافي آدلارين يانليش يازيلديغيني گؤروروك. آدلارين يانليش يازيليشي، تورك كؤكهنلي و يا آزهربايجان جوغرافي آدلاريندا دا گؤرولور:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">Bolqarıstan (Bulqarıstan), Musеl (Musul), Qəzza (Qəzzə), Urmiyа (Urmu), Yerevan (İrəvan)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قيسالديلميش آدلاردان سونرا آرا وئرمهمهك: آزهربايجاندا تابلانميش (قبول ائديلميش) يازيمدا قيسالديلميش آدلاردان سونرا گلهن دورا (نوقطه) و اوندان سونراكي كلمه آراسيندا آرا (فاصيله) وئريلمير. بو يانليشدير و قيسالديلميش كلمهني گؤستهرهن بيچيكدهن سونرا گلهن دورا ايله اوندان سونراكي دئگي آراسيندا بير آرا وئريلمهليدير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">A.Əmrahoğlu (A. Əmrahoğlu), Ə.Sеyidоv (Ə. Sеyidоv), H.Əhmədоv (H. Əhmədоv), N.Mоllаyеv (N. Mоllаyеv)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">"قq "لهري "غğ " يازيب سؤيلهمهك: آزهربايجان گؤركول ديلينده فارس سس بيليمي (فونئتييي) ائتگيسي ايله، "قq "لهرين بير چوخو يانليش اولاراق "غğ " شكلينده سؤيلهنير و يازيلير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">Kаşğаri (Ķaşqarlı), sayğı (sayqı), sorğu (sorqu), uyğun (uyqun), Uyğur (Uyqur), vurğu (vurqu)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">"كk "له ري "هh " و يا "يy "، "قq "له ري "خx " و يا "غğ " اولاراق سؤيلهمهك: آزهربايجان گؤركول و اؤزهلليكله سؤزهل ديلينده كلمه سونونداكي "كk "لهرين چوخو "هh " و يا "يy " اولاراق سؤيلهنير. اؤرنهيين ائتمهيetməy (ائتمهكetmək يئرينه)، دئمهيdemәy (دئمهكdemәk يئرينه)، يوكسههyüksəh (يوكسهكyüksək يئرينه)، بؤيوهböyüh (بؤيوكböyük يئرينه)، بيلمهريهbilmərih (بيلمهريك bilmərik يئرينه)، گلديهدهن سونراgəldihdən sonra (گلديكدهن سونراgəldikdən sonra يئرينه)، ايستيريهistirih (ايستيريكistirik يئرينه)، ائلهمهليييهeləməliyih (ائيلهمهليييكeyləməliyik )، ماراغMarağ ، ماراخmarax (ماراقmaraq يئرينه)..... بو ايسه گؤركول ديلي يئرهل آغيزلار دوزئيينه چكهرهك، اونو سون درجه گؤركسوزلهشديرير (چيركينلهشديرير).</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بو باشليق آلتيندا رسمي ديلده بيله، آغيز ديليني قوللاناراق ايشلهديلهن "بوننانBunnan " ("بوندانBundan " يئرينه) و ادهبي ديلده قبول ائديلهن "ايستيisti " ("ايسسيissi " و "ايسيisi " يئرينه)، "ساپاندsapand " ("ساپانsapan " يئرينه) كيمي دوروملاري دا اكلهيهبيلهريك.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بيلهشيك ائديملهري (مورهككهب فئعللهري) آرالي يازماق: آزهربايجان يازيميندا "-بيلمهك" يارديمجي ايئلهم-اكي ايله اولوشدورولان بيلهشيك ائيلهملهر آرالي يازيلير. بو يانليشدير اوچرا آرالي يازيلان "بيلمهك" ائيلهمي (بيلگيلي اولماق) آنلاميندادير، اويسا بيلهشيك ائيلهملهردهكي "بيلمهك" ائيلهمي، اك گؤرهويني اوستلهنميش و باجارماق آنلاميندادير. بئلهنچي ائيلهم-اكلهر، توركييه توركجهسينده اولدوغو كيمي فئعله ياپيشيق يازيلماليدير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ola biler (olabilər), verə bilmir (verəbilmir)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آوروپا قايناقلي سؤزلهرين سونونا گتيريلهن گرهكسيز "آa " لار: آزهربايجان گؤركول ديلينده روس ديلي ائتگيسي سونوجوندا چوخ ساييدا آوروپا قايناقلي دئگيلهرين سونونا "اa " آزي "ياya " گتيريلير. بو، گونئي ديلي اوچون تانيش اولمايان دوروم و گرهكسيز يوكدور:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">akademiya (aķademi), forma (form), formula (formul), norma (norm), partiya (parti),</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">==========================================</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ديل بيلگيسي سورونلاري</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">==========================================</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آزهربايجان گؤركول ديلي، ديل بيلگيسي (قيرامئر) باخيميندان دا فارسجانين آغير ائتگيسي آلتيندادير. بو آغير ائتگي، آزهربايجانجانين تورك ديل بيلگيسينه ترس اولان بير چوخ فارسجا نحو ايلكه (قايدا) و قوراللاريني منيمسهمهسينه گتيريب چيخارتميشدير. بو سايريليقلي اولقو اؤزونو فارسجا "كه"، "به" كيمي ايلگهچلهرين (اداتين) گنيش بيچيمده ايشلهديلمهسي، توركجه "مي"نين ايشلهديلمهمهسي، سس اويومونا اويماماق،... كيمي دوروملاردا اورتايا چيخاردير. بونلارين بير بؤلومو -ديلين يوزلاشما و خالقين فارسلاشما بليرتيسي اولاراق - گونئيده دانيشيلان لهجهلهرده ده گؤرولور:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">فارسجا "كي ki" ايلگه چيني (اداتيني) ايشلهتمهك: آزهربايجان بودونجونون يازيلي و سؤزهل ديلينده فارسجانين آغير ائتگيسيندن دولايي، فارسجا "كه" ايلگهچي اولاغان اوستو گنيش بير اؤلچوده قوللانيلير. بو ايسه بوتونويله ديليميزين تورك كيمليييني پوزور و گؤركول باخيمدان اونا ايلكهل و گؤركسوز بير گؤرونتو وئرير. توركجهده فارسجا "كه" ايلگهچي چوخ سئيرهك اولان گرهكلي دوروملار ديشيندا قوللانيلماماليدير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اؤرنهيين: گلديم كي سيزي گؤرهمgəldim ki sizi görəm (دوغروسو: سيزي گؤرمهيه گلديمsizi görməyə gəldim )؛ ناظير تكذيب ائتدي كي حاديثهدهن خبهري يوخدوnazir təkzib etdi ki hadisədən xəbəri yoxdu (دوغروسو: باخان اولايدان خبهري اولماديغيني يالانلاديBaxan olaydan xəbəri olmadığını yalanladı )،....</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آيريجادا آزهربايجانجادا سيخليقلا فارسجا "كه" ايلگهچيندهن يارارلاناراق ياپيلميش بير سيرا كيپلهشميش (قاليبلاشميش) جوملهلهر ايشلهديلير. اؤرنهيين "قئيد ائدهك كي، قئيد ائتمهك لازيمدير كي، خاطيرلاداق كي ...". گرهكسيز و آنلامسيز اولان بو قاليبلاشميش جوملهلهري قوللانمانين، مطلهبي اوزاتماق و گؤركسوزلهشديرمكدهن باشقا ايدي بير ياراري يوخدور.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">Qеyd еtmək lаzımdır ki, Bunu dа xatırladaq ki, Qeyd edək ki, Deməy olar ki,</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">فارسجا "به" ايلگهچيني يايقين اولاراق ايشلهتمهك: آزهربايجان بودونجونون گؤركول ديلينده، فارسجانين آغير ائتگيسيندهن دولايي، فارسجا "به" ايلگهچي گئنيشجه ايشلهديلير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">cürbəcür (türlü, çeşitli), günbəgün (gündən günə), ilbəil (ildən ilə), növbənöv (türlü, çeşitli), tekbetek (təkətək)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">فارسجا "تا" ايلگهچيني ايشلهتمهك: فارسجانين آغير ائتگيسي آلتيندا چابالايان آزهربايجانجادا، آراسيرا فارسجا "تا" ايلگهچي ايشلهديلير. اؤرنهيين "tа ХХ əsrin əvvəlinə qədər"، بو جوملهنين توركجهسي بئله اولماليدير: "ييرمينجي يوزايلين باشلانقيجينا دك XX inci yüzilin başlanqıcına dək"</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">توركجه دئگيلهري يانليش ياپيلاردا ايشلهتمهك: آزهربايجان بودونجوندا بير سيرا توركجه دئگيلهر، يانليش آنلام آزي يانليش ياپيدا ايشلهديلير. اؤرنهيين "ساييsayı " يئرينه يانليشليقلا سايماق ائيلهمينين امر كيپي اولان "سايsay "؛ "بيلديريbildiri " يئرينه يانليشليقلا ائيلهم آدي اولان "بيلديريشbildiriş "، "آزيقazıq " يئرينه يانليشليقلا فارسجا بيچيمي اولان "آذوقهazuqə "، "چاتيشمازليقçatışmazlıq " يئرينه يانليش ياپيلي اولان "چاتيشمامازليقçatışmamazlıq "، "آنماanma " يئرينه گينهلهنمهيهن (تكرارلانمايان) دوروملاري بيلديرهن –ايم اكي ايله ياپيلميش "آنيمanım " ايشلهديلير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">سس اويومو ياساسيني پوزماق: سس اويومو ياساسي، توركجهنين ان تمهل ياپي داشلاريندان بيريدير، بو ياسا ايله ديليميزه گيرهن هر يابانجي سؤزجوك، توركجهلهشيب بيزيمكيلهشير. آنجاق آزهربايجان بودونجونون يازيميندا و ديلينده اؤزهلليكله بير سيرا عرهب و فارس كؤكهنلي دئگيلهرين يازيليش و سؤيلهنيشينده ديليميزين سس اويومو ياسا و قوراللاري هئچه ساييلير و گوبودجا پوزولور. سس اويومو ياساسي سوزهريسيندهن گئچمهيهن بو دئگيلهر، گرچهكده ديليميزي ائليك (ايستيلا) ائدير و توركجهني او يابانجي ديللهرين بويوندوروغو آلتينا سوخور:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">büllur (bulur), büruz (buruz), çünki (çünkü), divar (duvar), dosye (dosya), hаzırki (hazırkı), hökumət (hökümət), hücum (hucum), hüquq (huquq), güruh (quruh), lаzımi (lazimi), lüzum (lüzüm), mövcud (movcud), mövhumаt (movhumat), mövzu (movzu), müasir (muasir), müayinə (muayinə), nöqsan (noqsan), nücum (nucum), nüfuz (nufuz), nümayəndə (numahəndə), nümunə (numunə), qürur (qurur), qüsur (qusur), rüsum (rusum), sübut (subut), sükut (sukut), şüur (şuur), ümum (umum), ünvan (unvan), üsul (usul), üsyan (usyan), xüsusi (xususi), хüsusiyyət (xususiyyət)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">"مي" سورو ايلگهچيني ايشلهتمهمهك: آزهربايجان بودونجونون گؤركول ديلينده فارس ديلينين آغير ائتگيسي سونوجوندا سورو ايلگهچي اولان "مي" گنهلليكله ايشلهديلمير، ايشلهديلدييينده ده حاققيندا سورو سورولان نسنهدهن سونرا دئييل، اوركهن و يانليشجا جوملهنين سونوندا ايشلهديلير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">١- "مي"نين ايشلهديلمهمه اؤرنهكلهري: "مي"، حاققيندا سورو سورولان نسنهدهن سونرا گلمهليدير. "سن ده؟Sən də " (دوغروسو: "سن ده مي؟Sən də mi ")؛ "اولاجاق؟Olacaq " (دوغروسو: "اولاجاق مي؟Olacaq mı ")؛ "هاميني چاغيرديز؟ Hamını çağırdız" (دوغروسو: "هاميني مي چاغيردينيز؟Hamını çağırdınız mı? Hamını mı çağırdınız ")</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٢- "مي"ني يانليش ايشلهتمه اؤرنهكلهري: "بيلهريكمي؟ bilərikmi" (دوغروسو: بيلهر ميييك؟ bilər miyik) ائيلهملهرده "مي"، مصدهرين ايلك چكيميندهن سونرا گلمهليدير. ("بيلهر"دهن سونرا، "بيلرهريك"دهن سونرا دئييل).</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">"سا" اكينين يانليش ايشلهديلمهسي: آزهربايجان بودونجونون ديلينده، "سا" اكي بير سيرا حاللاردا روسجانين ائتگيسي و توركجه ديل بيلگيسينه يئتهرينجه تانيش اولماماق سونوجوندا يانليش قوللانيلماقدادير، "هانسيساhansısa " كيمي تركيبلهر ايسه دوغرودان روسجادان آلينتيچئويريدير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">"گئديرهمسهgedirəmsə " (دوغروسو "گئديرسهمgedirsəm "دير)، "ايچميرسهنسهiçmirsənsə " (دوغروسو: "ايچميرسهنiçmirsən "دير. ايچميرسهن اؤزو شرطيدير و ايكينجي كز "سا" قوشول (شرط) اكيني آلابيلمهز. بو يانليش كيپ، گونئي آغيزلاريندا دا يايقيندير)، "آنلاييريقساanlayırıqsa " (دوغروسو: "آنلاييرساقanlayırsaq "دير)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">چوخولو تكيل يئرينه ايشلهتمهك: آزهربايجان بودونجونون گؤركول ديلينده چوخ ساييدا عرهب كؤكهنلي چوخول (جمع) كلمه، يانليش اولاراق تكيل (موفرهد) آنلاميندا ايشلهديلير و بو اوزدهن ده ايكينجي كز چوخوللاشديريلير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">bəyanatlar (bəyanat), əcdadlar (əcdad), hüquqları (haqları), ləvazimatlar (ləvazim), luğatlar (lüğətlər), mənafеlər (mənfəətlər), mәlumatlar (mə’lumat), tədqiqatlar (tədqiqlər), tələbаtlar (tələblər), təqdimatlar (təqdimat), tәsiratlar (tә’sirat), təşkilatlar (təşkilat)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يئنيجه تؤرهديلميش اويقونسوز كلمه و تركيبلهر: آزهربايجان بودونجو گؤركول ديلينده، چوخ ساييدا اويقونسوز، يانليش آنلامدا ايشلهديلهن، فصاحهت و بلاغهت آچيلاريندان اولدوقجا يوخسون، گؤركلولوك باخيميندان سورونلو اولان دئگي واردير. بونلار آزهربايجان بودونجوندا تؤرهديلهن يئنيدئگيلهرين بؤيوك بير بؤلومونو قاپسايير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">"قيلاووزqılavuz " يئرينه فارسجا-توركجه قاريشيمي "بلهدچيbələdçi "، "چارپيçarpı " يئرينه گولونج گؤرونهن "وورولسونvurulsun " ("اوچ چارپي ايكي" يئرينه "اوچ وورولسون ايكي") "سؤزلوك" يئرينه يانليشليقلا ايشلهديلهن "لوغهتlüğət " (لوغهت، سؤز آنلاميندادير، سؤزلوك دئييل)، "اكسيəksi " يئرينه ايشلهديلهن "چيخçıx " ("بئش اكسي" ايكي يئرينه "بئش چيخ ايكي")، "آرتيartı " يئرينه فصاحهت و بلاغهتدهن اولدوقجا اوزاق اولان "اوسته گلüstə gəl " ("دؤرد آرتي بئش" يئرينه "دؤرد اوسته گل بئش")، "يوزدهyüzdə " يئرينه "فاييزfayiz "، "ييرچيyırçı " و "ييرارyırar " يئرينه "موغهننيmüqənni " و "خانهندهxanəndə "، "اويدوuydu " يئرينه "پئيكpeyk "، "آدايaday " يئرينه فارسجادا "آداقلي" آنلاميندا ايشلهديلهن "نامزهدnamzəd "، "باشكندbaşkənd " يئرينه "پايتاختpaytaxt "، "گؤستهريgöstəri " يئرينه "نوماييشnümayiş "، "اؤيرهنجيöyrənci " يئرينه فارسجادا موللاخانا مكتهبلهرينده اوخويان آنلامينا گلهن "طلهبهtələbə "، "اوخولoxul " يئرينه موللاخانا آنلاميندا اولان "مكتهبməktəb "، .... بو كيمي اويقونسوز اولان دئگيلهردهن بير نئچهسيدير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آشيري اوزون اولان تؤرهتيلهر: آزهربايجانجادا داها ييغجام و قيسا دئگيلهر يئرينه، گنهلده الوئريشسيز اولان آشيري اوزون دئگيلهر ايشلهتمهيه مئييل واردير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اؤرنهيين "اكək " يئرينه داها اوزون اولان "شكيلچيşəkilçi "، "دوراقduraq " يئرينه "داياناجاق dayanacaq"، "دارقينجdarqınc " يئرينه "حوضورسوزلوقhuzursuzluq "، "آديلadıl " (ضمير) يئرينه "عهوهضليكəvəzlik "، "قيزيلايqızılay " يئرينه "قيرميزي آيپاراqırmızı aypara "، "تاريمtarım " يئرينه "كند تصهرروفاتيkənd təsərrüfatı "، "آيريمayrım " يئرينه داها اوزون اولان "آيري سئچكيليكayrı seçkilik "، "اؤزگوözgü " يئرينه داها اوزون اولان "اؤزونه مخصوصözünә mәxsus " ...</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يانليش يئني تؤرهتي (نئولوژيسم) ياپيمي: آزهربايجان گؤركول ديلينده بير سيرا يانليش دئگي تؤرهديلميشدير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">"اولوسلارآراسي" آنلاميندا و "بئين الخالقbeynəlxalq " بيچيمينده بير دئگي تؤرهديلميشدير. بو تؤرهتينين دوغروسو "بئين الخالقلارbeynəlxalqlar " (بئين الميلهل كيمي) اولمالي ايدي.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">"مومكونسوزmümkünsüz " بيچيمينده و "اولاناقسيز" آنلاميندا بير دئگي تؤرهديليبدير. بو ياپي يانليشدير و دوغرو دئگي "ايمكانسيزimkansız " اولمالي ايدي.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">"عصهبلهشمهكәsәblәşmәk " بيچيمينده و "سينيرلهنمهكsinirlәnmәk " آنلاميندا بير دئگي تؤرهديليبدير. بو ياپي يانليشدير و دوغرو تؤرهتي "عصهبيلهشمهكәsәbilәşmәk " اولمالي ايدي.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">beynəlxalq (uluslararası, beynəlxalq), әsəbləşmәk (sinirlәnmәk, әsəbiləşmәk), mümkünsüz (olanaqsız, imkansız)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قوروملارين "آدينا" كلمهسي آرتيريلاراق ياپيلان اويقونسوز آدلاري: آزهربايجان بودونجوندا قوروملاري اونلو بير شخصييهت آدي ايله آدلانديراندا، "آدينا" دئگيسي آيريجا او قورومون آدينا آرتيريلير. بو اويقولاما، گرهكسيز اولماقلا بيرليكده، آدين اوزونلاشماسينا ندهن اولور. اؤرنهيين "نسيمي ديلچيليك اينستيتوتو" يئرينه "نسيمي آدينا ديلچيليك اينستيتوتو" دئييلير. اويسا "نسيمي ديلچيليك اينستيتو"دان هامي قولايجا بورانين نسيمي´نين دئييل، نسيمي آدينا آدلانديريلميش بير قوروم اولدوغونو باشادوشور و "آدينا" دئگيسينين آيريجا آرتيريلماسينا گرهك قالمير، "آتاتورك ديل و تاريخ قورومو" آديندا اولدوغو كيمي.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu (Nəsimi Dilçilik İnstitutu), M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası (M. Maqomayev Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası), Heydər Əliyev adına Bakı Beynəlxalq Aeroportu (Heydər Əliyev Bakı Uluslararası Havaalanı), M.Mirqasımov adına Respublika Klinik Xəstəxanası (M. Mirqasımov Respublika Kilinik Sayrıevi)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">==========================================</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">سؤز داغارجيغي سورونلاري</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">==========================================</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آزهربايجانجا ديلينده بير ياندان توركجه قوراللاري اساسيندا يئنيدئگيلهر تؤرهتمه سورهجي دوردورولموش، بير ياندان دا ديليميزده وار اولان چوخ ساييدا توركجه كلمه، اؤزباشيناليقلا بايري (آرخاييك) دامقاسي يييهرهك يازيلي و دانيشيق ديللهريندهن ديشلانميشدير. بئلهجه بو ايكي يؤنتهمله يوخسوللاشان ديليميز، يابانجي فارس، عرهب و روس ديللهري قاباغيندا ساوونماسيز بيراخيلاراق اونلاردان گلهن كلمهلهرين آخينينا (هوجومونا) اوغراتيلميشدير. بونون سونوجوندا ايسه بوگون آزهربايجان بودونجونون يازيلي و توغرالي ديلي- خالقين وارسيل و كؤكلو ديلينين ترسينه- بوتون توزه بيليم (حقوق)، اتهرچيليك (ژورناليسم)، گؤركسؤز، بيليم، ... آلانلاريندا تيخاباسا و اؤلچوسوز بير بيچيمده فارسجا، عرهبجه و روسجا سؤزجوكلرله دولودور. بو ديلين گونئيه اؤزگون توركجه دئگيلهر، اؤزهلليكله يئنيجه تؤرهديلميش دئگيلهر آچيسيندان وئرهبيلهجهيي، قازانديرابيلهجهيي بير شئي يوخدور:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">فارسجا ايلگهچلهري قوللانماق: آزهربايجانجادا توركجه يئرينه، فارسجا ايلگهچلهرين ايشلهديلمهسي، بو ديلين دريندهن سويسوزلاشما و پوزولماغا اوز توتدوغونون ان اؤنهملي قانيتيدير. بو ديلده ياخلاشيق بوتون ايلگهچلهر، فارسجا كؤكهنليدير. بونلارين يئرينه توركجه وار اولانلار قوللانيلماديغي كيمي، يئنيلهرينين تؤرهديلمهسينه ده اؤنهم وئريلمهميشدير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">bahəm (birgə, birlikdə), bundan əlavə (artı, ək olaraq ), çünki (uçra), halbuki (oysa), həmçinin (bir də, habelə), hərgah (qalı), istiqamətdə (doğrultuda), munasibətilə (dolayısıyla), nəinki (deyil), xeyli (çox), yaxud (azı)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">توركجه دئگيلهرين يئرينه گرهكسيزجه روسجا سؤزجوكلهر ايشلهتمهك: آزهربايجانجادا ديليميزده قارشيليقلاري اولدوغو حالدا، گرهكسيز يئره چوخ ساييدا روس-آوروپا قايناقلي دئگيلهر ايشلهديلير، بو ايسه ديليميزي يوخسوللاشديرير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">aksiya (eyləm), aktual (güncəl), alpinist (dağçı), aparat (ayqıt), aptek (əmçi), astronomiya (göybilimi), avanqard (öncü), destruktiv (yıxıcı), diametr (çap), diaqnoz (tanı), direktor (yönətmən), diskont (indirim), diviziya (tümən), efekt (etgi), ekstremizm (aşırılıq), ekvivalent (eşdəyər), elastik (əsnək), etnologiya (budunbilim), fauna (doğay, direy), fonetika (səsbilim), form (biçim), harmoniya (uyum), histologiya (toxubilim), improvizasiya (doğaç), informasiya (bilgi), instinkt (içgüdü), investisiya (yatırım), jurnal (dərgi), komissiya (qurum), konservativ (tutucu), konstitusiya (anayasa), krılo (çamırlıq), krossvord (bulmaca), kurort (qaplıca), marşrut (dolmuş), material (gərəç), memuar (anıt), modern (yenicil), monopoliya (təkəl), narkotik (uyuşdurucu), nevrologiya (sinirbilim), okeanoqrafiya (dənizbilim), orbit (yörüngə), original (özgün), pansion (yatılı), paralel (qoşut), paştet (əzmə), piroq (börək), planet (gəzəgən), plomb (dolqu), plüralizm (çoxulçuluq), pоеmа (qoşaq), pоеziyа (qoşuq), prinsip (ilkə), problem (sorun), profilaktik (önləyici), prokuror (savcı), qalstuk (boyunbağı), qrammatika (dilbilgisi), radiasiya (ışınım), radius (yarıçap), reaksiya (təpki), respublika (budunc), resenziya (ələşdiri), seysmologiya (tərpəm bilimi), sinonim (eşanlamlı), sistem (düzgə), situasiya (durum), stajer (yetişmən), struktur (yapı), terapiya (toxtatı), treninq (eyitim), velosiped (yelatı), vizual (görsәl), xroniki (sürəgən),</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">گرهكسيز يئره ايشلهديلهن فارسجا و عرهبجه سؤزجوكلهر: آزهربايجان بودونجونون گؤركول و يازيلي ديلينده توركجهميزده – هم گؤركول بتيكلهريميزده (متينلهريميزده) و هم بودون (خالق) ديلينده وار اولان يوزلهرجه، مينلهرجه توركجه دئگينين يئرينه فارسجا و عرهبجه سؤزجوكلهري ايشلهتمهك گنهل بير قورال و كؤكلهنميش بير دب-اؤزهنتي حالينا گلميشدير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">abidə (anıt), alim (bilgin), aşkar (aydın), avadanlıq (bayındırlıq), ахırıncı (sonuncu), ахırlаrındа (sonlarında), bərаbər (birgə, birlikdə), bəyanat (deməc), cavab (yanıt), dаvаmiyyət (sürəklilik), daxili (iç), digər (başqa, ötəki), düşmən (yağı), еlm (bilim), əhаtəli (qapsamlı), əhəmiyyət (önəm), əhəmiyyətli (önəmli), əleyh (qarşı), əmin (arxayın), ənənə (gələnək), ətraf (çevrə), əyani (açıqca), faiz (yüzdə), fikr (düşüncə), günah (suç), güzəran (geçim), hаdisə (olay), həyat (yaşam), hiss (duyu), hissə (pay, bölük), hörmət (sayqı), inkаrеdilməz (danılmaz), inkişaf (gəlişim), istehsal (ürәtim), istintaq (soruşdurma), istiqraz (borclanma), kаmаn (yay), kəmər (qayış), kənar (qıraq), kifаyət (yetər, yetərli), matəm (yas), məhəbbət (sevi), məhz (yalnız, iştə), məhlul (çözәlti), məktəb (oxul), məna (anlam), mənbə (qaynaq), məqsəd (amac, erək), mərasim (törən), mərtəbə (qat), məsələ (sorun), məşhur (ünlü, adlım), mərtəbə (qat), mətbuat (basın), mətləb (qonu), məxfi (gizli), mis (paxır), möhtəşəm (görkəmli), mövqe (qonum), müasir (çağdaş), müdrik (bilgə), müəllim (öyrətmən), münaqişə (çəkişmə), mübadilə (deyiş-toqquş), müdərris (oxutman), müddət (sürə), müəssisə (qurum), müharibə (savaş), mühаsirə (quşatma), mühit (çevrə), müqabilində (qarşılığında), müraciət (başvuru), müşahidəçi (gözləmçi), mütəfəkkir (düşünür), mütərəqqi (ilərici), mütəхəssis (uzman), mütləq (salt), müvаfiq (uyqun), müvəffəqiyyət (başarı), müvəqqəti (geçici), nailiyyət (qazanım), namizəd (aday), nazirlik (baxanlıq), nəhəng (qocaman), nəsihət (öyüd), nəticə (sonuc), nizə (süngü), nümayiş (göstəri), pаdşаh (xaqan), pаytахt (başkənd), prоsеs (sürəc), pul (aqça), qanunsuz (yasadışı), qədər (dək, dənli), qələbə (utqu), qiymətli (dəyərli), qüvvə (güc), sabiq (geçmiş), sahə (alan), saziş (anlaşma), səhhət (sağlıq), sәhim (pay), səhiyyə (sağlıq), səhv (yanılqı), sənəd (bəlgə), səy (çaba), səyyah (gəzgin), sitаyiş (övgü), sual (soru), sülh (barış), şərik (ortaq), şərq (doğu), şərt (qoşul), təbiət (doğa), tədqiqаt (incələmə), təfərrüаt (ayrıntı), təhlükəsizlik (güvənlik), təkаmül (evrim), tələbə (öyrənci), tərcümə (çeviri), təsir (etki), təşəbbüs (girişim), təхminən (yaxlaşıq), təyyarə (uçaq), töhfə (sovqat), üzv (üyə), vəziyyət (durum), хаrici (dış), xatirə (anı), xərçəng (yengeç), xәstә (sayrı), хətа (yanlış), xizək (qayaq), xoşbəxt (mutlu), хudbin (məncil), yаddаş (bəllək), zəfər (utqu), zəlzələ (tərpəm), zəruri (gərəkli)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">توركجهسي وار اولان ائيلهمليكلهر (مصدهر) يئرينه فارسجا ائيلهملهر: توركجه اؤزهلليكه ساييلاري يوزمينلهري آشميش ائيلهملهري ايله اونلو بير ديلدير. آنجاق آزهربايجانجادا، ديليميزده وار اولان توركجه ائيلهمليكلهر ديشلاناراق، اونلارين يئرينه فارس و عرهب سؤزجوكلهردهن اولوشموش بيرلهشيك مصدهرلهر ايشلهديلير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">١- گرهكسيز اولان بيلهشيك ائديملهر (مورهككهب فئعللهر): آزهربايجانجادا توركجهده وار اولان چوخو يالين (ساده) ائيلهمليكلهر يئرينه، فارسجا و عرهبجه سؤزجوكلهردهن اولوشموش، بير سيرا بيلهشيك قارما فئعللهر ايشلهديلير. بونلارين چوخو دوغرودان فارس ديليندهن آلينتي-چئويريدير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">bərpa etmək (dikәltmәk), bəxş etmək (bağışlamaq), dахil оlmaq (girmək), əhatə etmək (qapsamaq), əks оlunmaq (yansımaq), əksini tаpmaq (yanqılanmaq), fəаliyyət göstərmək (çalışmaq), fəxr etmək (qıvanmaq), hеsаb еtmək (saymaq), həll etmək (çözmək), həsr etmək (adamaq), həyata keçirmək (gerçəkləşdirmək), ilhamlanmaq (əsinlənmək), imtina etmək (boyun qaçırmaq), istehsal etmək (ürətmək), iştirak etmək (qatılmaq), ithaf etmək (armağan etmək), izah etmək (açıqlamaq), mühаcirət еtmək (köçmək), müəyyən etmək (bəlirləmək), nəşr еtmək (yayınlamaq), sübut etmək (qanıtlamaq), təsis еtmək (qurmaq), tədqiq еtmək (incələmək), təngnəfəs olmaq (bunalmaq), təqdim etmək (sunmaq), təşkil etmək (oluşdurmaq), tətbiq etmək (uyqulamaq), vаqе оlmaq (bulunmaq), xəbərdarlıq etmək (uyarmaq), zənn etmək (sanmaq), ……</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٢- توركجه اكلي فارسجا-عرهبجه فئعللهر: بير سيرا دوروملاردا وار اولان توركجه ائيلهمليكلهري ايشلهتمهك يئرينه؛ عرهبجه و فارسجا كؤكلهره توركجه اكلهر آرتيريلاراق گرهكسيز يئني مصدهرلهر تؤرهديلميشدير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">aşkarlanmaq (aydınlanmaq), bəhrələnmək (yararlanmaq), əlaqələndirmək (ilgiləndirmək), əzizləmək (ağırlamaq), fikirləşmək (düşünmәk), fоrmаlаşmaq (biçimlənmək), kifayətlənmək (yetinmək), mənzillənmək (qonuşlanmaq), məskunlаşmaq (yerləşmək), müqəddəsləşmək (qutsallaşmaq), nəticələnmək (sonuclanmaq), qidаlаnmaq (bəslənmək), qiymətləndirmək (dəyərləndirmək), rastlaşmaq (qarşılaşmaq), rеаllаşmаq (gerçəkləşmək), sadalamaq (səsləndirmək), təqsirlənmək (suçlanmaq), xahiş etmək (ötünmək), xatırlamaq (anmaq), ……</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يئرلهشميش فارسجا سؤزلهر: آزهربايجانجادا توركجه اولاراق گؤرولهن بير سيرا يئرلهشميش فارسجا سؤزلهر واردير. فارسجا كؤكهنلي اولان "چيركين"، "دستهك- دستهكلمهك" و "زنگين" سؤزجوكلهري بونلاردان بير نئچهسيدير. بونلارين يئرينه توركجه اولان سيراسي ايله "گؤركسوز" (گؤركلو= زيبا)، "قولداماق" (قوللوق= پشتيباني، دستهك) و "وارسيل" (يوخسول سؤزجويو كيمي) دئگيلهر ايشلهديلهبيلهر.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">çirkin (görksüz), dəstəkləmək (qoldamaq), zəngin (bay, varsıl)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">توركجه اكلي فارسجا-عرهبجه قارما تؤرهتي سؤزلهر: آزهربايجانجادا داها قيسا و داها گؤركلو اولان دوغما توركجه دئگيلهري ايشلهتمهك يئرينه، توركجه اكلهرين يارديمي ايله، فارسجا و عرهبجه كؤكلهردهن يئني سؤزجوك ياپيمي و ايشلهديلمهسينه اوستونلوك وئريلير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">١-ليك اكي ايله:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">həmrəylik (dayanışma), müxtəliflik (çeşitlilik), mövcudluq (varlıq), rəhbərlik (başxanlıq), səfirlik (elçilik),</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٢-چي اكي ايله:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">bələdçi (qılavuz), mühafizəçi (qoruma), müşahidəçi (gözləmçi), numayişçi (göstәrici), təqaüdçü (əməkli), tərcüməçi (çevirmən)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٣- لي اكي ايله:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">mübahisəli (tartışmalı), təsirli (etgili)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">فارسجا دئگي-اكلهري قوللانماق: آزهربايجان بودونجوندا يئني دئگيلهر تؤرهدهركهن، باش وورولان يؤنتهملهرين بيري ده، توركجه اك و دئگيلهر يئرينه چوخ گئنيش اؤلچوده حتتا اؤلچوسوز بير بيچيمده فارسجا سؤزجوكلهر و اكلهردهن يارارلانماقدير. بو ايسه بوتونويله ديليميزين گليشيم، ساغلامليق و بوتؤولويونه ترس اولان بير توتومدور:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">١- فارسجا اؤن اكلهر:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">"نا" و "بي" اؤن اكلهري: بو فارسجا اؤن اكلهرينين توركجهدهكي قارشيليغي "–سيز" سون اكيدير. آنجاق بير چوخ دورومدا بو سون اكله يئني دئگي ياپمايا گرهك يوخدور، اوچرا توركجهميزده ايلگيلي سؤزو قارشيلاياجاق اؤزگون كؤك دئگيلهر واردير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">biabır (abırsız), bitərəf (çəkinsər), nadinc (darqınc), nahaq (haqsız), naməlum (bəlirsiz), narahat (rahatsız), natəmiz (kifir, pis, kirli)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">هم:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">həmfikir (dayanışıq), həmkar (əməkdaş), həmkəndli (kənddəş), həmrəylik (dayanışma),</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">باشقا فارسجا اؤن اكلهر: آزهربايجان بودونجو ديلينده، دئگي ياپيميندا "بد-"، "كم-"، "خوش-"، "سر-" كيمي باشقا بير سيرا فارسجا اؤن اكلهر ده ايشلهديلير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">bədxassəli, kəmşirin, sərlövhə (başlaq), sərnişin, xoşagəlməz (dadsız), xoşbəxt (mutlu, qutlu)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">٢- فارسجا سون اكلهر:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">-ي اكي: بونلارين چوخو دوغرودان فارس ديليندهن آلينتيدير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">bənövşəyi (ipgil), çəhrayı (al), dünyəvi (bundalı), gəncəvi (Gəncəli), ilxani (İlxanlı), qəhvəyi (qonur), qəznəvi (Qəznəli), səciyyəvi (özyapı), səlcuqi (Səlcuqlu), şaquli (dikey), üfüqi (yatay)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">خانا (خانه): فارسجا اولان بو سؤزجويون چوخلو تركيبلهردهكي توركجه قارشيليغي –ائوي`دير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">heyvanxana (ılxıevi), ibadətxana (tapınaq), kitаbхаnа (pitikevi), mehmanxana (qonuqevi), mərizхаnа (sayrıevi), meyxana (çaxırevi), quşxana (quşevi, quşluq), rəsədxana (gözləmevi), yeməkxana (yeməkevi, yegievi)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">شوناس (شناس): فارسجا اولان بو سؤزجويون چوخلو تركيبلهردهكي توركجه قارشيليغي "–چي"، "-بيلگهن" و يا "–بيليمجي"دير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">dilşünas (dilçi, dilbilgәni), nəbаtаtşünаs (bitkibilgәni), sənətşünаs (uzluqçu, uzluqbilgәni), şərqşünаs (doğubilgәni), təbiətşünаs (doğabilimçi), .....</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">كار: فارسجا كار اكيندهن يارارلاناراق تؤرهديلميش بو دئگيلهرين بير بؤلومو، دوغرودان فارسجادان آلينميش، اؤتهكي بؤلومو ايسه آزهربايجانجايا اؤزهلدير و فارسجانين اؤزونده بيله ايشلهديلمير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">cinayətkar (câni), fədakarlıq (özveri), günahkar (suçlu), həvəskar (özəngən), inadkar (danqaz), peşəkar (uzman), sənətkar (uzlu), təcavüzkar (saldırqan), təşbbüskar (girişimci), təvazökar (alçaqkönüllü), xəyanətkar (satqın), xilaskar (qurtarıcı), …..</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دار: بو فارسجا اكين توركجهدهكي قارشيليغي "-لي"،.... دير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">cazibədar (çәkici), әlamətdar (bәlirgin bәlli), əlаqədаr (ilgili), әməkdar (әmәkçi), məhsuldar (verimli), minnətdar (könülborclu), səhimdar (), xəbərdarlıq (uyarı), ….</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">واري: بو فارسجا اكين توركجهدهكي قارشيليغي "-يمسي"، "-سي"، "-يمتيل"،.... دير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">Buynuzvari (boynuzumsu), qalxanvari (qalxansı), silsiləvari (ardışıq), yüngülvari (yüngül), üzükvari (üzükümsü),….</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">كش:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">tərəfkeş (yanlı), zəhmətkеş (əməkçi), qayğıkeş (qayqılı), təəssübkeş (), …..</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">باشقا فارسجا سون اكلهر: آزهربايجانجادا يوخاريدا سيرالانانلاردان باشقا، يئني دئگي ياپيملاريندا "-خور"، "-ده"، "-گاه"، "-پز"، "-نامه"، "-پرور"، "-پرست"، "-گر"، "-گذار"، "-بخش"، "-آميز"، "-آور" ..... كيمي چوخ ساييدا فارسجا سؤز اك اولاراق- توركجه قارشيليقلاري وار ايكهن- قوللانيلير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">aşpaz (aşçı), atəşpərəstlik (odatapan), cаdugərlik (büyücü), cavabdeh (sorumlu), cəngavər (alp), düzəngah (ova), әsraramiz (gizәmli), işgüzar, kargər (işçi), müftəxor (bələşçi), müraciətnamə (diləkçə), nəyşəxor (bağımlı), qənaətbəxş (inandırıcı), qonaqpərvər (qonaqsevər), tərəqqipərvər (ilərici), xaçpərəst (xaçlı)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">توركجه "جيق" يئرينه فارسجا "چا"ني ايشلهتمهك: آزهربايجان گؤركول ديلينده فارسجا "چا" اكيندهن گئنيش اؤلچوده يارارلانيلميشدير. ("چا" اكينين توركجه اولدوغو اؤنه سورولموشسه ده، چوخونلق اونون فارسجا كؤكهنلي اولدوغونا اينانير). اويسا بو اكين يئرينه قولايجا توركجه "-جيق" اكي قوللانيلابيلهر:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">kitаbçа (kitabcıq)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">فارسجا – عرهبجه - توركجه هيبريدلهر: بير سيرا دوروملاردا توركجهميزده اؤزگون و گؤركلو قارشيليقلار بولونماسينين تاباسي، گرهكسيز يئره آزهربايجانجادا فارسجا-عرهبجه-توركجه قاريشيمي دئگيلهر تؤرهديلميشدير. اؤرنهيين "دايانيشماdayanışma " آنلاميندا اولان "همرايليكhəmrəylik " (فارسجا هم+ عرهبجه راي+ توركجه –ليك)، "چوخ يؤنلوçoxyönlü " آنلاميندا "هرطرهفليhərtərəfli " (فارسجا هر+ عرهبجه طرف+ توركجه –لي)، "يوردسئوهرyurdsevər " آنلاميندا "وطهنپهروهرليكvətənpərvərlik " (عرهبجه وطن+ فارسجا پرور+ توركجه –ليك)، اؤته ياندانÖtəyandan آنلاميندا اولان ديگهر طرهفدهنdigər tərəfdən (فارسجا ديگر+ عرهبجه طرف+ توركجه –دهن)... بو يؤنتهمله اورهتيلميشدير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">Digərtərəfdən (ötə yandan), həmrəylik (dayanışma), hərtərəfli (çoxyönlü), radioqəbuledici (alıcı), vətənpərvərlik (yurdsevərlik), özünəməxsus (özgün)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">تمهل سؤزجوكلهر اوچون ايشلهديلهن فارسجا-روسجا سؤزجوكلهر: آزهربايجان گؤركول و توغرالي ديلينده تمهل سؤزجوكلهر، فارسجا و روسجا ائلييي (ايستيلاسي) آلتيندادير. اؤرنهيين آزهربايجانجا آدلانديريلان قارما ديلده توركجهسي وار اولان ايلخي (حئيوان) آدلاريندان (آرسلانarslan يئرينه şer، قافلانqaflan يئرينه pələng، بارسbars يئرينهbəbir ، دوغانdoğan يئرينه شاهينşahin ، ....)، بويالاردان ("قونورqonur " يئرينه "قهوه ايqəhvəyi "، "ايپگيلipgil " يئرينه "بنؤوشهييbənövşəyi "، "آلal " يئرينه "چهراييçəhrayı "، ...)، گونلوك ياشامدا ان چوخ ايشلهديلهن دئگيلرهدك ("ائوئتevet " يئرينه فارسجا "بليbəli "، "تانري قوروسون Tanrı qorusun" يئرينه "خوداحافيظxudahafiz ) چوخو فارسجا، فارسجا-عرهبجه آزي روسجادير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يئدديجه (هفته) گونلهري، آي و سانير (بورج) آدلاري: بؤلگه و بودونوموز آراسيندا چئشيتلي و كؤكلو تورك ييملهري واردير. آنجاق باغيلسيز آزهربايجان بودونجوندا ايشلهديلهن توغرالي ييم (رسمي تقويم)، بونلارلا ايلگيلي اولماييب، كولونييال و روس-خيريستييان اكينجينه عاييد بير ييمدير. قوزئي آزهربايجاندا روس-خيريستييان ييميني ايشلهتمهك و تورك ييملهريني قوللانماماق؛ يئنيجيلليك، يوكسهكليك، ائورهنسهلليك و پان توركيسمله ساواشيم اولاراق سانيلير. آزهربايجان بودونجو ييمينده بوتون آيلارين آدلاري روسجا و يئدديجه ايله باشقا بير سيرا اؤنهملي گونلهرين آدلاري دا فارسجا، آزي فارسجا-عرهبجهدير. بو ييم هر چئشيت اولوسال كيمليك، توركلوك ايزي و آزهربايجانليليق بليرتيسيندهن يوخسوندور. آزهربايجان بودونجو بو آچيدان گونئي و ايران توركلويو اوچون اولگو و اؤرنهك اولابيلمهز و اورادا ايشلهك اولان كولونييال روس-خيريستييان ييمي، ايراندا خالقا ايتهكلهنهن (تحميل ائديلهن) كولونييال فارس-زردوشت ييمي كيمي، تورك بودونو و گونئي آزهربايجان´ين ييمي اولماييب و اولماياجاقدير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آشاغيدا توركجه يئدديجه گونلهري، آي، بورج و اون ايكي ايلخيلي تورك ييمي ايله آزهربايجان بودونجوندا ايشلهديلهن بونلارين فارسجا-عرهبجه-روسجا قارما قارشيليقلاري وئريلميشدير:</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يئدديجه گونلهري: (باشگون-Başgün) bazaar ertəsi، (توزگون-Tozgün) çərşənbə axşamı، (اودگون-Odgün) çərşənbə، (اورتاگون-Ortagün) cümə axşamı، (يئيگون-Yeygün) cümə، (ائلگون-Elgün) şənbə، (آراگون-Aragün ) bazar</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آي آدلاري: (اوجاق-Ocaq) yanvar، (بوز-Boz) fevral، (يئلين-Yelin) mart، (قيرآچان-Qıraçan) aprel، (كؤچ-Köç) may، (چيچهك-Çiçək) iyun، (اوراق-Oraq) iyul، (بيچين-Biçin) avqust، (سيخمان-Sıxman) sentiyabr، (قيروو-Qırov) oktiyabr، (اولو سويوقUlusoyuq-) noyabr، (آراليق-Aralıq) dekabr.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دؤنهنجه آدلاري: يايYay (باهار، ايلك باهار)، يازYaz ، گوزGüz (پاييز، سون باهار)، قيشQış </div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">سانير (بورج) آدلاري (آييراج ايچيندهكيلهر عرهبجه، فارسجا و لاتينجا قارشيليقلاردير): قوچQoç (حمل-برهaries )، بوغاBoğa (ثور-گاوtaurus )، ايكيزلهرİkizlər (جوزا-دوپيكرgemini )، يانقاچYanqaç (سرطان-خرچنگcancer )، آسلانAslan (اسد-شيرleo )، باشاقBaşaq (سنبله-خوشهvirgio )، اولگوÜlgü (ميزان-ترازوlibra )، چايانÇayan (عقرب-كژدمscorpio )، اوخچوOxçu (قوس-كمانsaggitarius )، اوغلاقOğlaq (جدي-بزغالهcapricorn )، قوواQova (دلو-دولaquarius )، باليقBalıq (حوت-ماهيpisces )</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اون ايكي ايلخيلي تورك ييمي (آييراج ايچيندهكيلهر فارسجا و اينگيليزجه قارشيليقلاردير): سيچانSıçan (موش rat)، سيغيرSığır (گاونر ox)، بارسBars (يوزپلنگ tiger)، دووشانDovşan (خرگوش rabbit)، كلتهKəltə (مارمولك dragon)، ايلانİlan (مار snake)، يونتYunt (اسب horse)، قويونQoyun (گوسفند ram)، پيچينPiçin (ميمون monkey)، تويوقToyuq (مرغ خانگي rooster)، ايتİt (سگ dog)، دونوزDonuz (خوك pig)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بايراملارين آدلاري: آزهربايجان بودونجوندا بايراملارين آدلارينين بير چوخو فارسجا آزي عرهبجهدير. بو سورون گونئيده ده ياشانماقدادير. اويسا بايراملارين آدلاري كسينليكله توركجه و توركجه ديل بيلگيسي قوراللارينا اويقون اولماليدير. بايرام آدلارينين توركجهسي وار اولماسا بيله، توركجه قارشيليقلارينين تؤرهديلمهسينه چابا گؤستهريلمهليدير: ارگهنهقون بايراميƏrgənəqon Bayramı (نوروز)، آداق بايراميAdaq Bayramı (عيد قربان)، اودگون سوروOdgün Sürü (چهارشنبه سوري)، اوروجلوق بايراميOrucluq Bayramı (عيد فطر)، گزي گونوGəzi Günü (سيزده بدر)، قيرخجاQırxca (چيلله)، دايانيشما گونو Dayanışma Günü (همرايليك گونو) .....</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ميللي اولمايان سوي آدلاري دوزگهسي (سيستئمي): گنهلليكله هر بير اولوسون سوي آدلاري دوزگهسينين كؤكو، او اولوسون ديلي، بودون بيليمي (فولكلورو)، اؤتهيي (تاريخي)، سؤيلهنجهلهري (اوسطورهلهري) و اكينجينده (فرههنگينده) اولوب، پيسيكولوژي، روحييات و اونا حاكيم اولان سيياسي و دهيهرلهر دوزگهسيني يانسيتماقدادير. تورك بودونون سوي آدلار دوزگهسي ده بو خالقين اؤز ديل و اكينجينه سايقي، سئوگي و وورقونلوغونون اورونو و قاليتيدير. بو دوزگه تورك ديلينين چوخ گنيش اولان اولاناقلاريندان يارارلاناراق، اوزون بير اؤتهكده يارانميش و تورك بودونون ياشاديغي بؤلگه، گلهنهك، اينانج و اولوسال دبلهرينه اويقونلوق و اويوم ايچينده دهييشيم و گليشيمه اوغراميشدير. آنجاق بو وارسيل سوي آدلاري دوزگهسي، قوزئي آزهربايجاندا گئچهن سون ايكي يوزايلده دوغال اولمايان ياپاي ندهنلهردهن دولايي، تركجه اؤز تورك اولوسال اؤزهلليييني ايتيرميشدير. آزهربايجان بودونجوندا سوي آدلاري دوزگهسينين تورك اؤزهلليييني ايتيرمه سورهجي او دنلي گئنيشدير كي ديشاريدان باخان يانسيز بير گؤزلهمجي و آراشديرماجينين، بورادا ياشايان خالقين سوي آدلارينا باخاراق، اونون اولوسال و تورك كيمليييني آنلاماسي مومكون دئييلدير. </div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آزهربايجان بودونجوندا سوي آدلاري دوزگهسي كسينليكله ميللي اؤزهلليكلهر و ده گؤركلولوكدهن (ائستئتيزمدهن) يوخسوندور. بو دوزگهده سوي آدلاري، گنهلده كؤك كلمهيه روسجادان آلينميش –اوو، -ائو-ov, -ev آزي فارسجادان آلينميش –زادهzadə اكي ارتيراراق الده ائديلير، اؤرنهيين: علييئوƏliyev ، مردانووMərdanov ، عليزاده Əlizadə. ايشلهديلهن كؤك آدلارين موطلهق چوخونلوغو دا توركجه يوخ، بلكه عرهبجه، فارسجا (حتتا پان ايرانيسمي چاغيريشديران بير سيرا آدلار اؤرنهيين داريوش، پرويز، زردوشت، سياووش، ...) و سون زامانلاردا روسجادير. تورك كيملييي آچيسيندان هر چئشيت ميلليليكدهن يوخسون و ديل ايله گؤركلولوك باخيملاريندان يوخسول اولان بو ايلكهل دوزگه، كسينليكله گونئي آزهربايجانداكي سوي آدلاري اوچون اؤرنهك و اولگو اولماماليدير.</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">سؤزلوك</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;"><br />
</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اركلهت: دئولهت</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اكلمهك: آرتيرماق، علاوه ائتمهك</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اكينج: كولتور</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اؤتهك: تاريخ</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اؤرنهيين: مثهلهن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اؤزگو: خاص، اؤزونه مخصوص</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اؤزگون: اصيل</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اؤزهنتي: هوس</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اؤلچوت: مئعيار</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اوجقاراوبا: ديياسپورا</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اوچرا: چونكو</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اورتاچاغ: اورتا عصر</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اوركهن: هميشه، هر زامان</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اورهتمهك: تووليد ائتمهك</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اوزلوق: صنعهت، هونهر</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اوزهرينده: حاققيندا</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اوستلهنمهك: عؤهدهسينه آلماق</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اولاغان اوستو: فؤوق العاده</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اولقو: ايتتيفاق، حاديثه</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اولگو: اؤرنهك، مودئل، ميزان</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اولوشدورماق: تشكيل وئرمهك</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اويسا: حالبوكي</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اويقارليق: مدهنييهت</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اويقونسوز: موناسيب اولمايان</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اويقونلوق: تناسوب</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اويماق: طايفا</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اوينام: رول</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اويوم: هارموني، هماههنگي</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">اويوملو: هماههنگ</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ايتهكلمهك: تحميل ائتمهك</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ايتهم: ضرهر</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ايچهرمهك: شاميل اولماق</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ايدي: هئچ</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ايريم: ديققهت</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ايريملهشديرمهك: دقيقلهشديرمهك</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ايزلهنج: پيروقرام، برنامه</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ايشته: محض</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ايشلهك: راييج</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ائشيت: برابر</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ايلخي: حيوان</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ائلدهم: لاييك</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ايلكهل: بدهوي</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ايلگهچ: ادات</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ائليك ائتمهك: ايستيلا ائتمهك</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ائليك: ايستيلا</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ائيلهم: فئعل</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ائيلهمليك: مصدهر</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آبئجئ: اليفبا</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آجيناجاقلي: ترحم آور</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آخين: هوجوم</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آد تاملاماسي: ايضافي تركيب</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آراسيرا: بعضهن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آراليق: فاصيله</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آزي: يا دا، و يا، ياخود</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آشال: روتبه</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آلان: ساحه</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آلقيلاماق: ايدارك ائتمهك</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آليشقانليق: عادت</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آلينتي: ايقتيباس</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آيريق: فرقلي</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">آييراج: پارانتئز</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">باغيلسيز: موستهقيل</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">باغيلسيزليق: ايستيقلال</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بايري: آرخاييك</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بتيك: متن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بليرتي: علامهت، نيشانه</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بودون بيليم: فولكلور</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بودون: خلق</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بودونج: جومهوري، جومهورييهت</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بوگوش: فلسهفه</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بوندالي: سئكولار</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بيچيك: حرف</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بيچيم: شكيل، فورم</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بيچيملهنديرمهك: فرم دادن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بيلهشگه: برآيند</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بيلهشيك: مورهككهب</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بيله: حتتا</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">بئلين: تهلوكه</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">پيرتلاشيق: درهم و برهم</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">تاباسي: رغمهن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">تابلاماق: قبول ائتمهك</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">تاخما آد: لقهب</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">تاسارلاماق: طراحي كردن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">تاساري: پيلان، طرح</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">تايين: عئيني</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">تايينجا: عئينهن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">تپگي: عكس العمل، واكنش</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">تركجه: سريع</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">تكيل: موفرهد</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">تمهل: اساس</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">تؤرهتمهك: ايجاد كردن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">توپار: زومره، دسته</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">توتوجو: موحافيظه كار</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">توزه بيليمي: علم حقوق</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">توزه: حوقوق</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">توغرالي: رسمي</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">تيكهل: قيسمي</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">چاغداش: موعاصير</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">چؤزوم: حل</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">چوخول: جمع</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">چوخونلوق: اكثهرييهت</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">چئويري: ترجومه</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">خاقان: شاه</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دامقا: مهر</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دنلي: قدهر</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دؤنهنجه: مئوسيم</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دورا: نوقطه</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دوزگه: سيستئم</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دوزهنلهمهك: ترتيب دادن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دوغورقانليق: زايائي</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دويقو: احساس</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دويوم: عوقده</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ديرچهلمه: رستاخيز</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ديرگيلي: جانلي</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ديشلاماق: طرد كردن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دئگي: كلمه</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ديل بيلگيسي: قيرامئر</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دئنهتيم: كونترول</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">دئنهييم: تجروبه</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ساليق: خبر</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">سانير: بورج (تقويم)</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ساواشيم: مبارزه</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ساوونماق: دفاع كردن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">سايريليق: خستهليك</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">سس بيليمي: فونئتيك</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">سؤزداغارجيغي: دائره لغات</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">سؤمورگهچيليك: كولونيياليسم، ايستئعمار</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">سؤي كؤك: تبار</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">سؤيلهنجه: افسانه، اوسطوره، ميف</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">سورهج: روند</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">سوي آد: نام خانوادگي</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">سوي سوپ: سولاله</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">سويلولوق: اصالت</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">سويوت: مجرد</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">سئيرهك: نادر</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قاپساماق: احتوا كردن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قارشين: رغم</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قارقاشا: آشفتگي</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قارما: هيبريد</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قارماشا: كومپلئكس</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قاليت: ميراث</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قانيت: ثوبوت</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قاورام: مفهوم</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قوراشديريم: تئكنولوژي</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قورال: قاعده</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قوروم: موسسه</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قولاي: آسان</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قونو: موضوع</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قونوم: موقعيت</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قيسير: عقيم</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">قيناماق: سرزنش كردن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">كسه: آپاستروف</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">كسينليكله: موطلقن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">كؤكلهشيك: كيلاسيك</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">كولتور: اكينج</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">كيپ: قاليب</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">گرهكسينيم: ائحتيياج</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">گنيز: نازال</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">گؤركسؤز: ادبييات</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">گؤركسوز: چيركين</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">گؤركلولوك: ائستئتيزم</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">گؤركول: ادهبي</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">گؤزلهمجي: مشاهده گر</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">گوجهم: ظولم</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">گئدهرمهك: رفع كردن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">گينهلهمهك: تئكرارلاماق</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">نسنه: شئي</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">وارسيل: زنگين، غني</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">وورقون: حئيران</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">هيم: اشاره، ايشارهت</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ياپماجا: صونعي</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يارار: فايدا</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يازيلي: مكتوب</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يازيم: اورتوقرافي</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يالين: ساده</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يؤنتهم: متد</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يؤنهتگي: سيياست</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يوخسول: فقير</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يوخسون: محروم</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يوزلاشماق: فاسد شدن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يئتهرسيز: نارسا</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يئتيريم: تبليغ، پيروپاقاندا</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يئدديجه: هفته</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يئرينده: حاقلي</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يئكه تاساري: مستر پلان</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يئكه: سوپئر، مئقا</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">ييم: تقويم</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يئني دئگي: نئولوژيسم</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يئنيجيل: مودئرن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يييهلهنمهك: تصاحب كردن</div><div dir="rtl" style="text-align: justify;">يييه: صاحيب</div></div>Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-23448554678250963652011-08-22T00:27:00.000-07:002011-08-22T00:27:05.285-07:00<b>Tәrәkәmә kökәnli Seçgin Türkoloq vә böyük bilginimiz Prof. Dr. Muharrem ERGİN</b> (1923-6 Ocak 1995 Cuma)<br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiSAePWTFMv3rQ23IoZFtN2wdUp4AI2hYz3TzPOojyohK97f3rKCSgzBlj-typAjbz6acbPnwbcs6Dh9HUDlHzdaIk5LonX6049Sz0PJU-wgMsh0sFwGULwiTfjoWoNmCuN0WZt/s1600/muharrem-ergin.jpg" imageanchor="1" style="margin-left:1em; margin-right:1em"><img border="0" height="231" width="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiSAePWTFMv3rQ23IoZFtN2wdUp4AI2hYz3TzPOojyohK97f3rKCSgzBlj-typAjbz6acbPnwbcs6Dh9HUDlHzdaIk5LonX6049Sz0PJU-wgMsh0sFwGULwiTfjoWoNmCuN0WZt/s320/muharrem-ergin.jpg" /></a></div><br />
<br />
<br />
Yard. Doç. Dr. Orhan Yavuz*<br />
<br />
<br />
<br />
Türkoloji sahasına merhaba diyen bir kimse Prof. A. Caferoğlu ile bütün Türk illerini ve obalarını dolaşır, Karahan'la edebiyatımızı tanır, A. N. Tarlan ile metinlere nüfûz eder, F. Timurtaş'la edebiyatımızı Anadolu'da kuranları ziyaret eder, N. Hacıeminoğlu ile Harezm ülkesini dolaşır, S. Buluç ile Anadolu'da ve Irak'ta gezerek çeşitli havalar teneffüs eder. Bu âlimlerden başka aralarında biri daha vardır ki onun, Türk milliyetçiliği, kısacası Türklük içinde mühim bir yeri vardır. Bu zât Prof. Dr. Muharrem Ergin Hoca'dır.<br />
<br />
Muharrem Ergin Orhun'dan doğan bir ırmağın suladığı bahçeleri ve sarayları gezen adamdı. Türkolojide bir bütündü. O bizleri Ötüken'de Bilge Han'ın huzuruna çıkarmış, Büyük Vezir Tonyukuk'un sözlerini dinletmiştir. Yine O, talebelerini Karahanlı Sarayı'na götürerek Yusuf Has Hacip'in sözlerini öğretmiştir.<br />
<br />
"Resûl Aleyhisselâm zam_nına yakın Bayat Boyundan Korkut Ata derler bir er koptu. Oğuz'un ol kişi tamam bilicisiydi." diyerek Dede Korkut'u O tanıtmıştır.<br />
<br />
Muharrem Ergin bütün bunları anlatırken kendinden geçen bir samimiyetle büyük bir hizmet aşkının şuûrundaydı. Türk tarihini, dilini ve bu dilin en güzel sesini biz onda bulduk. O, Türk Dili'ni anlatışta Kaşgarlı Mahmud'un yolunu takip etmiştir. Muharrem Ergin Türkçenin dört bir tarafından sesler getirir, yalnız bir yerden değil Türk dünyasının her tarafından haber verirdi. Bir kelime, bir ek, hatta bir sesle bizleri bütün Türk boylarında dolaştırırdı. Bu yüzdendir ki Muharrem Ergin Hocamızla koca Selçuklu ülkesini geçip geldik, Gazne saraylarını çok uzaklardan seyrettik. Bu gelişte Türk Milleti'nin büyüklüğünü bize O gösterdi. Dilimizi sevmeyi O öğretti. O'nu bozanların Türk Milleti'nin düşmanı olduğunu, her zaman uyanık bulunmamızı, Timurtaş gibi, Hacıeminoğlu gibi hocalarla birlikte üstüne basa basa söyleyen hocalarımızdandı. Orhun'dan beri akıp gelen bu ırmağa pislikler dökerek, onu bulandıran, kokuşturan insanlara, kim olurlarsa olsunlar dikkat etmemizi isterdi. Dilde taviz vermememizi ister, kelimelerin sınırlar ötesindeki gücünden bahsederdi. "Okul" kelimesiyle Türkiye hudutları dışına çıkamayacağımızı ama "mektep" kelimesi ile bütün bir Türk, hatta İslâm ülkesini dolaşabileceğimizi, bunu hayatımızda her zaman yaşayacağımızı unutmamamızı isterdi. Muharrem Ergin her zaman Türk Milleti'nin değerlerini öne çıkarır, onlara değer verirdi. Türk ülkeleriyle anlaşmada hiç yabancılık çekmeyeceğimizi söyler, sınırlarımızın ötesindeki Türklerle ilgilenmemizi özellikle vurgulardı.<br />
<br />
<br />
<br />
Bir uçaydım bu çırpınan yelinen,<br />
<br />
Bağlaşaydım dağdan aşan selinen,<br />
<br />
Ağlaşaydım uzak düşen elinen, <br />
<br />
<br />
<br />
Bir göreydim ayrılığı kim saldı,<br />
<br />
Ölkemizde kim kırıldı kim kaldı<br />
<br />
<br />
<br />
şeklinde devam eden Şehriyâr'ın sesini duymamızı isterdi. O, İstanbul Türkçesinin asrımızın başlarında, Türkler'in bütün zamanlarda ve bütün mekânlarda konuştukları en estetik ağız olduğunu kavramıştı. Uzun hece saltanatının coşkun âhengini duymuştu.<br />
<br />
Şimdi sizlere bu büyük insanın 72 yıllık hayat serüvenini tanıtmaya çalışacağım.<br />
<br />
Muharrem Ergin Ahıska Türklerindendi. Babası Haydar ile annesi Nâime (nüfus kaydında Hanım)'nin oğlu olarak H. 1339, M. 1923'te doğdu. 1920'li yıllarda S.S.C. Birliği'nin sınırları içerisinde kalan bu bölgede yaşayan Türkler, kendilerine Terekeme veya Karapapak adını vermişlerdir. Ancak Türkiye'de Mesket Türkleri adıyla tanınmaktadırlar.<br />
<br />
Timur devresinde Semerkand'dan göçen bu Türkler iki yüzyıl kadar İran'da Sulu düz>Sulduz bölgesinde yaşamışlar, sonra Ahıska vilayetine gelmişlerdir. İşte Muharrem Ergin, bu Terekeme Türkleri'nin beylerini teşkil eden Kemâloğulları adlı bir aileye mensuptur. Osmanlı idaresi bu beyler ailesine fermanla beylik de vermiştir.<br />
<br />
Terekeme Türkleri 19. yy'ın sonlarında kendilerini Türk-Ermeni <br />
<br />
mücadelesinin içerisinde buldular. Birinci Dünya Savaşı esnasında bu Türk-Ermeni mücadelesi en hat safhaya ulaştı ve savaştan sonra sınırlar belirlendiğinde Sovyetler tarafında kalan Terekemeler, artık bu topraklarda kalmanın güvenilir ve doğru olmadığını görerek Türkiye'ye göç etmeye karar verdiler.<br />
<br />
Daha önceleri kış aylarında Kars civarında, yazın Ahıska vilayetinde yaşayan ve hayvancılıkla geçinen Kemâloğulları, küçük Muharrem'in doğumundan üç yıl sonra Türkiye'ye temelli göçü gerçekleştirmişlerdir. Devlet bu beyler ve reayasına Türkiye'de yerleşim bölgesi olarak Muş vilâyetinin Bulanık kazasını seçmiştir. Muharrem Ergin sülâlesinin Gögye'den Bulanık'a göçleri bir buçuk yıl kadar sürmüş ve 1926 yılında tamamlanmıştır. Göç eden dört kabile mensûbudur, altı kabilenin mensûpları ise orada kalmıştır.<br />
<br />
Muharrem Ergin'in aile arasındaki adı Behram'dır, ancak nüfus kaydında Muharrem Ergin'dir.<br />
<br />
Ergin ailesi 11 çocuklu kalabalık bir ailedir. Babası Haydar'ın ilk eşi Zöhre'den İbrahim, Mahyıldız, Celil, Kâmil ve Enver adlı beş çocuğu olmuştur. İbrahim ve Mahyıldız ailenin Gürcistan'da kalan fertleridir.<br />
<br />
Annesi Nâime'nin ilk eşi Ali'den Bahri ve Mihriban adlı iki çocuğu vardır. Sonra babası Haydar ve annesi Nâime evlenirler ve bu evlilikten Bahri, Yıldız, Muharrem ve Fahrettin doğmuşlardır.<br />
<br />
Muharrem Ergin ilk tahsilini Bulanık İlkokulu'nda yapmıştır. İlkokulu bitirince en yakın yer olan Muş vilâyeti merkezinde ortaokul açılmış, böylece Muharrem Ergin orta tahsiline devam etmek fırsatını bulmuştur. Ortaokul sıralarında lise ihtiyacı hâsıl olmuş, Muharrem Ergin bu ihtiyacını da devlet parasız yatılı imtihanına girerek karşılamıştır. İmtihanı kazanan Muharrem Ergin, kendisini Balıkesir Lisesi'nde bulmuştur. İlk ve ortaokulda çok parlak bir öğrencilik hayatı olan Muharrem Ergin Balıkesir Lisesi'nde de kendini göstermiş ve o zamanlar Milli Eğitim Bakanlığı tarafından bütün Türkiye ölçüsünde hazırlanan İftihar Listesi Kitabı'na girmiştir.<br />
<br />
Muharrem Ergin'in lise bitirme imtihanlarının not toplamı bütün fakültelere girmesine imkan tanıyordu. Ancak O, İstanbul Üniversitesi'nin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'nü tercih etmiştir.<br />
<br />
Üniversite'de Reşit R. Arat, Ahmet Caferoğlu, İsmail Hikmet Ertaylan, Ali Nihat Tarlan, A. H. Tanpınar, Mecdut Mansuroğlu, Janos Eckmann, Ahmet Ateş, Abdülkadir Karahan, Mehmet Kaplan gibi hocaların öğretiminde başarılı bir yüksek tahsil hayatı sürdüren Muharrem Ergin 1946-1947 ders yılında fakülteden mezun olmuştur. Mezuniyetinden sonra bir yıl kadar Boğaziçi Lisesi'nde Türkçe öğretmenliği yapmıştır. 1950 yılında açılan asistanlık imtihanını kazanarak Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde vazifeye başlamıştır.<br />
<br />
O zamanlar Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'nde Türk Dili ve Türk Edebiyatı olmak üzere iki kürsü vardı. Ergin Türk Dili Kürsüsü'nde Ord. Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat'ın asistanı olarak, Vatikan Kütüphanesi'nde ikinci yazması bulunan Dede Korkut Destanları'nın karşılaştırmalı metni üzerinde doktora çalışmasına başladı. 1954 yılında doktorasını tamamladı. İki yıllık askerlik görevinden sonra da doçentlik çalışması olarak Dede Korkut Destanları'nın karşılaştırmalı metninin grameri ile sözlüğünü hazırlayıp 1962 yılında doçent ünvanını aldı. 1950'li yılların sonunda Türk Dili Kürsüsü, Eski Türk Dili ve Yeni Türk Dili adları ile bugünkü şeklini aldı. Eski Türk Dili Kürsüsü'nün başkanı Ord. Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat, Yeni Türk Dili Kürsüsü'nün başkanı ise Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu idi. Eski Türk Dili Kürsüsü başlangıcından bugüne kadar Orta Asya Türkçesini Yeni Türk Dili Kürsüsü ise 12. yy'dan itibaren Anadolu'da teşekkül eden Türkçe ve bugünkü dialektlerini incelemekteydi.<br />
<br />
1964 yılında R. Rahmeti Arat vefat edince Doç. Dr. Muharrem Ergin, Eski Türk Dili Kürsüsü'nün başkanı oldu ve bu görevi yaş haddinden emekli olduğu Temmuz 1990'a kadar devam etti. 1964 yılında Özden Hanım'la evlendi. 1965 yılında Ergin çiftinin tek çocukları olan Çağrı dünyaya geldi.<br />
<br />
Muharrem Ergin 1971 yılında Profesörlüğe yükseltildi. Profesörlüğe yükseltilirken biri Orhun Abideleri, diğeri Azerî Türkçesi adlı iki profesörlük takdim tezi hazırladı. 1968 yılından 1990'a kadar Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'nün başkanlığını da yürüten Prof. Dr. Muharrem Ergin başarılı ve parlak bir akademik hayat geçirmiştir. Türk Millî Kültür Vakfı'nın, Boğaziçi Yayınevi'nin, Aydınlar Ocağı'nın ve Milletlerarası Türkoloji Kongresi'nin üstün hizmet ve şeref armağanları ile taltif edilmiştir.<br />
<br />
Hayatından küçük çizgiler verdiğimiz hocamız Prof. Dr. Muharrem Ergin başlı başına bir ekol olmuştur. O, Türkçeyi çok iyi konuşan kuvvetli bir hatipti. Vurgulaması, tonlaması ve telaffuzu çok iyi idi. Çok değerli öğrenciler ve ilim adamları yetiştirmesinden de anlaşıldığı gibi kelimenin tam mânâsı ile "Hoca" idi.<br />
<br />
Muharrem Ergin telif özelliği taşıyan eserler vermiş bir âlimdir. O, Köktürk, Uygur, Azerî, Çağatay lehçelerini çok iyi biliyordu. Vermiş olduğu eserler Türk Dili'nin ve kültürünün çeşitli sahalarına aittir. Orhun Abideleri, Kitab-ı Dede Korkut gibi Türk Dili'nin gerçek anıtlarını; Şecere-i Terâkime, Kadı Burhaneddin Divânı gibi mühim metinlerini yayınlamıştır. Türk Dil Bilgisi onun meslekî eserlerinin en önde gelenidir. Bugüne kadar bir eşi, ve benzeri yazılamayan Türk Dil Bilgisi'nin onlarca baskısı yapılmış, saha ile uğraşan herkesin müracaat eseri durumundadır. <br />
<br />
Ergin Hoca'nın bir başka eseri Osmanlıca Dersleri adlı ders kitabıdır. Eski yazının ve Osmanlıca'nın üniversitelerde kapısını açan ve mükemmel bir antoloji mahiyetinde orijinal bir eserdir.<br />
<br />
Azerî Türkçesi sahasında iki dev eser yayınlayan Ergin'in bu sahadaki ilk eseri Şehriyâr'ın Hayder Baba'ya Selâm adlı iki şiirini esas alarak hazırladığı Azerî Türkçesi adlı kitabıdır. Bu sahadaki ikinci eseri yukarıda da zikrettiğimiz Kadı Burhaneddin Dîvânı'nın transkripsiyonlu metnidir.<br />
<br />
Prof. Dr. Muharrem Ergin'in Dede Korkut Kitabı konusunda Orhan Şaik Gökyay ile münakaşaları vardır. Gökyay'ın yazdığı makaleleri ve Duçent-nâme adlı risâlesine cevap olarak Orhan Şaik'e Cevap adlı iki risâle yayımlamıştır.<br />
<br />
Muharrem Ergin, hocalığın dışında bir düşünür, bir fikir adamıdır. O, Gökalp ve Atsız'dan sonra gelen, Türk milliyetçiliğinin büyük fikir adamlarından biridir. Türkiye'nin Bugünkü Meseleleri adlı hacimli kitabı büyük bir fikir eseridir. 1970'li yıllardaki duruma göre Türk'ün meselelerini bu eserinde çok mantıklı bir şekilde tasnif edip anlatmıştır.<br />
<br />
Ergin Hoca'nın diğer fikir eserleri arasında Sovyet Emperyalizmi, Balkanlar ve Türkiye (1.7.1974) ile Türkiye'yi bugüne Getiren Tarihî Seyir (Ank. 1986) adlı eserlerini zikr edebiliriz. Çeşitli dergi ve Ortadoğu gazetesindeki siyasî yorumları ise Milliyetçiler Korkmayınız, Birleşiniz (Ank. 1976) başlığını taşır. O'nun gözden uzak kalan bir büyük eseri de 1945 ile 1988 yılları arasında yazdığı 200'ü aşkın ilmî ve siyasî makaledir. Ergin'in ilmî yorumları umûmiyetle üniversite dergileri dışında, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü'nün aylık organı Türk Kültürü dergisinde görülür. İlim politikasını genellikle Aydınlar Ocağı'ndaki çalışmalarında yapmış, siyasî yorumlarını ise Ortadoğu gazetesinde yayımlamıştır.<br />
<br />
45 yılı aşan ilim hayatında bir çok üniversite hocası yetiştiren Ergin'in büyük bir hizmeti de Türkiye liselerindeki edebiyat öğretmenleridir.<br />
<br />
Bu iki gruba onun yazı, konferans, panel, seminer, sempozyum, kollokyum ve kongrelerdeki görüşlerinden faydalanan, başka bir ifadeyle Muharrem Ergin Pınarı'ndan doyasıya, kana kana bilgi içen her yaştaki milliyetçiler ordusunu da ilâve etmek gerekiyor.<br />
<br />
Türk politik mekanizması böyle bir adamı Millî Eğitim Bakanı, TRT Genel Müdürü, Millet Vekili yapamamıştır. Türk Dil Kurumu yeniden oluşturulurken bir vefâsızlık örneği gösterilmiş, ömrünün tamamını Türk Dili'ne hizmetle geçiren Prof. Dr. Muharrem Ergin, bir çoğu dilci bile olmayan, Türk dili için bir kelime bile fişlememiş kendi asistan öğrencileri Dil Kurumu'nun üyeleri olabilirken ne üzücüdür ki O dışarıda bırakılmıştır. Fakat, Muharrem Ergin Hoca, büyük bir Türk milliyetçisi, müstesnâ bir fikir adamı, dilimizin seçkin bir bilgini olarak kültür tarihimizdeki yerini almıştır.<br />
<br />
Hayatı ve eserleri hakkında kısaca bilgi verdiğimiz değerli hocamız Muharrem Ergin'i hayatının sonuna doğru yakalayan parkinson hastalığı sebebiyle zayıf düşen bünyesinin zatürreyi kaldıramaması neticesinde; 6 Ocak 1995 Cuma günü öğleden sonra dört civarında kaybettik. Muharrem Ergin gibi hocalar dünyaya az geliyor. Bütün varlığıyla ilme hizmet etmekten başka gayesi olmayan bu kişiler, yıllar boyunca bizlere ölçü ve önder oldular ve olacaklardır da...Onlar bu dünyadan göçebilirler, ama hiç bir zaman ölü olmayacaklardır. Çünkü onlar birer DEDE KORKUT'tur. Ve Dede Korkutlar hiç bir zaman ölmezler! Muharrem Ergin ulu kişiliği ve eserleriyle her zaman bizlerle beraberdir, dâimâ kalbimizdeki köşkünde bâkî kalacaktır.<br />
<br />
Üstâd Atsız, Tuna ile Lena arasındaki Türk illerinin bağımsızlığını sadece sarsılmaz bir imanla tahayyül ederek gözlerini kapadı. O bu hayalin gerçekleştiğini görerek bahtiyar oldu.<br />
<br />
Türk milliyetçiliği, bir bütün olarak gördüğü Türklük, Profesör Muharrem Ergin'e minnettardır.<br />
Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-48943111868655058602011-08-16T14:32:00.001-07:002011-08-16T14:32:09.394-07:00<b>ALL INFORMATION ABOUT TURKS ALL OVER IRAN<br />
</b><br />
All information about Turks all over Iran <br />
<br />
1-Four well known Azerbaijan provinces i.e. West Azerbaijan, East Azerbaijan, Ardabil, Zanjan, due to the abundance of related information available are not included in this list.<br />
<br />
2-There are different Turkic groups in Iran including Turks, Turkmens, Kazakhs, ... . Following weblogs are only devoted to the Turk nation. Other Turkic nations have their own media and site-weblogs. <br />
<br />
------------------------<br />
------------------------<br />
<br />
<b>SOUTH AZERBAIJAN</b> (Covering all or parts of the following provinces):<br />
---------------------------------------------------------------------------------<br />
<br />
---> Turks in HAMEDAN province: <br />
http://hemedan-az.blogspot.com/<br />
<br />
---> Turks in MARKAZI province: <br />
http://merkezi-az.blogspot.com/<br />
<br />
---> Turks in QAZVIN province: <br />
http://qezvin-az.blogspot.com/<br />
<br />
---> Turks in TEHRAN and ALBORZ provinces: <br />
http://savucbulaq-shehriyar-islamshehr-az.blogspot.com/<br />
<br />
---> KHALAJESTAN of South Azerbaijan: <br />
http://xelec-turk.blogspot.com/<br />
<br />
---> Turks in QOM province: <br />
http://qum-az.blogspot.com/<br />
<br />
---> Turks in GILAN province (Mainly Astara , Manjil, Anzali etc regions): <br />
http://astara-enzeli-az.blogspot.com/<br />
<br />
---> Turks in KORDESTAN province (Mainly Bijar, Qorveh, Yasukand regions): <br />
http://bicar-qorve-az.blogspot.com/<br />
<br />
---> Turks in KERMANSHAH province (Mainly Songhor region):<br />
http://sonqur-az.blogspot.com/<br />
<br />
<br />
<b>SOUTHERN-CENTRAL IRAN</b>:<br />
------------------------------------<br />
<br />
<br />
<br />
---> Turks in FARS province:<br />
http://fars-turk.blogspot.com/<br />
<br />
---> Turks in KERMAN, HORMOZGAN, YAZD provinces:<br />
http://kerman-tr.blogspot.com/<br />
<br />
---> Turks in ISFAHAN province:<br />
http://isfahan-tr.blogspot.com/<br />
<br />
---> Turks in LORESTAN, CHAHARMAHAL BAKHTIYARI, KOHKILOYE provinces:<br />
http://luristan-tr.blogspot.com/<br />
<br />
---> Turks in KHUZESTAN, BUSHEHR provinces:<br />
http://arabistan-tr.blogspot.com/<br />
<br />
<br />
<b>NORTH EASTERN IRAN</b>:<br />
--------------------------<br />
<br />
---> Tuks in MAZANDARAN, GOLESTAN, SEMNAN provinces:<br />
http://mazandaran-turk.blogspot.com/<br />
<br />
---> Turks in KHORASAN provinces (RAZAVI, NORTHERN and SOUTHERN):<br />
http://xorasan.blogspot.com/<br />
Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-85664079847403239222011-08-04T20:38:00.001-07:002011-08-04T20:38:05.110-07:00<b>بورلا خاتون در اورميه است-بورلاخاتين اورمو`دادير<br />
<br />
و يا<br />
<br />
چال قيليجين، يئتديم قازان<br />
<br />
مهران بهاري<br />
</b><br />
٢٠٠٤ <br />
<br />
سؤزوموز http://sozumuz.blogspot.com/<br />
دده قورقوت http://qorqud.blogspot.com/<br />
تورك خاتين http://xatun.blogspot.com/<br />
<br />
"اهالي اورميه ميتوانند - ترجيحا با توافق مقامات محلي و يا خود راسا - يكي از شهرهاي شهرستان اورميه با نام جديد فارسي مانند نوشين شهر را بنام "بورلاخاتين" و يا "بورلا" نامگذاري كنند. كوچكترين دليلي براي نامگذاري شهرهاي آزربايجان به زباني بيگانه آنهم با اسامي بي پايه و تماما بي ربط با هويت، فرهنگ و تاريخ مردم مانند "نوشين شهر" وجود ندارد".<br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgmgH6IffvmHhbJZWOtlR1oE6XpV_ohtMK2Hg2lu2GrlR_fj5m-obg-EH3q_-BArz524Mvg9jPZdVRGM-_J1oMf3MmuzQLNiK_Vj5gCppIY_atOrjFkUIL4JbkYKRhDtflElUzSVw/s1600/burlaxat%25C4%25B1n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left:1em; margin-right:1em"><img border="0" height="221" width="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgmgH6IffvmHhbJZWOtlR1oE6XpV_ohtMK2Hg2lu2GrlR_fj5m-obg-EH3q_-BArz524Mvg9jPZdVRGM-_J1oMf3MmuzQLNiK_Vj5gCppIY_atOrjFkUIL4JbkYKRhDtflElUzSVw/s320/burlaxat%25C4%25B1n.jpg" /></a></div><br />
<b>سؤزوموز <br />
</b><br />
در اخبار آمده بود پروفسور محرم قاسيملي ادبيات شناس آزربايجاني در سفري به آزربايجان ايران٬ بر اساس قيدهاي سياحان آدام اولئاريوس و اولياء چلبي٬ موفق به تثبيت محل مزار بورلا خاتين٬ يكي از شخصيتهاي اساسي داستانهاي كتاب دده قورقوت در اورميه گرديده است. قاسيملي كه از ديرباز به تدقيق در باره يادگارهاي شاه اثر تركي دده قورقوت اهتمام ميورزد٬ معاون انستيتوي ادبيات نظامي آزربايجان است.<br />
<br />
<b>ملاحظات آدام اولئاريوس در باره قبر بورلاخاتين در اورميه آزربايجان<br />
</b><br />
آدام اولئاريوس٬ سياح٬ عالم و ديپلومات آلماني اهل ساكسونيا پروفسوري از دانشگاه لايپزيگ است. او كه از سوي دولت آلمان در تركيب هيئتي به سال ١٦٣٣ به سفر روسيه٬ آزربايجان و ايران فرستاده شده بود، مشاهدات خود در اين سفر را در كتابي گرد هم آورده است. (Adam Olearus, Moscovitische und Persanische Reiseberschreibung, Hamburg, 1696)<br />
<br />
اولئاروس كه در سال ١٦٣٨ در شهر آزربايجاني دربند (امروز جزء جمهوري خودمختار داغستان روسيه) بوده، از نخستين كساني است كه در باره قرار داشتن مزارهاي سه شخصيت مهم كتاب دده قورقوت يعني "دده قورقوت"٬ "قازان خان" و "بورلا خاتين" در آزربايجان سخن گفته است. اولئاريوس در سياحتنامه خود ذكر ميكند كه اهالي آزربايجان داستانهاي دده قورقوت٬ افسانه هاي رايج در باره جنگهاي اوغوزها و ماجراهاي قهرمانان اغوزنامه سالور قازان و همسرش بورلاخاتين را براي وي حكايت كرده اند و اضافه ميكند كه قبر دده قورقوت در نزديكي دربند آزربايجان٬ مزار بورلاخاتين در قلعه اورميه (اورمو قالاسي) در پيرامون اورميه آزربايجان و مزار قازان خان در پايتخت آزربايجان تبريز به ساحل رود آجي چاي٬ در سيصد كيلومتري اورميه قرار دارد.<br />
<br />
او ميگويد "تركان در دربند داراي قبرستاني مشهور و خاص خود٬ با قبرهايي بلند به شكل نيمه استوانه اي اند. اهالي در باره اين قبرها روايت ميكنند كه گويا در زمانهاي قديم كمي پس از دوره محمد پيغامبر٬ در هندوستان پادشاهي به نام قازان خان وجود داشته است. قازان خان به لحاظ تباري از ملت اغوز ساكن در تبرستان در ماوراء البرز است. لزگيها پس از جنگي با قازان خان٬ بر سر قبر چندين هزار تن از بزرگان كشته شده شان٬ نشانهايي به شكل استوانه گذارده اند. در ساحل دريايي دربند قبرستان ديگري٬ محصور با ديوار موجود است. ايرانيان [فارسها در منابعشان] به اين قبرستان چهل تنان و تركها و تاتارها "قيرخلار" ميگويند. در اينجا نيز چهل شاهزاده و انسان مقدس كه در جنگ مذكور كشته شده بودند٬ در چهل عدد قبر كه بر هر يك علمي نصب شده دفن گرديده اند. قازان خود پس از مرگ٬ در اطراف تبريز در ساحل رود آجي چاي دفن شده است. اكنون نيز ميتوان آن قبر را در همانجا ديد. در جوار قلعه اورميه نيز مزار همسر وي بورلا خاتين را به من نشان دادند". اولئاروس از عظمت و بزرگي قبري كه به عنوان قبر دده قورقوت در دربند آزربايجان به وي نشان داده اند به حيرت در آمده است. اين قبر در درون غاري حفر شده در صخره كوهي قرار داشته است. (تصويري رسم شده از انبوه بسيار عظيم سنگي اي به نام قبر دده قورقوت در اين محل٬ توسط آ. ديوايئو به سال ١٨٤٨ در دست است). اولئاروس در باره قبري كه به عنوان اوزون بويلو بورلاخاتين در اورميه به وي نشان داده شده نيز افاده مشابهي بكار ميبرد و آنرا بسيار بزرگ و بر مقياس "قيرخ پيللهكان" (چهل پله) توصيف ميكند. قابل توجه است كه امروز نيز قبوري در آزربايجان كه از طرف مردم٬ اوغوز قبيرلهري (قبرهاي اوغوز) ناميده ميشوند همه داراي اندازه هائي فوق العاده بزرگ اند.<br />
<br />
<b> تركمه-قاراپاپاق آزربايجان و خاطره بورلاخاتون<br />
</b><br />
فولكلورشناسان در مناطق ترك آزربايجاني نشين شرق تركيه بويژه در قارس و پيرامون آن٬ علاوه بر دده قورقوت و ديگر مضامين اوغوزنامه اي٬ به طور مشخص خاطره و رد زنده بورلاخاتين را در ميان تركمه-قاراپاپاق تثبيت نموده اند. در ايران تركمه-قاراپاپاق عمدتا در دو استان آزربايجاني آزربايجان غربي (منطقه سولدوز) و استان مركزي (منطقه بزچالو) ساكن اند.<br />
<br />
<b>م. قاسيملي: بورلاخاتين در اورميه آرميده است<br />
</b><br />
پرفسور محرم قاسيملي به همراه ا. روستملي بر اساس معلومات موجود منابع تاريخي به جستجوي مقبره بورلا خاتين در پيرامون اورميه پرداخته است. او ميگويد: "مقبره بورلا خاتين همانطور كه در منابع نشان داده ميشود در قلعه قديمي اورميه قرار دارد. كوئورديناتهاي اين مزار در تطابق با آنچه آدام اولئاروس ذكر نموده ميباشد. قلعه اورميه بر سر كوهي به ارتفاع ٢٥٠٠-٢٠٠٠ متر قرار دارد. امروز قسمت اعظم اين قلعه گلي٬ همچنين مزاري كه در ته قلعه قرار دارد ويران و تخريب شده است. به گفته آدام اولئاروس حتي در روزگار او نيز بيش از نصف سنگ قبر كه ٥-٦ متر بلندي داشته٬ از بين رفته بود. احتمالا بر قسمت زيرين اين سنگ مزار سنگين كه بيش از نصف آن تخريب شده نوشته اي وجود دارد. عظمت مقبره نشانگر آن است كه در آنجا شخصيتي برجسته٬ اصيلزاده و نامدار مدفون است. در پيرامون قلعه نيز قبرهايي وجود دارند كه ميتوانند از آن خدمتكاران و يا نگاهبانان قلعه باشند. بورلا خاتين پيش از قازان خان فوت نموده و قازان خان به شكلي شايسته٬ او را با شكوه تمام دفن و بر مزار وي مقبره اي برپا نموده است". محرم قاسيملي همچنين چند سال پيش٬ باز طبق داده هاي منابع قرون وسطائي و از جمله آدام اولئاروس به جستجوي قبر دده قورقوت در دربند برآمده و توانسته است كه محل آنرا به تقريب مشخص نمايد. تركيشناس و شرقشناس مشهور بارتولد- ١٩٣٠-١٨٦٩ - براي پيدا نمودن اين قبر به دربند رفته اما موفق به پيدا كردن آن نشده بود. بنا به گفته آدام اولئاروس قبر دده قورقوت در درون غاري در يك صخره جاي دارد. قاسيملي ميگويد از آنجائيكه صخره فروريخته مدخل غار را مسدود نموده موفق به مشاهده خود قبر نگرديده است.<br />
<br />
<b>اوزون بويلو بورلاخاتين<br />
</b><br />
موقعيت برابر زن و مرد در تاريخ٬ سنن و فرهنگ تركي؛ زن و دنياي دروني اش با تمام ويژگيها و رنگارنگي اش در كتاب دده قورقوت٬ از مقدمه كتاب تا آخرين داستان انعكاس خود را در دو مقوله اساسي "زن-مادر-همسر" و "همرزم-همراه-دوست" باز يافته است. احترام٬ عشق و تقدس مادر مهر خود را به شكل وجيزه "آنا حاققي-تانري حاققي" (حق مادر-حق خدا) بر تمام داستانهاي كتاب زده است. ويژگيهاي ديگر خاص زنان داستانهاي دده قورقوت (جسارت و رشادت٬ شمشير كشيدن بر دشمن پا بپاي مردان و ....) نيز توجه بسياري از محققين خارجي را به خود جلب كرده است. در مقدمه چاپ انگليسي داستانها در آمريكا گفته ميشود كه "دنياي قهرماني خاص مردان است. اما در داستانهاي دده قورقوت٬ زنان از اين منظر با مردان برابرند. آنان به لحاظ موقعيت اجتماعي نيز كاملا با مردان در يك سطح قرار دارند".<br />
<br />
بويو اوزون بورلا خاتين يكي از زنان داستانهاي دده قورقوت٬ زني ترك و آزربايجاني است. بورلا خاتين - شخصيتي از ديش اوغوز٬ همسر قازان خان از ايچ اوغوز٬ دختر بايينديرخان و مادر اوروز بهي٬ مانند همسرش از اشراف جامعه است. نام "بورلا" به زبان تركي به معني خوشه انگور است (تصادفا شهر اورميه آزربايجان نيز به سبب داشتن انگورهاي بسيار نفيس مشهور است). ابوالقاضي بهادر خان در كتاب شجره تراكمه نام بورلاخاتين را در ميان هفت زن از اوغوزان كه مدتهاي طولاني حكومت كرده اند شمرده است (نام شش زن ديگر بارچين٬ سالور٬ شاباتي خاتين٬ كونين گؤركلو٬ كرچه بولادي٬ قوغاتلي خانيم ميباشد). در كتاب دده قورقوت، بورلا خاتين با صفات دلاوري-رشادت٬ ذكا-فراست٬ مردمي و خلقي بودن٬ عصمت-ناموس و زيبايي برجسته٬ توصيف و ستوده ميشود. او در ميهماني اي كه براي مردم عادي داده خود ميگويد به اندازه تپه اي گوشت و به اندازه درياچه اي شراب آماده كرده٬ شكم گرسنگان را سير٬ بر تن عوران رخت پوشانده و از دست محتاجان گرفته است. بورلاخاتين در عين حال سلاح برداشته و مانند جنگجوئي بيباك با دشمن ميرزمد. او نخستين كسي است كه به ياري قازان خان كه براي رها ساختن اوروز اسير رفته ميشتابد و در ميدان جنگ در ميان دلاوراني كه بيباكانه ميجنگند هموست كه درفش دشمن را با شمشير زده و فرو مي افكند: " اوزون بويلو بورلا خاتين٬ قارا توغون كافيرين قيليجلادي٬ يئره سالدي".<br />
<br />
حضور بورلاخاتين در داستانهاي دوم (سالور قازان`ين ائوي ياغمالانديغي بوي - Salur Qazan'ın evi yağmalandığı boy) و چهارم (قازان بهي اوغلو اوروز بهي`ين توتساق اولدوغو بوي - Qazan Bəyoğlu Uruz Bəy'in tutsaq olduğu boy) بسيار برجسته است. در اين دو داستان موقعيت زنان ترك در جامعه٬ اشتراك زنان در نبرد در ميدانهاي جنگ٬ وفاداري و عشق زن و شوهر و تم محبت مادر-فرزند تصوير ميشود. در داستان چهارم بورلاخاتين با بيباكي و جسارت خود٬ همسر و پسر خويش را از فلاكتي محتوم نجات ميبخشد. به نظر اينجانب قطعاتي از داستان چهارم كه از زبان بورلاخاتين در سوگ فرزند اسيرش اوروز٬ در نكوهش همسرش قازان خان و .... گفته ميشود از موثرترين٬ قويترين و زيباترين متون ادبي ادبيات تركي است. در زير به عنوان نمونه متن اصلي دو پاساژ كوتاه از بورلاخاتين را نقل كرده ام.<br />
<br />
صحنه اول- در سوگ فرزند: قازان خان تنها پسر جوان خود اوروز را در نخستين آزمون-مراسم شكارش همراهي ميكند. اوروز در حين شكار به اسارت دشمن گرفتار ميآيد. قازان بدون پسر به خانه باز ميگردد. بورلا خاتين كه به استقبال فرزند و همسرش شتافته اوروز را همراه با قازان نميبيند منقلب ميشود و در سوگ فرزند ميسرايد:<br />
<br />
خان قيزي بويو اوزون بورلا خاتين٬ قازان`ين گلديييني ائشيتدي. آتدان آيغير، دوهدهن بوغرا، قويوندان قوچ قيرديردي. "اوغلانجيغيمين ايلك آويدير٬ قانلي اوغوز بهيلهرين.ي تويلاياليم!" دئدي. خان قيزي گؤردو كيم قازان گلير٬ يومورلانيب يئريندهن اؤرو دوردو. سامور جوببهسين اهينينه آلدي. قازان`ا قارشي گلدي٬ قاپاق قالديردي. قازان`ين اوزونه دوغرو باخدي٬ ساغييلان سولونا گؤز گزديردي. اوغلانجيغي٬ اوروز`و گؤرمهدي. قارا باغري سارسيلدي٬ دوم اورهيي اوينادي٬ قارا قييما گؤزلهري قان ياش دولدو. قازان`ا سويلاميش٬ گؤرهليم خانيم٬ نه سويلاميش. آييدير:........<br />
<br />
اوغول٬ اوغول٬ آي اوغول٬ اورتاجيم اوغول!<br />
قارشي ياتان قاراداغيم يوكسهيي اوغول!<br />
قارانقولوجا گؤزلهريم آيديني اوغول!<br />
<br />
سام يئللهري اسمهدهن٬ قازان! قولاغيم چينلار<br />
ساريمساق اوتون يئمهدهن٬ قازان! ايچيم گؤينهر<br />
ساري ايلان سوخمادان٬ آغجا تنيم قالخار شيشهر<br />
قوروموشجا كؤكسومده٬ سوتوم اوينار<br />
يالنيزجا اوغول گؤرونمهز٬ باغريم يانار<br />
يالنيز اوغول خبهرين قازان٬ دئگيل منه!<br />
<br />
دئمهز اولور ايسهن٬ يانا گؤيونه٬ قارغارام سنه!<br />
<br />
صحنه دوم - جنگجوي نقابدار: قازان خان براي رها ساختن اوروز روانه جنگ با دشمن شده است. در راه به جنگجويي نقابدار برخورد ميكند و از وي طلب ياري مينمايد. اين سوار نقابدار كه به ياري قازان شتافته بورلاخاتين است و قازان او را بازنشناخته است. بورلا خاتين خطاب به قازان خان ميسرايد:<br />
<br />
مگهر خانيم٬ بويو اوزون بورلاخاتين اوغلانجيغيني آندي. قراري قالمادي. قيرخ اينجه بئللي قيز اوغلانييلا قارا آيغيرين.ي دارتديردي٬ بوتون ميندي٬ قارا قيليجين.ي قوشاندي. "باشيم تاجي قازان گلمهدي" دييه ايزين.ي ايزلهدي٬ گئتدي. گله گله٬ قازان`ا ياخين گلدي. قازان (بورلاخاتين) حلاليني تانيمادي....... خاتين آييدير:<br />
<br />
قارشيم آلا ايگيد منيم٬ نه منلهرسين؟<br />
گئچميش منيم گونومو٬ نه آنديريرسين؟<br />
قالخيباني يئريندهن دوران قازان!<br />
<br />
قاراگؤز (قونور) آتين بئلينه مينهن قازان!<br />
ايلقاييبان قارا داغيم.ي ييخان قازان!<br />
كؤلگهليجه قابا آغاجيم.ي كسهن قازان!<br />
پيچاق آليپ قاناتلاريم.ي قيران قازان!<br />
يالنيزجا اوغلوم اوروز`ا قييان قازان!<br />
آت اوستونده اهيلهنمهييپ٬ يورتان قازان!<br />
<br />
سنين بئلين اؤلموش<br />
اوزهنگييه ديرمايان ديزين اؤلموش<br />
خان قيزي حلاليني تانيمايان گؤزون اؤلموش<br />
بونالميشسين٬ سنه نولموش؟<br />
چال قيليجين.ي٬ يئتديم قازان!<br />
<br />
<b>بورلا خاتين و آزربايجان<br />
</b><br />
آشكار است كه براي قطعي و دقيقتر شدن فرضيه و ادعاي قرار داشتن مزار بورلا خاتين در اورميه٬ ميبايست نخست گزارشهايي علمي تهيه و در معرض ارزيابي جامعه علمي و متخصصين امر قرار داده شود. پس از آن بايد شورايي علمي متشكل از باستانشناسان و غيره با همكاري دولتين و مقامات علمي دو كشور ايران و آزربايجان تشكيل و به ادامه سفرهاي علمي٬ كاوشها و حفاريها بپردازند. البته در اين ميان مسئوليت اصلي بر دوش مقامات اداري و علمي استان آزربايجان غربي خواهد بود. اين زمره ميبايست اين مسئله را به عنوان فرصتي براي اداي وظيفه ملي خود در قبال خلق و فرهنگ ترك و آزربايجان و تاريخ آن غنيمت شمارند. به هر تقدير چه مزار بورلا خاتين در اورميه يافت بشود و چه يافت نشود٬ صرف ذكر نام اين شهر ابديا ترك٬ اين عروس شهرهاي آزربايجان در منابع قرون وسطا به عنوان آرامگاه بورلاخاتين٬ افتخاري بزرگ براي اورميه است.<br />
<br />
<b>"بورلا" آري٬ "نوشين شهر" خير!<br />
</b><br />
- در جمهوري آزربايجان و تركيه بورلاخاتين همواره در مركز توجه روشنفكران٬ فرهنگيان، ادبا و هنرمندان قرار داشته است. نبي خزري شاعر معروف آزربايجاني پيس حماسه اي - شاعرانه اي در دو پرده بنام بورلاخاتين٬ بر اساس داستان به يغما برده شدن خانه سالور قازان نگاشته است. نمايش بورلا خاتين يكي از برجسته ترين و محبوبترين نمايشها در تئاتر تركي است و به دفعات در تئاتر آكادميك دولتي درام آزربايجان به صحنه گذارده شده است. اين نمايش به روسي ترجمه و در تئاتر درام روس نيز بر صحنه رفته است. بنياد آزدرام با به صحنه در آوردن نمايش بورلاخاتين در فستيوال بين المللي تئاتر هاي ترك زبان-٢٠٠٠ در اوفا پايتخت باشقيردستان٬ موفق به دريافت جايزه تورك سوي شد. از اين نمايش در همان سال براي شركت در فستيوال دده قورقوت در شهر بايبورت (در ساحه آزربايجاني تركيه) دعوت به عمل آمد. در تركيه نيز سناريويي نمايشي از بورلا خاتين به شكل راك اوپرا توسط محمه ت سوي آرسلان نگاشته شده است (براي خواندن متن اين پيس كه هنوز به صحنه نرفته است به نوشته زير در وئبلاگ دده قورقوت مراجعه كنيدSİNEMACI GÖZÜYLE- Dede Korkut )<br />
<br />
- نامهاي قهرمانان و شخصيتهاي كتاب دده قورقوت علي رغم شدت و تشديد سياست فارسسازي خلق ترك در ايران٬ هرگز نبايد از حافظه تاريخي ملت ما پاك گردند. كتاب دده قورقوت ميبايد كه در منزل هر ايراني ترك و آزربايجاني موجود باشد. براي برگرداندن اسامي ملي تركي مانند بورلا خاتين به ميان مردم٬ آفرينش آثار علمي و هنري گوناگون و كاربرد اين اسامي در آنها، همچنين استفاده از آنها براي ناميدن كودكان و فرزندان و مراكز اجتماعي و فرهنگي و تجارتي و ... يكي از تدابير ممكن است.<br />
<br />
-همچنين اهالي اورميه ميتوانند -ترجيحا با توافق مقامات محلي و يا خود راسا - يكي از شهرهاي شهرستان اورميه با نامهاي جديد فارسي مانند "نوشين شهر" (قند كرخاناسي سابق٬ شهردار جديد اين شهر خانم تهمينه بلندرفتار است) را بنام "بورلاخاتين" و يا "بورلا" نامگذاري كنند. كوچكترين دليلي براي نامگذاري شهرهاي آزربايجان به زباني بيگانه آنهم با اسامي غير تركي-غير آزربايجاني بيپايه و تماما بيربط با هويت و فرهنگ و تاريخ مردم مانند نوشين شهر وجود ندارد.<br />
<br />
- بسيار بجا خواهد بود كه در شهرهاي آزربايجان و مطلقا در شهر اورميه نام يكي از خيابانهاي اصلي شهر را٬ مخصوصا اگر بنا به سياست فارسسازي داراي نام جديد و غليظ بيگانه فارسي باشد٬ بنام بورلا خاتين نامگذاري نمود. خلق ترك بويژه در آزربايجان هرگز نميبايست نامگذاريهاي دولتي به زبان قوم همسايه فارس در سرزمين تاريخي خود را پذيرا شود. در اين موارد مردم و روشنفكران بايد مصرانه و همچنان نامهاي قبلي اصيل تركي را بكار برند و در صورت تركي نبودن نام قبلي و يا جديدالتاسيس بودن آن٬ ميبايد راسا نامي متناسب با فرهنگ آزربايجاني و مطلقا به زبان تركي٬ ترجيحا مربوط به گروههاي تركي تاريخي ساكن در محل و يا شخصيتهاي آزربايجاني با نام تركي انتخاب نموده بكار برند.<br />
<br />
<b> گرچهيه هو!!!</b>Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-3474715868804862922011-08-04T20:30:00.001-07:002011-08-04T20:30:03.250-07:00<b>حافظه تاريخي خلق ترك، دده قورقوت و آزربايجان <br />
<br />
مهران بهاري<br />
</b><br />
٢٠٠٤<br />
<br />
سؤزوموز http://sozumuz.blogspot.com/<br />
<br />
دده قورقوت http://qorqud.blogspot.com/<br />
<br />
تورك خاتين http://xatun.blogspot.com/<br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhGBD3_Y1Ph500uBQ69EL2FhxmmgrASFXwYa4-Vbx2PYjUFpD-O2feym7OhDkzQCy1hL1D05Bz3kOAsRldHhoGsVIe4FlXUv22NqZX3gkbwvKj2RBCPwWB854-TlhnvI2vVBJgi/s1600/262845_214645445249344_100001116701524_609920_7254237_n.jpg" imageanchor="1" style="clear:left; float:left;margin-right:1em; margin-bottom:1em"><img border="0" height="222" width="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhGBD3_Y1Ph500uBQ69EL2FhxmmgrASFXwYa4-Vbx2PYjUFpD-O2feym7OhDkzQCy1hL1D05Bz3kOAsRldHhoGsVIe4FlXUv22NqZX3gkbwvKj2RBCPwWB854-TlhnvI2vVBJgi/s320/262845_214645445249344_100001116701524_609920_7254237_n.jpg" /></a></div><br />
<b>سؤزوموز </b><br />
<br />
افسانه دده قورقوت از آلتايهاي سيبري به تركستان و از تركستان به قفقاز و خاورميانه و از قفقاز و خاورميانه به سوي آناتولي، آسياي صغير و شبه جزيره بالكان راهي طولاني طي نموده٬ حكايات آن در هر كدام از اين سرزمينها بارها و بارها از سوي توده هاي تورك خوانده شده است. با هر خوانش نيز٬ متقابلا بخشهايي از بافت و رويدادهاي آن سرزمين را در خود جذب نموده و به واقع قورقوتي نو آفريده شده است. بدين ترتيب هر قورقوت در حالي كه غير از قورقوت پيشين و ادامه دهنده آن است در عين حال خود او نيز است. افزون بر آن در دنياي تورك٬ روشن بينان خردمندي كه به حيات معنوي توده ها جهت ميداده اند از سوي خلق قورقوت ناميده شده اند. به همين سبب است كه در دنياي تورك٬ ما نه با يك دده قورقوت بلكه با سيستمي از دده قورقوتهاي معنوي-تباري مواجه ميشويم و باز به همين سبب است كه در مناطق مختلف دنياي تورك٬ از ازبكستان تا آناتولي مزارهاي بسيار قورقوت مشاهده ميشود. <br />
<br />
تا قورقوت دربند آزربايجان٬ صدها قورقورد ديگر وجود داشته است و دده قورقوتي كه در دو نسخه موجود آزربايجاني كتاب دده قورقوت از آن نام برده ميشود نيز تنها يكي از آخرين نمايندگان سلسله قورقوتها در جهان تورك است. شخصيت و افسانه هاي دده قورقوت متعلق به دنياي تورك و دده قورقوت و افسانه هاي دده قورقوت ميراث مشترك همه خلقهاي تورك است. آنچه كه انحصارا به آزربايجان تعلق دارد گونه اي از آن يعني دو نسخه موجود كتاب دده قورقوت است كه بلاواسطه در آزربايجان (بخشهاي تركيه اي، قفقازي و ايراني آن) شكل نهايي خويش را پيدا نموده است. (امروزه اكثرا فرم "قورقوتQorqud " اين نام بكار ميرود. با اينهمه بنا به نظر عده اي، شكل صحيح اين كلمه به ويژه در تركي آزربايجاني محتملا "قورخوتQorxut " (مصدر قورخ+ پسوند اسم ساز –اوت، مانند قوروت= قورو.+ت) به معني مهيب و يا انديشناك ميباشد. امروز در منطقه ترك نشين شمال خراسان-افشار يورد- در شهرستان تركي بجنورد نيز محلي بنام "قورخود" وجود دارد). <br />
<br />
ملاحظات آدام اولئاريوس در باره قبور دده قورقوت در دربند، قازان خان در تبريز و بورلاخاتين در اورميه آزربايجان<br />
<br />
آدام اولئاريوس٬ سياح٬ عالم و ديپلومات آلماني اهل ساكسونيا پروفسوري از دانشگاه لايپزيگ است. او كه از سوي دولت آلمان در تركيب هيئتي به سال ١٦٣٣ به سفر روسيه٬ آزربايجان و ايران فرستاده شده بود، مشاهدات خود در اين سفر را در كتابي گرد هم آورده است. (Adam Olearus, Moscovitische und Persanische Reiseberschreibung, Hamburg, 1696)<br />
<br />
اولئاروس كه در سال ١٦٣٨ در شهر آزربايجاني دربند (امروز جزء جمهوري خودمختار داغستان روسيه) بوده، از نخستين كساني است كه در باره قرار داشتن مزارهاي سه شخصيت مهم كتاب دده قورقوت يعني "دده قورقوت"٬ "قازان خان" و "بورلا خاتين" در آزربايجان سخن گفته است. اولئاريوس در سياحتنامه خود ذكر ميكند كه اهالي آزربايجان داستانهاي دده قورقوت٬ افسانه هاي رايج در باره جنگهاي اوغوزها و ماجراهاي قهرمانان اغوزنامه سالور قازان و همسرش بورلاخاتين را براي وي حكايت كرده اند و اضافه ميكند كه قبر دده قورقوت در نزديكي دربند آزربايجان٬ مزار بورلاخاتين در قلعه اورميه (اورمو قالاسي) در پيرامون اورميه آزربايجان و مزار قازان خان در پايتخت آزربايجان تبريز به ساحل رود آجي چاي٬ در سيصد كيلومتري اورميه قرار دارد.<br />
<br />
او ميگويد "تركان در دربند داراي قبرستاني مشهور و خاص خود٬ با قبرهايي بلند به شكل نيمه استوانه اي اند. اهالي در باره اين قبرها روايت ميكنند كه گويا در زمانهاي قديم كمي پس از دوره محمد پيغامبر٬ در هندوستان پادشاهي به نام قازان خان وجود داشته است. قازان خان به لحاظ تباري از ملت اغوز ساكن در تبرستان در ماوراء البرز است. لزگيها پس از جنگي با قازان خان٬ بر سر قبر چندين هزار تن از بزرگان كشته شده شان٬ نشانهايي به شكل استوانه گذارده اند. در ساحل دريايي دربند قبرستان ديگري٬ محصور با ديوار موجود است. ايرانيان [فارسها در منابعشان] به اين قبرستان چهل تنان و تركها و تاتارها "قيرخلار" ميگويند. در اينجا نيز چهل شاهزاده و انسان مقدس كه در جنگ مذكور كشته شده بودند٬ در چهل عدد قبر كه بر هر يك علمي نصب شده دفن گرديده اند. قازان خود پس از مرگ٬ در اطراف تبريز در ساحل رود آجي چاي دفن شده است. اكنون نيز ميتوان آن قبر را در همانجا ديد. در جوار قلعه اورميه نيز مزار همسر وي بورلا خاتين را به من نشان دادند". اولئاروس از عظمت و بزرگي قبري كه به عنوان قبر دده قورقوت در دربند آزربايجان به وي نشان داده اند به حيرت در آمده است. اين قبر در درون غاري حفر شده در صخره كوهي قرار داشته است. (تصويري رسم شده از انبوه بسيار عظيم سنگي اي به نام قبر دده قورقوت در اين محل٬ توسط آ. ديوايئو به سال ١٨٤٨ در دست است). اولئاروس در باره قبري كه به عنوان اوزون بويلو بورلاخاتين در اورميه به وي نشان داده شده نيز افاده مشابهي بكار ميبرد و آنرا بسيار بزرگ و بر مقياس "قيرخ پيلله¬كان" (چهل پله) توصيف ميكند. قابل توجه است كه امروز نيز قبوري در آزربايجان كه از طرف مردم٬ اوغوز قبيرلهري (قبرهاي اوغوز) ناميده ميشوند همه داراي اندازه هائي فوق العاده بزرگ اند.<br />
<br />
<b>اولياء چلبي و قبور دده قورقوت در دربند و آخلات آزربايجان<br />
</b><br />
اولياء چلبي سياح و عالم برجسته عثماني در كتاب شهادتنامه خود كمابيش همان معلومات را داده و قبر دده قورقوت را با آزربايجان (دربند و آخلات) پيوند ميدهد. او يازده سال پس از اولئاروس در شماخي آزربايجان بوده و مزارهاي مذكور را ديده است. وي در باره "قيرخلار مقامي" (آرامگاه چهل تن) و قبر "دده خورخود اولو سولطان" (سولطان كبير دده قورقوت) در دربند چنين مينگارد: "زييارهتگاه-ي جبهل-ي اربهعين٬ يعني "قيرخلار مقامي"٬ قيرخ عدهد قبر-ي اعظهم اولوب زييارهتگاه-ي انامدير. زييارهتگاه-ي دده خورخود اولو سولطان`دير. شيروانليلار بو سولطانا مؤعتهقيدديرلهر" (سياحتنامه اولياء چلبي. ج. ٢ ٬ ص. ١٣٢). همچنين در اشاره به شهر آخلات و يا اخلاط در ساحل غربي درياچه وان در آزربايجان تركيه چنين ميگويد: "عوثمانليلارين اسكي آتالاري ايچهريسينده آخلات`دا ياتانلاردان بيري ده دده قورقوت خان`دير" (سياحتنامه اولياء چلبي. ج. ٤. ص ١٤٠).<br />
<br />
<b>حافظه تاريخي خلق ترك، دده قورقوت و آزربايجان <br />
</b><br />
آنگونه كه از نوشته هاي اولئاروس٬ اولياء چلبي٬ آثار شعرا و مورخين و فولكلور آزربايجاني قرون وسطا مانند بايبورتلو عوثمان٬ حسن ابن محمود بياتي تبريزي٬ شاعر قول آتا٬ داستانهاي كوراوغلو٬.... و منابع تاريخي بسيار ديگر بدست ميآيد٬ افسانه هاي اوغوزنامه٬ داستانهاي دده قورقوت و شخصيتهاي قهرماني آن تا قرون ١٧-١٨ به طور بسيار زنده اي نزد خلق ترك در آزربايجان شناخته شده و رايج بوده اند. متاسفانه حافظه تاريخي خلق ترك در آزربايجان٬ عمدتا بر اثر غفلت و اهمال سردمداران سياسي و نخبگان فرهنگي نسلا به نسل زدوده ميشود. اين اپيدمي نسيان ناخوش آيند٬ تمام جنبه ها و مظاهر هويت و فرهنگ ملي ترك را در بر گرفته است. امروز اهالي بومي دربند و اورميه و تبريز از مسئله وجود و يا احتمال وجود مزارهاي فوق در شهرهايشان و در باره كساني كه در اين مزارها آرميده اند كوچكترين آگاهي و تصوري ندارند:<br />
<br />
- جهانشاه قاراقويونلو: در منابع تاريخي گفته ميشود كه جهانشاه قاراقويونلو٬ از برجسته ترين حكمرانان دولتهاي تركي-آزربايجاني٬ با استناد به اوغوزنامه اي به تركي اويغوري موجود در كتابخانه دربارش در تبريز٬ به سفير عثماني اظهار ميداشت كه پدرش قارا يوسوف و سلطان مراد عثماني هر دو از نژاد اوغوزخان ميباشند. اين قيد علاوه بر وجود شعور ملي تركي و تفاخر به آن٬ حكايت از تداوم حافظه تاريخي در ميان حكمداران ترك آزربايجاني و پاسداري آگاهانه از هويت تركي دارد. <br />
<br />
- تبريزلي ماحميد اوغلو حسن بايات: اهل تبريز و از طائفه بيات٬ مولف كتاب سلسله نامه "جام جم آئين" در دوره جم سلطان (١٤٩٥-؟) بر اساس اوغوزنامه اي كه داشته ميباشد. (جام جم آيين دو نشر دارد: (Cam-i Cem-ayin, Ali Emiri neşri, İstanbul, 1331; Kırzıoğlu neşri, Osmanlı tarihleri, İstanbul, 1949) وي در اثر خود به ايجاد ارتباط بين دده قورقوت و حضرت علي و سلمان فارسي و... تشبث نموده است. به واقع طبق برخي روايات سلمان در نبردي در نزديكي دربند هلاك شده و در قبرستان قيرخلار دربند آزربايجان مدفون است (باكيخانوف٬ گلستان ارم٬ ص ٢).<br />
<br />
- بايبورتلو عوثمان: مورخي اهل بايبورت (بايبورد) از شهرهاي عمده ساحه آزربايجاني در شمال شرقي تركيه است. وي در كتاب خود "تواريخ جديد مرآت جهان" كه مابين سالهاي ١٥٩٥-١٥٧٤ تاليف نموده٬ در بخش بيان اوصاف بايندورخان به شهرهاي آزربايجاني قارس٬ آني٬ دربند (دميرقاپي) و تبريز٬ شخصيتهاي تاريخي-افسانه اي دده قورقوت و قازان خان و ... اشاره كرده ميگويد: "قارينداشلاري بايينديرخان تعهللوقويلا خوراسان`دان عزيمهت ائديب آني`يا قارس`ا گلديلهر. ... آندان دميرقاپي`يا واريب كوستاسك مليك`ي موحاصيره ائديب دميرقاپي`ني آليب باشيني كسدي .... دده قورقوت`و ايچلهرينده شيخ تيكدي. سونرا بايينديرخان`ين اؤولاديندان اوزون حسهن مماليك-ي عجهمه پاديشاه اولدوغوندا ايسلام ديني عجهمده اوستووار اولدو. تبريزده شام قازان كيم دئرلهر قازان خان`ين اوغلو خودابنده`نين مزاريدير....". در اينجا به نظر ميرسد دو قازان خان اوغوزي و ايلخان قازان در هم آميخته شده باشند. با اينهمه منابع ديگري نيز وجود دارند كه با همين تلقي، قازان خان افسانه هاي اوغوزي را به آزربايجان نسبت داده اند. در داستان قزاقي "كبلاندي باتير" قازان خان به شكل "قيزيلباشلارين خاني" (خان قزلباشان) تصوير شده است: "قيزيلباشلار اؤلكهسيندهن گلدي قازان خان". ("قيزيلباشلار اؤلكهسي" نام ديگر آزربايجان و يا قلمرو دولتهاي تركي-آزربايجاني صفوي، افشار و قاجار است.)<br />
<br />
- قول آتا: شاعري آزربايجاني زيسته به سالهاي ١٤٠٠ ميلادي و مولف مثنوي اي بنام "ليلي و مجنون" به تركي است. وي در اثر خويش چند بار از "دده قورقوت" نام برده است. (مثنوي وي چاپ شده است: O. Ş. Gökyay Kul Ata Mesnevisi. Ülkü, Temmuz 1937, IX, s. 348-342) قول آتا در باره دده قورقوت ميگويد:<br />
<br />
خوش دئميش "قورقوت" تحهممول خوشدورور <br />
نئيشهكهر تك قهري يودماق نوشدورور<br />
پيش قدهملهر سؤزون ائشيتمهك گرهك<br />
هر نه كي پيرلهر دئميشلهر ائتمهك گرهك<br />
<br />
كم اصيل كيشيلهرين ايشي بودور<br />
غئيبهت٬ يالان٬ بؤهتان ايشي بودور<br />
دده قورقوت دئر كي اول عاقيل دورور<br />
سؤيلهيهندير كي اول بتهر دورور<br />
<br />
دده قورقوت سؤيلهدي كي دوشمهنين<br />
اؤلسه سئوينمهن كيمسهنين<br />
نيشه كي بو جومله باشلاردان گئچهر<br />
جومله عالهم هم بو شربهتدن ايچهر<br />
<br />
-حماسه كوراوغلو: در برخي از روايتهاي داستان كوراوغلو٬ نام پدر وي دده قورقوت است. اوست كه قيرآت اسب كوراوغلو را پرورش داده است.....<br />
<br />
- در فولكلور آزربايجان جاي جاي رد دده قورقوت ديده ميشود. م. ف. آخوندوف نمونه اي به شكل زير نقل كرده است: (م. ف. آخوندوف`ون آرشيوينده دده قورقوت ايزله ري. اده بييات و اينجه صنعه ت. ٢١ نيسان ١٩٥٧)<br />
<br />
گلينه آيران دئمهدي٬ او دده قورقوت<br />
آيرانا دوغران دئمهدي٬ او دده قورقوت<br />
ايينهيه تيكهن دئمهدي٬ او دده قورقوت<br />
تيكهنه سؤكهن دئمهدي٬ او دده قورقوت<br />
<br />
-افسانه هاي اوغوزي در ميان تركمه-قاراپاپاقها و آيريمليهاي آزربايجان: فولكلورشناسان در مناطق ترك آزربايجاني نشين شرق تركيه بويژه در قارس و پيرامون آن٬ علاوه بر دده قورقوت و ديگر مضامين اوغوزنامه اي٬ به طور مشخص خاطره و رد زنده بورلاخاتين را در ميان تركمه-قاراپاپاق تثبيت نموده اند. در ايران تركمه-قاراپاپاق عمدتا در دو استان آزربايجاني آزربايجان غربي (منطقه سولدوز) و استان مركزي (منطقه بزچالو) ساكن اند. گفته ميشود كه در ميان آيريملي - آيريملوهاي آزربايجان شمالي نيز٬ هنوز خاطرات برخي عناصر افسانه هاي اوغوزي مانند تپه گؤز و... موجود است.<br />
<br />
<b>دده قورقوت و آزربايجان<br />
</b><br />
-در جامعه علمي هميشه اتفاق عقيده اي –اقلا در سطح نظري- در باره ارتباط بين آزربايجان و كتاب دده قورقوت موجود بوده است. با اينهمه اگر اكنون تعلق مزار قلعه اورميه به بورلا خاتين قطعي شود٬ اين ارتباط تنگاتنگ٬ پايه مادي بسيار جديتري بدست خواهد آورد. تثبيت مزارهاي دو شخصيت اوغوزنامه٬ قازان خان و بورلا خاتين در دو شهر اورميه و تبريز و پيدا شدن مزار دده قورقوت در دربند آزربايجان شمالي (و يا اخلات در آزربايجان تركيه) موقعيت اين داستانها٬ تعلق و منسوبيت كتاب دده قورقوت و حوادث طرح شده در آنها به سرزمين آزربايجان را تقويت خواهد نمود. اين قبور دلايلي بسيار قوي بر اثبات وجود تاريخي و واقعي شخصيت بورلاخاتين و قازان خان بشمار خواهند رفت. به سبب نام برده شدن و ارتباط همزمان با قبور قازان خان و بورلا خاتين٬ قورقوت آزربايجان بيشك منحصر به فرد بوده و اينهمه٬ دليلي قاطع بر عينيت آن با قورقوت كتاب دده قورقوت است. از طرف ديگر مقبره بورلا خاتين در اورميه٬ قازان خان در تبريز و دده قورقوت در دربند نشان ميدهد كه در شكل گيري فرم امروزه اين افسانه ها نه تنها انديشه و تخيل خلق ترك٬ بلكه حوادث تاريخي سياسي وقوع يافته در آزربايجان نيز به يك اندازه سهيم بوده اند. <br />
<br />
- تاسف آور است در حاليكه توده دهها ميليوني خلق ترك و آزربايجانيان در ايران همچنان از تحصيل و خواندن و نوشتن به زبان ملي خويش تركي٬ از لذت خواندن و يادگيري افسانه ها٬ داستانها و حماسه هاي ملي خود مانند كتاب دده قورقوت محروم نگاه داشته ميشوند٬ به كودكان ترك در مدارس آزربايجان و غير آن داستانها و افسانه هاي قوم همسايه فارس آنهم به زبان اجباري و استعماري فارسي آموزش داده ميشود. وظيفه مقامات و نهادهاي مسئول است كه علاوه بر تدايبر عمومي مانند رسمي نمودن و آغاز تحصيل به زبان تركي٬ همچنين عاجلا به گنجاندن تاريخ ادبيات و افسانه و حماسه هاي تركي-آزربايجاني در كتب درسي در سراسر ايران بويژه در مناطق ترك نشين و مخصوصا استانهاي سيزده گانه آزربايجان اهتمام ورزند.<br />
<br />
- كتاب دده قورقوت و ديگر يادمانهاي ادبي و حماسي ملي تركي ميبايست كه در ميان سوژه هاي اصلي آفرينشهاي هنري و ادبي نقاشان، آشيقان، نويسندگان، شاعران٬ مجسمه سازان و آهنگسازان و ... ترك و آزربايجاني در ايران قرار داشته باشند. در اين ميان جا دارد از اقدامات ادبايي كه به چاپ و نشر كتاب دده قورقوت و يا مقالات و بررسي هايي در باره اين گنجينه در ايران اقدام كرده و ميكنند و خوشبختانه روز بروز بر تعدادشان نيز افزوده ميشود به نيكي ياد نمود. همچنين بويژه ميبايست نام "يدالله صمدي" نويسنده و كارگردان فيلم دمرل (فيلمهاي ديگر وي ساراي٬ ساوالان) ذكر گردد. يدالله صمدي اين سينماگر ترك ايراني شناخته شده در مقياس جهاني٬ بيشك برجسته ترين نام سينماي مليتها – كه در رسانه هاي فارسي به سينماي مليتهاي ايراني٬ سينماي محلي و يا اقوام گفته ميشود!!!- و همچنين سينماي تركي-آزربايجاني خالص در ايران است. (براي مطالعه دو معرفي در باره فيلم دمرل به http://qorqud.blogspot.com/ مراجعه كنيد).<br />
<br />
- نامهاي قهرمانان و شخصيتهاي كتاب دده قورقوت علي رغم شدت و تشديد سياست فارسسازي خلق ترك در ايران٬ هرگز نبايد از حافظه تاريخي ملت ما پاك گردند. كتاب دده قورقوت ميبايد كه در منزل هر ايراني ترك و آزربايجاني موجود باشد. براي برگرداندن اسامي ملي تركي مانند بورلا خاتين به ميان مردم٬ آفرينش آثار علمي و هنري گوناگون و كاربرد اين اسامي در آنها، همچنين استفاده از آنها براي ناميدن كودكان و فرزندان و مراكز اجتماعي و فرهنگي و تجارتي و ... يكي از تدابير ممكن است.<br />
<br />
<b>گرچهيه هو!!!</b>Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-72945706147240856932011-08-03T20:06:00.003-07:002011-08-03T22:30:03.096-07:00TÜRKCӘMİZDӘ QADIN VӘ ӘRKӘK AYRIMÇILIĞI İLӘ CİNSİYӘTÇİLİK, QAVRAMLAR VӘ ÖRNӘKLӘR<br />
<br />
Mehran Baharlı<br />
<br />
2011<br />
<br />
Sözümüz<br />
<br />
Dil vә gәrçәkliyin qarşılıqlı etgilәşimi<br />
<br />
Düşüncә vә dünyanı alqılayış ilә davranışlarımız dillә biçimlәndiyi kimi, dilin özü dә bunlardan sürәkli olaraq etgilәnmәkdәdir. Gәrçәklik durmadan dili etgilәyir vә dil dә aralıqsız yeni gәrçәklik yaradır. Başqa bir deyişlә dil hәm var olan gәrçәklәri yansıdır, hәm dә beyindә yeni vә başqa gәrçәkliyin oluşumuna qatqıda bulunur. Bundan dolayı dilin dәyişmәsi gәrçәkliyin dәyişmәsi demәk olduğu kimi, gәrçәklik dәyişincә dә dil dәyişmiş olur. <br />
<br />
Dil qonusu feminizm çalışmalarında özünә mәrkәzi bir yer edinmişdir. Toplumların hәr alanında vә bu arada gәlәnәklәr, bütәm (din), yasalar, ortal (mediya), görksözdә (әdәbiyat), .... ) olduğu kimi, dildә dә qadına qarşı ayrımçılıq vardır. Qadın, dil aracılığı ilә dә ayrımçılığa uğrayıp basqı altında tutulur. Hәtta dil, qadına qarşı ataәrkil bir düşüngәnin (ideolojinin) güclü aracına çevrilәbilәr. <br />
<br />
Bir toplumun dili incәlәnәrәk o toplumun cinsiyәtlәrә baxışları, onlara biçdiklәri oynamlar (rollar), güc dağılımı vә toplumun önyarqıları gözlәmlәnәbilәr. Dildәki deyimlәr bu qonuda çox önәmli ipucu vә qaynağı oluşdururlar. Әril (müzәkkәr) dil, әrkәyi norm olaraq alır vә qadını görünmәz qılır. Bunun da ötәsindә, var olan dil düzәni (sistemi), görksöz, atasözlәri, arqo, söyüşlәr, günlük qonuşma dili vә ortal aracılığı ilә qadın vә onun eşәlliyini (cinsәlliyini) aşağılayır, qadını gücün (mәcburi) oynamlara (rollara) soxur. Әril dil qadına qarşı saldırqan bir dildir.<br />
<br />
Dil tәkcә bizim necә düşündüyümüzü yansıtmır, eyni anda o bizim necә düşündüyümüzә biçim dә verir. Dil üzәrindәki әrkәk hakimiyәti yalnız düşüncәni deyil, gәrçәkliyi dә biçimlәndirir. Bunun dildәmli (mәntiqli) sonucu olaraq, dili denәtlәmәk (kontrol etmәk), düşüncәlәri dә denәtlәmәkdir. Qadınları aşağılayan vә siliklәşdirәn degi (kәlmә) vә ya deyimlәrin sürәkli olaraq qullanılması, qadınların gәrçәkdәn dә aşağılıq vә silik olduğu varsayım vә inancını beyinlәrdә yerlәşdirir. Bu da zamanla ayrımçı vә cinsiyәtçi toplumların yaranmasıyla sonuclanır. Bundan dolayı eşeyçi (cinsiyәtçi-sexist) bir dil, tözlü (radikal) bir biçimdә arıtlanaraq yenidәn yapılandırılmalı vә gәrәkirsә yeni dәrim (termin) vә degilәr (kәlmәlәr) törәdilәrәk cinsiyәtlәr açısından yansız (nötr) vә qapsayıcı (inclusive) bir dil durumuna gәtirilmәlidir. <br />
<br />
Eşeyçi (cinsiyәtçi) dillәr vә әkinclәr (kültürlәr)<br />
<br />
İngilizcә vә bir neçә dil istisna olmaq üzәrә Hind avropa dil oğuşu (âilәsi), habelә Sâmi dillәri dilbilgisi açısından cinsiyәtçidirlәr. Ural Altay dillәri isә dilbilgisi açısından deyil, ancaq sözcük, deyim vә ataanasözlәri yönlәrindәn cinsiyәtçidirlәr. Altay dillәrindәn olan Türkcәdә üçüncü şәxs tәkil adılında (zәmirindә) dişi vә әrkәk üçün ayrı sözcüklәr yoxdur vә bunların hәr ikisi tәk O adılı ilә anlatılır. Bu nәdәnlә Türkcә dilbilgisi açısından cinsiyәtçi dillәr arasında sayılmaz.<br />
<br />
Türkcәnin dilbilgisi açısından cinsiyәtçi olmamasına qarşın, Türk әkinci (kültürü) özәlliklә İslam bütәmi (dini) vә Tacik – Dәri - Fars dünyasıyla tanışdıqdan sonra ataәrkil bir yapıya yiyә (sâhib) olmuşdur. Bu vә başqa bir sıra nәdәnlәrdәn dolayı günümüz Türkcәsi cinsiyәtçi vә qadını ikincil görәn öyәlәrlә (unsurlarla) doludur.<br />
<br />
Azәrbaycan Türkcәsinә gәlincә, gözlәmlәnәn maraqlı bir olqu daha vardır. O da, cinsiyәtçi dili qullanmada iki aşırı yönәtgil (siyâsi) uc sayılan kökdәndinçi İslamçılarla qatı komunistlәr arasında önәmli bir fәrqin olmadığıdır. Bunların ikisi dә cinsiyәtçi dil qullanma vә bu alanda tutuculuq vә gәlәnәkçilik baxımlarından bir birinә çox bәnzәmәkdәdirlәr. Әslindә Quzey Azәrbaycanın aşırı cinsiyәtçi olan rәsmi-әdәbi dili Azәrbaycancanın, böyük ölçüdә Sovyet dönәmi komunist yönәtiminin ürünü olduğu, bu açıdan olduqca anlamlı bir oluntudur (fenomendir).<br />
<br />
Türkcәmizdә qadın vә әrkәk ayrımçılığı vә cinsiyәtçi anlayışın yansımaları<br />
<br />
Bu yazqada (mәqâlәdә) ayrıntılara girmәdәn Türkcәmizin cinsiyәtçi boyut vә yönlәri vә ardında onun cinsiyәtçilikdәn arınmasının neçә yoluna dәyinmişәm. Doğalın (әlbәttә) yeni dil vә yeni gәrçәkliklәr yaratmaq, uzun vә yorucu bir sürәcdir. Mәnim amacım da bunları yapmaq deyildir. Amacım bu qonuya diqqәtlәri çәkmәk vә duyarlılıq yaratmaq yolunda ilk addımı atmaqdır. <br />
<br />
Bu doğrultuda Azәrbaycan Türkcәsindә cinsiyәtçi anlatımları aşağıda toparlamışam. Bunları neçә bölümә ayırmaq olar: <br />
<br />
Qadını yox sayan vә görmәz qılan әril anlatımlar (ifâdәlәr), <br />
Qadını cinsәl bir nәsnә göstәrәn anlatımlar, <br />
Qadını әrkәyin sâhib olması vә denәtlәmәsi gәrәkәn bir nәsnә göstәrәn anlatımlar,<br />
Qadını, ağlı, seçim vә zevqlәri ilә cinsәnlliyini kiçimsәyip aşağılayan anlatımlar, <br />
Qadını bәlli oynamlara (rollara) soxan anlatımlar, <br />
Qadın vә әrkәk üzәrindәn ikiliklәr sunaraq cinsiyәtçilik yapan anlatımlar,<br />
Qadın vurqusu yaparaq qadını ötәkilәşdirәn anlatımlar, <br />
Qadını çeşitli kimliklәrә yansıdaraq cinsiyәtçilik yapan anlatımlar, <br />
Әrkәk üzәrindәn cinsiyәtçilik yaradan anlatımlar, <br />
Qadın vә әrkәk oynamlarını (rollarını) ayıran anlatımlar, <br />
Әrkәyi ucaldaraq vә öyәrәk cinsiyәtçilik yapan anlatımlar, <br />
Xitab etdiyi cinsiyәt baxımından әril olan anlatımlar <br />
vs.<br />
<br />
Adam (Adam öldürmә, adam başına doktor, ...): Qadın, kökәn olaraq әrkәyi anlatan (ifâdә edәn) Adam kәlmәsinin içindә yer almayıp, onun tanımı dışında qalmaqdadır. Günümüzdә isә Adam kәlmәsinin hәm insan hәm әrkәk anlamında olması, qadının varlığını siliklәşdirmiş vә yox saymışdır.<br />
<br />
Adam olmaq, adam kimi, adam yerinә qoymaq, adam saymaq, adam eylәmәk, ...: Bu deyimlәrdә әrkәk anlamında olan adam kәlmәsi qadının varlığını siliklәşdirmiş vә yox saymışdır. Buna әk olaraq buradakı Adam`lı anlatımlarin hamısı olumlu anlamlar içәrmәkdә, әrkәkliyi öyәrәk ucaldıp alqışlamaqda vә bu üstün özәlliklәrin әrkәklәrә âid olduğu kimi gizli anlamlar daşımaqdadır. <br />
<br />
Oğlu (insanoğlu, ...): Bu kәlmәnin daşıdığı açıq anlam, qadınları da içәrәcәk biçimdә qullanılmasına izin vermir. Burada da qadının siliklәşmәsi vә yox sayılması söz qonusudur.<br />
<br />
Soyadlarda -oğlu әki: Oğlu ilә bitәn soyadları, oğuşun (âilәnin) bütün uşaqlarının әrkәk olduqları vә aralarında dişi bir uşağın olmadığı izlәnimini verir. Burada qadının görmәzdәn gәlinmәsi vә yox sayılması söz qonusudur.<br />
<br />
Ata (atayurd, ata yâdigarı, atadan qalma): Bunlar әski vә bayrı (bastan) insanları anlatmaq üçün işlәdilir. Ancaq gәrçәkdә yalnız әrkәklәri anlatır (ifâdә edir). Bu anlatımlar qadınları görmәzdәn gәlәn vә yox sayan bir anlayışın yansıtmasıdır. <br />
<br />
Atalarsözü: Bu deyim, sankı bütün söylәnәn vә geçmişdәn günümüzә gәlәn sözlәri әrkәklәr söylәmiş, bu alanda nә varsa hamısını әrkәklәr ürәtmişdir vә bunların ortaya çıxarılmasında qadınların heç bir oynamı olmamışdır izlәnimi yaradır. Bu dildәm (mәntiq), qadınların yox sayılması vә görmәzdәn gәlinmәsi yolu ilә cinsiyәtçilik yapma örnәyidir.<br />
<br />
Әr, Әri: Әski Türkcәdә әr sözü bütünüylә әrkәk anlamındadır, ancaq әski zamanlardan bәri Türk kültüründә insan anlamında da qullanılmışdır. Boy vә oymaq adlarında (Xәzәr, Ağacәri) әr sözü kitlәni tәmsil edәr vә bu kitlә yalnız әrkәklәrdәn oluşur izlәnimini yaradır. Bu da qadını yox sayan cinsiyәtçi bir anlayışın dilә yansımasıdır.<br />
<br />
Sözünün әri, Әrәn (evliya), Әrdәm (fәzilәt): Әrkәk anlamında olan әr kökündәn yapılmış bu kimi anlatımlarda әr bölümü, qadını görünmәz yapır. Ayrıca bu deyim vә degilәr, әrә olumlu anlamlar yüklәyәrәk, әrkәyi ucaldıp alqışlayır vә bu mәziyәtlәrin yalnız әrkәklәrә âid olduğu gizli anlamını daşımaqdadırlar.<br />
<br />
Kişilik: Bu kәlmә kişi olma durumu vә kişicә davranış, igitlik anlamlarındadır. İgitlik anlamı әrkәyә öygünün dilsәl bir yansımasıdır (Kişinin yanında baş kəsərlər. Kişi tüpürdüyünü yalamaz. Kişinin sözü bir olar. Kişi kimi ol, qorxaq olma. Kişi kimi söz ver, ...).<br />
<br />
Kişi qeyrətli qadın: Türk ataanasözlәrindә üstün özәlliklәrin әrkәklәrin tәkәlindә olduğu düşüncәsi köklü olup gәniş yer almaqdadır. O dәnli ki bir insanı yüksəltmək istərkən onu әrkәyә, alçaltmaq istərkən dә qadına bənzətmәk gәrәkli vә yetәrlidir. Kişi qeyrәtli qadın örnәyindә olduğu kimi, bir sıra olumlu sanılan sifәtlәr qadınlara isnad edilәndә bilә, bu iş onları әrkәklәrә bәnzәdәrәk yapılır.<br />
<br />
Mәrdânә, Nâmәrd, Cömәrd, Mәrd-i mәrdânә....: Farscadan alıntı olaraq Türkcәyә girәn bu kәlmәlәr özlәrindә tam bir ortaçağ cinsiyәtçi anlayışı yansıdırlar. Farsca Mәrd (Әr) kәlmәsinin kömәyi ilә yapılmış bu deyimlәrin hamısı, әrkәyin üstün özәlliklәrini vurqulayırlar. Bu anlatımlarda olumlu anlam daşıyan Mәrd bölümü, bu özәlliklәrә sâhib olanlar arasında qadını görünmәz yapmaqdadır. Bu deyimlәr ayrıca әrkәyi ucaldıp alqışlayaraq, kişicә davranış, igidlik vә әli açıqlıq kimi üstünlüktlәrin, yalnız әrkәklәrә âid olduğu gizli anlamını daşımaqdadırlar. Bu kәlmәlәr әrkәyә öygünün dilsәl yansıması vә әrkәklәri ucaldaraq dildә cinsiyәtçilik yapmanın örnәyidirlәr.<br />
<br />
Arvat: Әski Türkcәdәki Uraqat kәlmәsinin dәyişgәsi olan Arvat kәlmәsi, qadın anlamında olup, әr vәya kişinin qarşılığıdır. Arvat sözü ilk başda yansız bir kәlmә ikәn daha sonralar ona olumsuz çağrışımlar yüklәnmiş vә qullanılması qaçınılır olmuşdur. Günümüz Türkcәsindә- özәlliklә Quzey Azәrbaycan vә Türkiyәdә- arvat aşağılama sözcüyü olaraq görülür vә çәkinilmәsi gәrәkәn, ayıb vә arqo bir kәlmә diyә alqılanır. Oysa әrkәklәr haqqında işlәdilәn Әr vә ya Kişi kәlmәlәri belә olumsuz anlamlar daşımamaqdadırlar. Bugün Arvat yerinә daha nәzakәtli vә kibar olduğu sanılan Qadın vә Türkiyәdә Bayan kәlmәlәri qullanılmaya başlanmışdır.<br />
<br />
Arvat kimi ağlamaq: Qadının zәyif olduğunu vurqulayır. Bu kimi anlatımlar gәnәldә әrkәklәri aşağılamaq vә kiçik düşürmәk üçün qullanılır. Çünkü әril cinsiyәtçi dildәmindә (mәntiqindә) qadın vә qadın kimi olmaq, aşağı vә alçaq olmaqla eşitdir. Bu deyim, qadın vә әrkәk rollarını ayıran, qadını bәlli bir rola soxan vә qadınları aşağılayan anlatım örnәyidir.<br />
<br />
Arvad kimi dır dır, Arvad kimi söz gəzdirmək, Arvat kimi dalca danışmaq, ...: Bu anlatımlar qadını aşağılayan vә bәlli düşük düzeyli vә olumsuz davranışları qadınlara mal edәn anlatımlardır. Oysa dilimizdә (kişi kimi) deyimini içәrәn anlatımlar, haqqında işlәdilәn şәxsi öymәk vә ucaltmaq üçün qullanılır. Örnәyin (kişi kimi qadın) anlatımı, qadının güclü vә becәrikli anlamında olup öygünü bәlirtmәkdәdir.<br />
<br />
Arvat hamamı: Hamının birdәn danışması vә çox gürültülü yer anlamındadır. Burada qadınların gәrәksiz, çox vә yüksәk sәslә qonuşma imajı yaradılır. Oysa dilimizdә bu anlamda kişi hamamı deyimi yoxdur.<br />
<br />
Qız: Bu kәlmәnin anlamlarından biri cinsәl ilişkidә bulunmamış dişi vәya bâkirәdir. Burada cinsәl ilişkidә bulunmuş vә bulunmamış dişilәr üçün iki ayrı kәlmәnin varlığı (qız, qadın) görülür. Oysa әrkәklәr üçün belә bir ayırım yoxdur. Bu ifâdә, qadını cinsәl bir nәsnә olaraq sunan cinsiyәtçi bir anlatımdır.<br />
<br />
Qız almaq, qız vermәk, qız istәmәk, arvat almaq, әrә vermәk: Türkcәmizdә bunların qarşılığı olacaq oğlan almaq, oğlan vermәk, oğlan istәmәk, qıza vermәk, .... deyimlәri yoxdur. Bu deyimlәr, qızın alınıp verilәn bir nәsnә, dәyiş toxuş edilәbilir bir arac olduğunu göstәrir, qadını әrkәklәr tәrәfindәn sâhib olunan bir nәsnә olaraq sunur.<br />
<br />
Turşamış qız, evdә qalmış qız: Bu kimi deyimlәr istәnilmәyәn, yeylәnmәyәn qızlar üçün işlәdilir. Oysa Türkcәmizdә әrkәklәr üçün bunların qarşılığı yoxdur. Çünkü Türk toplumun gözündә subay qalmış bir әrkәyin aşağılanası vә utanılacaq bir yanı yoxdur.<br />
<br />
Qız qandırmaq, Qız tavlamaq: Bu iki deyim әski Türkcәdә qandırmaq (birini yaxşıca vә doyurucu biçimdә başa salmaq) vә tablamaq (râzi etmәk) anlamlarında olan mәsdәrlәrdәn yapılmışdır. Ancaq bu mәsdәrlәr bugün ilkin anlamlarını itirәrәk, aldatmaq anlamını qazanmışlardır. Bu durumda günümüzdәki qullanımları qızları cinsәl nәsnә olaraq vә qolayca aldatılacaq kimsәlәr olaraq tәsvir etdiyindәn dolayı, cinsiyәtçi deyimlәrdirlәr. <br />
<br />
Qız kimi tez inciyәn, burcudan, ... : Bu kimi qullanımlar (Qız kimi qorxaq, qız kimi burcudursan, tez inciyәn qız kimi olmusan, ...) gәnәldә әrkәklәri kiçimsәmәk vә aşağılamaq üçün qullanılan anlatımlardır. Sankı әrkәklәr üçün aşağılanmanın yolu, qız kimi olmaq vә davranmaqdan geçәr.<br />
<br />
Qız kimi tәzә: Bir nәsnәni tanımlamaq üçün qullanılan (qız kimi maşın almışam, qız kimi tәp tәzә, ...) anlamı, sözü edilәn nәsnәnin әl dәymәmiş vә yeni oluşudur. Bu deyim qadının dış görünüşü vә cinsәlliyini çağrışdırır. <br />
<br />
Qadın incə varlıqdır: Qadınlar haqqında söylәnәn incә kimi sözlәrin, ilk baxışda olumlu bir anlam daşıdıqları düşünülәbilir. Ancaq bu anlatımı qullanan әrkәklәrin çoxu belә bir sözün özlәrinin haqqında söylәnmәsini kәsinliklә istəməz.<br />
<br />
Ev xanımı, hayat qadını: Bu anlatımlar qadınları bәlli rollara soxur vә bu kimliklәrlә qadınlıq arasında bağ qurur. Bundan dolayı da bu deyimlәrin әrkәklәr üçün qarşılığı yoxdur. <br />
<br />
Bacı: Bir әrkәk bir qadına Bacı diyә xәtab edәrkәn, ona mәn sәnә bacım gözüylә baxıram vә sәni qadın olaraq görmürәm demiş olur. Bu da qadına bacı diyә xәtab edәn әrkәyin gözündә qadınların cinsәl bir nәsnә olduqlarını vә onun da sözü gedәn qadına bir cinsәl nәsnә olaraq baxdığını, ancaq belә bir niyyәti olmadığını anlatmış olur.<br />
<br />
Ata ocağı, Dәdә malı, atababa qәbristanlığı, baba evi: Bu anlatımlar ekonomik gücün atada vә babanın evin sâhibi vә başçısı olduğu düşüncәsinin sonucudur. Bunlar ortaçağdan qalma qadının yox sayılma anlayışının dildә yansımalarıdır.<br />
<br />
Devlәt adamı, iş adamı, ...: Bu kimi anlatımlar qadının iş dünyası, ekonomi, yönәtgi (siyâsәt) kimi bәlli alanların dışında olduğu vә doğa ya da oynamından (rolundan) dolayı bu alanlarda yer alamayacağını içәrir. Әk olaraq, bu alanların әrkәk alanları olduğu vә gücün tәkcә әrkәyin әlindә olabilәcәyinә vurqu yapır.<br />
<br />
Atabәylik qurumu, tәriqәt dәdәsi, bir düşüncәnin babası, Bәy balası yerdә qalmaz, ...: Bu kimi anlatımlar qadınların ötәyin (târixin) içindә görmәzdәn gәlindiyi vә yox sayıldıqlarını qanıtlayır.<br />
<br />
Rәfiqә, Müәllimә, Şâirә, Rәqqâsә, Aktris ... : Bu anlatımlar daha çox Quzey Azәrbaycanın tuğralı (rәsmi) vә görkül (әdәbi) dilindә işlәkdirlәr. Çoxu Әrәbcәdәn alınma bu sözcüklәr, Türkcәdә yeri olmamasına qarşın, ilgili alanları әril vә dişil diyә ikiyә ayıraraq cinsiyәtçilik yapır. Bu kәlmәlәr qadınların ilgili alanlarda olmasının az görülür ya da maraqlı olduğu izlәnimini oyandırır.<br />
<br />
Qadın tâcirlәri; Qoca, qadın, uşaq demәdәn, ..: Bu kimi deyimlәr qadınların әrkәklәrә görә ikincillik vә zәyifliyi îma edir.<br />
<br />
Ana ürәyi, Analıq vurqusu, ...: Bunlar qadın vә әrkәk rollarını ayıraraq cinsiyәtçilik yaradan anlatımlardır. Güney vә Quzey Azәrbaycanda İslami dinçi vә komunist görksözün (әdәbiyatın) qadının analıq görәvinә vurqu yapması, bu düşüngәlәrin (ideolojilәrin) baxışına uyqun olaraq, bunların qadının әsli işi vә özәlliklәri olduğu düşüncәsini yerlәşdirmәk istәmәlәri ilә ilgilidir.<br />
<br />
Vәfâlı qadın, ana bacı nâmusu, iffәtli arvat: Bu anlatımlar qadını әn uc biçimdә cinsәl bir nәsnә olaraq göstәrәn, bunların açığa vurulmasının isә ayıb olduğunu söylәyәn anlatımlardır. Bu kimi anlatımlar, onları qullananların, özәlliklә İslamçı dinçi vә komunist әdәbiyatın qadının cinsәlliyini aşırı dәrәcәdә önәmsәndiyini göstәrir.<br />
<br />
Qadın haqları: Bu kimi anlatımlar dişilik vә qadına vurqu yaparaq onu ötәkilәşdirir. <br />
<br />
Qardaş ölkә, hәyә qardaş, qardaş şәhәr: Bu kimi anlatımlar xәtâb etdiklәri cinsiyәt baxımından әrildirlәr.<br />
<br />
Şaxta Baba: Yansız bir kәlmә yerinә Sovyet Azәrbaycanında Ruscadan doğrudan çeviri yoluyla ürәtilmiş bu әril kәlmәnin (Türkmәnistanda Aýaz Baba, Tatarıstanda Qış Babay, Özbәkistanda Qor Bobo, Türkiyәdә Noel Baba), o dönәm komunist yönәtimdә dildә cinsiyәtçi anlayışın varlığının qanıtı olaraq dәyәrlәndirilmişdir.<br />
<br />
Qocalmaq, qarımaq: Әski Türkcәdә yaşlanmaq qarşılığında bu iki kәlmә var idi. Bu durum, qadın vә әrkәk üzәrindәn ikilik sunaraq dildә cinsiyәtçiliyin örnәyi idi. Bugün qarımaq mәsdәri unutularaq yerini böyük ölçüdә, hәr iki cins üçün, qocalmaq mәsdәri almışdır. İlk başda yalnız әrkәklәr üçün işlәdilәn qocalmaq`ın bugün qadınlar üçün dә işlәdilmәsi, dildә qadınların varlığını görmәzdәn gәlmә vә siliklәşdirmәnin örnәyidir.<br />
<br />
Arvatbaz, Qadınpәrәst: Bu kimi anlatımlar qadını әrkәklәrcә eylәnmәk üçün qullanılan cinsәl bir nәsnә olaraq göstәrir.<br />
<br />
Yosma, Cında, Qәhbә: Qadınların cinsәlliyini önә çıxardan, onları bәlli olumsuz rollara itәn bu kimi anlatımların әrkәk qarşılıqları yoxdur. Qadınlara özgü olan bu degilәr, aşağılama amaclı söyüş olaraq da qullanılır.<br />
<br />
Söyüşlәr (Oğraş, gic dıllaq, M-Sözü): Türkcәmizdә söyüşlәrin önәmli bir bölümü qadınlara qarşı cinsiyәtçilik içәrir. Qadınların cinsәlliyini önә çıxardan vә alçaq sayan bu söyüşlәr, gәnәldә әrkәklәri aşağılamaq üçün işlәdilir vә qadınlara verilәn rollar (Oğraş: anasını vәya bacısını fâhişә edәn adam anlamında), vәya qadınların gövdә vә cinsәl orqanları ilә ilgilidir (Gic Dıllaq: hәrәkәtini bilmәyәn, danışığını itirәn adam anlamında, ya da M-Sözü: Burada qadın cinsәl orqanının adı tәk başına söyüş olaraq işlәdilir). Bu kimi söyüşlәr әn aşağılıq vә әn dәyәrsiz sayılanı göstәrirlәr.<br />
<br />
S-Sözü: Türkcәdә әrkәk vә qadının cinsәl birlәşmәsi anlamında olan mәsdәr (S-Sözü), әrkәyin cinsәl orqanının adından törәmişdir. Qadın vә әrkәyin cinsәl birlәşmәsini ortaqlaşa gәrçәklәşdirilәn bir eylәm deyil dә, yalnız әrkәyә bağlayan vә qadını yox sayan vә görmәzdәn gәlәn bu deyim, bütünüylә vә aşırı dәrәcәdә cinsiyәtçi bir anlayışdır. Oysa örnәyin İngilizcәdә bu mәsdәrin qarşılığı olan F-Word, әrkәyin cinsәl orqanı adından yapılmamışdır vә iki cins açısından yansız vә qapsayıcıdır. Zâtәn Türkcәdә cinsәl eylәmlә ilgili var olan kәlmәlәrin hamısına yaxını әrkәk dәyişgәsidir (variyantıdır) vә bunların qadın qarşılığı yoxdur. Örnәyin masturbasyonun Azәrbaycan Türkcәsindә neçә әrkәk dәyişgәsi varkәn, bunların qadın dәyişgәsi yoxdur. S-Sözü`nün dir`li biçimi, ayrıca söyüş olaraq da qullanılır. Әrkil cinsiyәtçi anlayışın buradakı dildәyi (istidlalı) belәdir: Seks eylәmindә qadın edilgәn olandır. Bir әrkәyin seks eylәmindә qadın qonumunda olması ölümlә eşitdir.<br />
<br />
Cinsiyәçti anlayışlı bir neçә ataanasözü:<br />
<br />
-Keçmә nâmərd körpüsündәn, qoy aparsın sel sәni: Burada әrkәyin igitcә davranış, bahadırlıq vә әli açıqlıq kimi üstün özәlliklәri vurqulanır. Bu ataanasözü әrkәyi ucaldıp alqışlayaraq, sözü edilәn mәziyәtlәrin, yalnız әrkәklәrә âid olduğu, mәrd olmayanın (nâmәrdlәrin vә bu arada qadınların) belә üstün özәlliklәrә yiyә olamayacağı gizli anlamını daşımaqdadır. Qadını görünmәz qılan bu kimi deyimlәr, әrkәyә öygünün dilsәl yansıması vә әrkәklәri ucaldaraq dildә cinsiyәtçilik yapmanın örnәyidirlәr.<br />
<br />
-Arvat sözünә baxan arvatdan әskikdir. Arvadın yaxşısına da lә`nәt, pisinә dә: Burada qadınlar kötü vә әskik varlıqlar olaraq göstәrilir, qadın, ağlı vә davranışı aşağılanır.<br />
<br />
-Әr atanı el atar, әr tutanı el tutar: Burada qadının tәkcә eş olaraq, o da yalnız әrinә uyması vә onun tәrәfindәn qәbul görmәsi durumunda dәyәri olduğu söylәnir.<br />
<br />
-Qızı öz xoşuna qoysan, ya aşığa gedәr ya zırnaçıya: Qadın ağlı vә cinsәlliyi hәr alanda aşağılanmış vә denәtlәnmişdir. Burada da qızlar ağılsız vә әrkәklәr tәrәfindәn yönlәndirmә vә denәtlәnmәyә möhtac kimsәlәr olaraq göstәrilir.<br />
<br />
-Qızını döymәyәn dizini döyәr: Burada qızların öz us (ağıl) vә anlaqları (idrakları) olmadığı, әrkәklәri tәrәfindәn yönәtilip denәtlәnmәli olduqları, ayrıca onlara qarşı şiddәt qullanılması gәrәkdiyi düşüncәsi yerlәşdirilir.<br />
<br />
-Qızıvı itә dә versәn aldadıpsan: Burada qız uşağın dәyәrsiz olduğu vә bir an öncә ondan qurtulması gәrәkdiyi söylәnir. Qız, itlә eyni cәrgәyә yerlәşdirәrәk heyvanlaşdırılır.<br />
<br />
-Qarının zülfü ağ olar, ürәyi qara: Qarı kәlmәsindә bir çeşit qabalıq vә gobudluq vardır. Burada ayrıca daha denәyimli olan yaşlı (qarıların), dul vs. qadınların әrkәklәrin onlardan umduğu rolları yerinә gәtirmәyәn, ard niyyәtli vә saldırqan olduqları düşüncәsi vardır.<br />
<br />
-Arvada dişivi saydırma, İt ilә arvada e`tibar yoxdur: Burada qadının güvәnilmәz olduğu söylәnir vә heyvan düzeyinә düşürülәrәk aşağılanır.<br />
<br />
-Arvat malı, baş toxmağı: Burada ekonomik alanın qadına âid olmadığı, qadının özünә âid malı olsa bilә, bunun heç bir yarar sağlamadığı vә sadәcә baş ağrısı olduğu iddia edilir. <br />
<br />
-Ağlarsa anam ağlar, qalanı yalan ağlar: Bu atasözü әrkәklәrin ağlamasının olumlu qarşılanmadığı bir toplumda ağlamanın qadınlara (analara) yaraşdığını söylәmәsi açısından maraqlıdır.<br />
<br />
Cinslәr arası daha yansız (nötr) vә qapsayıcı (inclusive) bir Türkcәyә doğru<br />
<br />
Türkcәmizdәki cinsiyәtçi anlatımların varlığı, toplumda qadının ikinciliyinә vә ötәkilәşmә-özgәlәşmәsi ilә sonuclanır. Doğalın (әlbәttә) durumu abartmağa da gәrәk yoxdur. Türk dili vә Azәrbaycan kültürü Fars dili vә Farsistan kültürü ilә qarşılaşdırılanda çox daha az cinsiyәtçi vә cinslәr açıdan ayrımçıdır. Ancaq bu da bir gәrçәkdir ki artıq dilimiz qadın-әrkәk ayrımçılığını yansıdan öyәlәr vә cinsiyәtçi anlayışın tortularından arınıp daha ilәri bir düzey vә yenicil ölçünә (modern istandarda) qavuşmalıdır. Çünkü dilimiz cinsiyәtlәr arası ayrımçılıq vә önyarqılardan qurtulduqca, xalqımız da özgürlәşәcәkdir:<br />
<br />
1-Atasözlәri ifâdәsi yerinә, әski mәtin vәya lәhcәlәrimizdәn hikmәtli söz anlamında olan Bögüşlü Söz kimi yansız bir kәlmә bulunmalı, ya da әn azından hәr iki cinsi qapsayan Ataanasözü kimi yeni bir deyim işlәdilmәlidir. <br />
<br />
2-Ataanasözündә qadınları kiçimsәyәn, qadınları âciz, aşağı, yetәrsiz göstәrәn, habelә cinsiyәtçi anlayışla üstün özәlliklәri әrkәklәrә isnad edәn deyimlәri qullanmaqdan qaçınılmalıdır. Bu kimi cinsiyәtçi anlayışlı ataanasözlәri, ortaldan (mediyadan), oxul pitiklәrindәn (dәrs kitablarından) arıtlanıp çıxardılmalıdır.<br />
<br />
3-Türk vә Azәrbaycanlı yazarlar, qoşarlar, ortal (mediya), bütün yayın vә bәlgәlәr cinsәl açıdan yansız olan Türkcә kәlmәlәri qullanmalı. <br />
<br />
4-Yayınlarda tipik qadın rol vә özәlliyi diyә bir şeyә dәyinilmәmәlidir (qadın kimi duyqusal, kişi kimi sözünü tutan, ana ürәyi, vәfalı qadın, iffәtli arvat)<br />
<br />
5-Cinsiyәtlәr haqqında isteriyotiplәrdәn, cinslәri bәlli rollara soxan deyim vә kәlmәlәri qullanmaqdan uzaq durulmalıdır. (Örnәyin bilim adamı, hayat qadını, ev xanımı)<br />
<br />
6-Cinslәr arasında ayrımçılığı çağrışdıran söz vә deyimlәri qullanmaqdan çәkinmәlidir. Örnәyin fәzilәt anlamında olan Әrdәm kәlmәsi Әr kökündәn yapıldığı üçün, hәr iki cinsә eşit mәsafәli olmayıp, bu üzdәn dә cinslәr arası yansız vә qapsayıcı bir kәlmә deyildir.<br />
<br />
7-Anlamları zamanla dәyişәn, aydın vә dәqiq olmayan, hәm әrkәk vә hәm hәr iki cins üçün qullanılmış kәlmәlәr yerinә (kişi, әr, adam, …) tәk anlamlı vә kәsin olan kәlmәlәr (әrkәk, qadın, …), vә cinsiyәtsiz kәlmәlәr (adam yerinә Türkcә Yalınıq) qullanılmalıdır. <br />
<br />
8-Adam, Әr vә bәnzәrlәrinin işlәdildiyi kәlmәlәrdә bunların yerinә gәrәkdiyindә insan kәlmәsini qullanmalıyıq (bilim adamı yerinә bilim insanı, ...).<br />
<br />
9-Qadını yox sayan vә görmәzdәn gәlәn kәlmә vә deyimlәr yerinә nötr olan Türkcә kәlmәlәr bulunmalı ya da yenidәn törәdilmәlidir. Örnәyin Atayurdu yerinә әski Türkcә vә bir sıra çağdaş lәhcәlәrdә vәtәn anlamında var olan Yersu kәlmәsi işlәdilәbilәr.<br />
<br />
10-Qadın vә әrkәk ilә ilgili ikiliklәr sunan anlatımlar qullanılmamalıdır. Örnәyin hәr bir cinsiyәtin yaşlanması üçün ayrı birәr mәsdәrin varlığı (qocalmaq, qarımaq), ya da ilk başda әrkәklәrә özgü olan qocalmaq`ın bugün hәr iki cins üçün qullanılması, sorunludur. Bu iki yöntәmin yerinә cinslәr arası yansız olan Yaşlanmaq mәsdәrini qullanmaq uyqundur.<br />
<br />
11-Türkcәdә gәnәl bir ilkә olaraq kәlmәlәrin cinsiyәti olmadığından hәrәkәtlә, әril vәya dişil (Müzәkkәr vәya Müәnnәs) Әrәbcә ya da Avropa kökәnli bir sözcüyü qullanmaq yerinә, yansız olan Türkcә kәlmәlәr işlәtmәliyik. Örnәyin aktor vә aktris yerinә yansız olan Türkcә Oynaman, Müәllim vә Müәllimә yerinә yansız olan Türkcә Öyrәtmәn, Dost vә Rәfiqә yerinә yansız olan Arxadaş, Rәqqas vә Rәqqasә yerinә yansız olan Biyiçi kәlmәsini qullanmalıyıq. Türkcәlәşdirmә yöntәmiylә qolayca cinsiyәtçilikdәn uzaq durulabilәrik. <br />
<br />
12-Cinsiyәt ayrımı әsasında yapılmış altıntı Farsca kәlmәlәrin yerinә, cinsiyәtsiz olan Türkcә kәlmәlәr işlәdilmәlidir. Örnәyin Mәrdânә yerinә İgidcә, alpca, bahadırca, Nâmәrd yerinә alçaq, Cömәrd yerinә sәlәk, әliaçıq qullanılabilәr. <br />
<br />
13-Arvat kәlmәsini qullanmaqdan qorxmamalıyıq. Bunu yansız bir kәlmә olaraq qullanmağa alışmalıyıq. Arvad`ı kişinin qarşıtı olaraq görmәk, onu yalnız bir cinsәl nәsnә olaraq görmәmizә kömәk edәcәkdir.<br />
<br />
14-Bacı (vә farscası hәmşirә) kimi mә`sum görünәn alt kimliklәr qadına baxışı әn olumsuz etgilәyәn kimliklәrdir. Bunları biyolojik bacımız olmayan qadınlar haqqında qullanmamalıyıq. Çünkü bunlar qadını bir cinsәl nәsnә, ayrıca qorunmağa möhtac, zәyif ya da әrkәyә bağlı bir varlıq olaraq tanımlayırlar.<br />
<br />
15-Mәslәklәrin önünә qadın kәlmәsi gәtirmәk (qadın pilot), ilgili qadının әrkәyin işini gördüyü vә seyrәk görülәn bir durumla qarşı qarşıya olduğumuz izlәnimini yaradır vә ayrıca qadını ikincilliyә itәlәyir.<br />
<br />
16-Arvat almaq, әrә vermәk kimi qadınları satın alınan nәsnә olaraq göstәrәn deyimlәrin yerinә yansız deyimlәr örnәyin sırasıyla Evlәnmәk vә Evәrmәk qullanılabilәr.<br />
<br />
Gәrçәyә Hu!<br />
<br />
توركجهميزده قادين و اركهك آيريمچيليغي ايله جينسييهتچيليك- سؤزلوك<br />
<br />
آبارتماقAbartmaq : اغراق كردن<br />
آتااركيلAtaәrkil : پدرسالار<br />
آچيAçı : زاويه<br />
آديلAdıl : ضمير<br />
آراجArac : وسيله<br />
آراجيليقAracılıq : وساطت<br />
آراليقسيزAralıqsız : بدون انقطاع، پيوسته<br />
آرخاداشArxadaş : دوست، رفيقه<br />
آردArd : پشت<br />
آريتلانماقArıtlanmaq : پاكسازي شدن<br />
آرينماArınma : خلوص<br />
آشاغيلاماقAşağılamaq : تحقير كردن<br />
آشيريAşırı : افراطي<br />
آلانAlan : عرصه<br />
آلقيشلاماقAlqışlamaq : تحسين كردن<br />
آلقيلاييشAlqılayış : ادراك<br />
آليشماقAlışmaq : عادت كردن<br />
آٚلينتيAlıntı : اقتباس<br />
آماجAmac : هدف<br />
آنجاقAncaq : اما<br />
آنلاتيلماقAnlatılmaq : افاده شدن<br />
آنلاتيمAnlatım : افاده<br />
آنلاقAnlaq : ادراك<br />
آنلامAnlam : معني<br />
آنلامليAnlamlı : معنيدار<br />
آنلاييشAnlayış : ذهنيت<br />
آيريجاAyrıca : جداگانه<br />
آيريمAyrım : جدائي، افتراق<br />
آيريمچيليقAyrımçılıq : تبعيض<br />
آيرينتيAyrıntı : جزئيات<br />
اريلӘril : مذكر<br />
اكӘk : علاوه<br />
اكسيكӘksik : كم<br />
اكينجӘkinc : فرهنگ<br />
الي آچيقӘli açıq : سخي، جوانمرد<br />
اؤتهكÖtәk : تاريخ<br />
اؤتهكيلهشديرمهكÖtәkilәşdirmәk : غير خودي كردن<br />
اوجالتماقUcaltmaq : ارج گذاشتن، متعالي دانستن<br />
اوخولOxul : مدرسه<br />
اورتاچاغOrtaçağ : قرون وسطي<br />
اورتاقلاشاOrtaqlaşa : با مشاركت هم<br />
اورتالOrtal : رسانه <br />
اورونÜrün : محصول<br />
اؤزگوÖzgü : خاص<br />
اؤزگورلهشمهكÖzgürlәşmәk : آزاد شدن<br />
اؤزهلليكÖzәllik : خصوصيت<br />
اوسUs : عقل، هوش<br />
اوستونÜstün : برتر<br />
اوغراماقUğramaq : مواجه شدن<br />
اوغوشOğuş : خانواده، عائله<br />
اؤلچوÖlçü : اندازه<br />
اؤلچونÖlçün : استاندارد<br />
اولقوOlqu : پديده<br />
اولوشومOluşum : تشكل<br />
اولومسوزOlumsuz : منفي<br />
اولوملوOlumlu : مثبت<br />
اولونتوOluntu : پديده<br />
اؤن يارقيÖnyarqı : پيش داوري<br />
اؤنهمسهمهكÖnәmsәmәk : مهم شمردن، اهميت دادن<br />
اؤيرهتمهنÖyrәtmәn : معلم<br />
اويساOysa : در حاليكه<br />
اويقونUyqun : متناسب<br />
اويماقOymaq : طايفه<br />
اويماقUymaq : متابعت كردن<br />
اؤيمهكÖymәk : تقدير كردن، مدح كردن<br />
اوينامOynam : رل، نقش<br />
اوينامانOynaman : هنرپيشه<br />
اؤيهÖyә : عنصر<br />
ائتگيلهشيمEtgilәşim : تاثير متقابل<br />
ايچهرمهكİçәrmәk : محتوي بودن<br />
ائديلگهنEdilgәn : مفعول<br />
ايزلهنيمİzlәnim : حس، تصور<br />
ائشEş : همسر<br />
ايشلهكİşlәk : رايج، مورد استفاده<br />
ائشهلEşәl : جنسي<br />
ائشئيEşey : جنسيت<br />
ائشيتEşit : مساوي، برابر<br />
ائشئيچيEşeyçi : سكسيست<br />
ايكينجيلİkincil : فرعي<br />
ايگيتİgit : دلاور، قهرمان<br />
ايلكهİlkә : اصل<br />
ايلكينİlkin : نخستين، اوليه<br />
ايلگيليİlgili : مربوطه<br />
ايلهريİlәri : جلو، پيش<br />
ايليشكيİlişki : رابطه<br />
اينجهلهنمهكİncәlәnmәk : بررسي كردن<br />
ائيلهمEylәm : عمل<br />
ائيلهنمهكEylәnmәk : تفريح كردن<br />
باخيمBaxım : نگاه<br />
باسقيBasqı : تضييق، فشار<br />
باغBağ : پيوند، ربط<br />
باهاديرBahadır : قهرمان، پهلوان<br />
بايريBayrı : باستان<br />
بلگهBәlgә : مدرك، سند<br />
بلليBәlli : معين<br />
بليرتمهكBәlirtmәk : معين كردن<br />
بوتهمBütәm : دين<br />
بؤگوشلوBögüşlü : حكمت دار<br />
بولونماقBulunmaq : قرار داشتن<br />
بويBoy : عشيره<br />
بويوتBoyut : بعد<br />
بئجهريكليBecәrikli : سررشته دار، بافراست<br />
بيچيمBiçim : فرم<br />
بيچيملهنمهكBiçimlәnmәk : فرم گرفتن<br />
بيييچيBiyiçi : رقاص، رقاصه<br />
پيتيكPitik : كتاب<br />
تابلاماقTablamaq : راضي كردن<br />
تانيمTanım : تعريف<br />
تانيملاماقTanımlamaq : تعريف كردن<br />
تكهلTәkәl : انحصار<br />
تكيلTәkil : منفرد<br />
توپارلاماقToparlamaq : جمع آوري كردن<br />
توپلومToplum : جامعه<br />
توتوچوTutucu : محافظه كار<br />
تؤرهتمهكTörәtmәk : ايجاد كردن<br />
تؤزلوTözlü : راديكال<br />
توغراليTuğralı : رسمي<br />
جرگهCәrgә : رديف<br />
چاغداشÇaödaş : معاصر<br />
چاغريشيمÇağrışım : معني ضمني<br />
چكينمهكÇәkinmәk : اجتناب كردن<br />
چئشيتÇeşit : نوع<br />
چئويريÇeviri : ترجمه<br />
داغيليمDağılım : تقسيم، پراكنش<br />
داورانيشDavranış : رفتار<br />
دريمDәrim : اصطلاح<br />
دنليDәnli : به آن درجه<br />
دهيهرلهنديرمهكDәyәrlәndirmәk : ارزيابي كردن<br />
دهييش توخوشDәyiş toxuş : بده بستان<br />
دهييشگهDәyişgә : واريانت<br />
دهيينمهكDәyinmәk : اشاره كردن<br />
دورومDurum : وضعيت<br />
دوزهنDüzәn : سيستم، نظم<br />
دوزئيDüzey : سطح<br />
دوشونگهDüşüngә : ايدئولوژي<br />
دوغالينDoğalın : البته، طبيعتا<br />
دوغرولتوDoğrultu : راستا، استقامت<br />
دؤنهمDönәm : دوره، عهد<br />
دويارليليقDuyarlılıq : حساسيت<br />
دويقوسالDuyqusal : احساساتي<br />
دويوروجوDoyurucu : تطمين كننده<br />
ديشDış : خارج<br />
ديشيDişi : مونث<br />
ديشيلDişil : مونث<br />
دئگيDegi : سخن<br />
ديل بيلگيسيDil bilgisi : دستور زبان<br />
ديلدهكDildәk : استدلال<br />
ديلدهمDildәm : منطق<br />
ديلسهلDilsәl : زباني<br />
دئنهتلهمهDenәtlәmә : كنترل<br />
دئييمDeyim : اصطلاح<br />
ساغلاماقSağlamaq : تامين كردن<br />
سالديرقانSaldırqan : متهاجم<br />
سانكيSankı : تو گوئي<br />
سانيلماقSanılmaq : گمان شدن<br />
سوبايSubay : مجرد<br />
سورهجSürәc : روند<br />
سورهكليSürәkli : متماديا، پيوسته<br />
سورونلوSorunlu : مساله دار<br />
سونماقSunmaq : تقديم كردن، عرضه نمودن<br />
سونوجلانماقSonuclanmaq : منتهي شدن<br />
سوي آدSoyad : نام خانوادگي<br />
سؤيوشSöyüş : فحش<br />
سئچيمSeçim : انتخاب<br />
سيليكSilik : غيرمهم، غيربرجسته<br />
سلهكSәlәk : سخاوتمند<br />
سئيرهكSeyrәk : نادر، به ندرت<br />
قاباQaba : خشن<br />
قاپساييجيQapsayıcı : شامل<br />
قاتقيQatqı : سهم<br />
قاتيQatı : سرسخت<br />
قاچينيليرQaçınılır : آنچه از آن اجتناب مي شود<br />
قارشيتQarşıt : ضد، مقابل<br />
قارشيليقQarşılıq : معادل<br />
قارشيليقليQarşılıqlı : متقابل<br />
قارشينQarşın : علي رغم<br />
قانيتQanıt : ثبوت<br />
قانيتلاماقQanıtlamaq : اثبات كردن<br />
قاورامQavram : مفهوم<br />
قاووشماقQavuşmaq : واصل شدن<br />
قوشارQoşar : شاعر<br />
قوللانماقQullanmaq : به خدمت در آوردن<br />
قونوQonu : موضوع<br />
قونوشماQonuşma : گفتگو<br />
قونومQonum : موقعيت<br />
كسينليكلهKәsinliklә : قطعيا<br />
كؤتوKötü : بد<br />
كؤكدهن بوتهمچيKökdәn bütәmçi : بنيادگرا<br />
كؤكلوKöklü : ريشه دار<br />
كؤكهنKökәn : ريشه<br />
كيتلهKitlә : توده<br />
كيچيمسهمهكKiçimsәmәk : تحقير كردن<br />
كيمليكKimlik : هويت<br />
گرچهكلهشمهكGәrçәklәşmәk : متحقق شدن<br />
گرچهكليكGәrçәklik : واقعيت<br />
گرهكسيزGәrәksiz : غيرضروري<br />
گرهكليGәrәkli : لازم<br />
گلهنهكGәlәnәk : سنت<br />
گنهلدهGәnәldә : عموما<br />
گؤبودGobud : خشن، بي كيفيت<br />
گوجونGücün : مجبوري، تحميلي<br />
گؤركسؤزGörksöz : ادبيات<br />
گؤركولGörkül : ادبي<br />
گؤرهوGörәv : وظيفه<br />
گؤرونمهزGörünmәz : نامرئي<br />
گؤرونوشGörünüş : ظاهر<br />
گؤزلهملهنمهكGözlәmlәnmәk : مشاهده شدن<br />
گونلوكGünlük : روزمره<br />
گؤودهGövdә : بدن<br />
گووهنمهكGüvәnmәk : اعتماد كردن<br />
ماراقليMaraqlı : جالب<br />
ندهنNәdәn : علت<br />
نسنهNәsnә : شئي، چيز<br />
وارساييمVarsayım : فرض<br />
وورقوVurqu : تاكيد<br />
ياپيلانديرماقYapılandırmaq : برپاساختن، سازماندهي كردن<br />
يارارYarar : فايده<br />
ياراشماقYaraşmaq : برازنده بودن<br />
يازارyazar : نويسنده<br />
يازقاYazqa : مقاله<br />
ياساYasa : قانون<br />
يالينيقYalınıq : انسان، بشر<br />
يانسيتماقYansıtmaq : منعكس كردن<br />
يانسيرYansız : خنثي، بي طرف<br />
يانسيماYansıma : انعكاس<br />
يايينYayın : نشر<br />
يوكلهمهكyüklәmәk : بار كردن<br />
يؤنYön : جهت<br />
يؤنتهمYöntәm : روش<br />
يؤنهتگيYönәtgi : سياست<br />
يؤنهتگيلYönәtgil : سياسي<br />
يؤنهتيمYönәtim : مديريت<br />
يئتهرليYetәrli : كافي<br />
يئرسوYersu : وطن<br />
يئنيجيلyenicil : مدرن<br />
يئيلهمهكyeylәmәk : ترجيح دادن<br />
يييهYiyә : صاحبMehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-60197795693933421162011-08-03T20:06:00.001-07:002011-08-03T22:30:21.654-07:00توركجهميزده قادين و اركهك آيريمچيليغي ايله جينسييهتچيليك، قاوراملار و اؤرنهكلهر<br />
<br />
مئهران باهارلي<br />
<br />
٢٠١١<br />
<br />
سؤزوموز<br />
<br />
ديل و گرچهكلييين قارشيليقلي ائتگيلهشيمي<br />
<br />
دوشونجه و دونياني آلقيلاييش ايله داورانيشلاريميز ديلله بيچيملهندييي كيمي، ديلين اؤزو ده بونلاردان سورهكلي اولاراق ائتگيلهنمهكدهدير. گرچهكليك دورمادان ديلي ائتگيلهيير و ديل ده آراليقسيز يئني گرچهكليك يارادير. باشقا بير دئييشله ديل هم وار اولان گرچهكلهري يانسيدير، هم ده بئيينده يئني و باشقا گرچهكلييين اولوشومونا قاتقيدا بولونور. بوندان دولايي ديلين دهييشمهسي، گرچهكلييين دهييشمهسي دئمهك اولدوغو كيمي، گرچهكليك دهييشينجه ده ديل دهييشميش اولور.<br />
<br />
ديل قونوسو فئمينيزم چاليشمالاريندا اؤزونه مركهزي بير يئر ائدينميشدير. توپلوملارين هر آلانيندا و بو آرادا گلهنهكلهر، بوتهم (دين)، ياسالار، اورتال (مئدييا)، گؤركسؤزده (ادهبيياتدا)، اولدوغو كيمي، ديلده ده قادينا قارشي آيريمچيليق واردير. قادين، ديل آراجيليغي ايله ده آيريمچيليغا اوغراييپ باسقي آلتيندا توتولور. حتتا ديل، قادينا قارشي آتااركيل بير دوشونگهنين (ايدئولوژينين) گوجلو آراجينا چئوريلهبيلهر. <br />
<br />
بير توپلومون ديلي اينجهلهنهره ك، او توپلومون جينسييهتلهره باخيشلاري، اونلارا بيچديكلهري اويناملار (روللار)، گوج داغيليمي و توپلومون اؤن يارقيليلاري گؤزلهملهنهبيلهر. ديلدهكي دئييملهر بو قونودا چوخ اؤنهملي ايپ اوجو و قايناغي اولوشدورورلار. اريل (موذهككهر) ديل، اركهيي نورم اولاراق آلير و قاديني گؤرونمهز قيلير. بونون دا اؤتهسينده، وار اولان ديل دوزهني (سيستئمي)، گؤركسؤز، آتاآناسؤزلهري، آرقو، سؤيوشلهر، گونلوك قونوشما ديلي و اورتال آراجيليغي ايله قادين و اونون ائشئيليييني (جينسهلليييني) آشاغيلايير، قادينين گوجون (مجبوري) اويناملارا (روللارا) سوخور. اريل ديل قادينا قارشي سالديرقان بير ديلدير. <br />
<br />
ديل تكجه بيزيم نئجه دوشوندويوموزو يانسيتمير، عئيني آندا او بيزيم نئجه دوشوندويوموزه بيچيم ده وئرير. ديل اوزهريندهكي اركهك حاكيمييهتي يالنيز دوشونجهني دئييل، گرچهكلييي ده بيچيملهنديرير. بونون ديلدهملي (منطيقلي) سونوجو اولاراق، ديلي دئنهتلهنمهك (كونترول ائتمهك)، دوشونجهلهري ده دئنهتلهمهكدير. قادينلاري آشاغيلايان و سيليكلهشديرهن دئگي (كلمه) و يا دئييملهرين سورهكلي اولاراق قوللانيلماسي، قادينلارين گرچهكدهن ده آشاغيليق و سيليك اولدوغو وارساييم و اينانجيني بئيينلهرده يئرلهشديرير. بو دا زامانلا آيريمچي و جينسييهتچي توپلوملارين يارانماسييلا سونوجلانير. بوندان دولايي ائشئيچي (جينسييهتچي- سئكسيست) بير ديل، تؤزلو (راديكال) بير بيچيمده آريتلاناراق يئنيدهن ياپيلانديريلمالي و گرهكيرسه يئني دريم (تئرمين) و دئگيلهر (كلمهلهر) تؤرهديلهرهك جينسييهتلهر آچيسيندان يانسيز (نؤتر) و قاپساييجي (اينكولوسيو) بير ديل دورومونا گتيريلمهليدير. <br />
<br />
ائشئيچي (جينسييهتچي) ديللهر و اكينجلهر (كولتورلهر)<br />
<br />
اينگيليزجه و بير نئچه ديل ايستيثنا اولماق اوزهره، هيند آوروپا ديل اوغوشو (عاييلهسي)، هابئله سامي ديللهري ديل بيلگيسي آچيسيندان جينسييهتچيديرلهر. اورال آلتاي ديللهري ايسه ديل بيلگيسي آچيسيندان دئييل، آنجاق سؤزجوك، دئييم و آتاآناسؤزلهري يؤنلهريندهن جينسييهتچيديرلهر. آلتاي ديللهريندهن اولان توركجه اوچونجو شخص تكيل آديليندا (ضميرينده) ديشي و اركهك اوچون آيري سؤزجوكلهر يوخدور و بونلارين هر ايكيسي تك "او" آديلي ايله آنلاتيلير. بو ندهنله توركجه، ديل بيلگيسي آچيسيندان جينسييهتچي ديللهر آراسيندا ساييلماز. <br />
<br />
توركجهنين ديل بيلگيسي آچيسيندان جينسييهتچي اولماماسينا قارشين، تورك اكينجي (كولتورو) اؤزهلليكله ايسلام بوتهمي (ديني) و تاجيك – دري – فارس دونياسييلا تانيشديقدان سونرا، آتااركيل بير ياپييا يييه (صاحيب) اولموشدور. بو و باشقا بير سيرا ندهنلهردهن دولايي، گونوموز توركجهسي جينسييهتچي و قاديني ايكينجيل گؤرهن اؤيهلهرله (عونصورلارلا) دولودور. <br />
<br />
آزهربايجان توركجهسينه گلينجه، گؤزلهملهنهن ماراقلي بير اولقو داها واردير. او دا، جينسييهتچي ديلي قوللانمادا ايكي آشيري يؤنهتگيل (سيياسي) اوج ساييلان كؤكدهن دينچي ايسلامچيلارلا قاتي كومونيستلهر آراسيندا اؤنهملي بير فرقين اولماييشيدير. بونلارين ايكيسي ده جينسييهتچي ديل قوللانما و بو آلاندا توتوچولوق و گلهنهكچيليك باخيملاريندان بير بيرينه چوخ بنزهمهكدهديرلهر. اصلينده قوزئي آزهربايجان`ين آشيري جينسييهتچي اولان رسمي-ادهبي ديلي آزهربايجانجانين بؤيوك اؤلچوده سوويئت دؤنهمي كومونيست يؤنهتيمينين اورونو اولدوغو، بو آچيدان اولدوقجا آنلاملي بير اولونتودور (فئنومئندير). <br />
<br />
توركجهميزده قادين و اركهك آيريمچيليغي و جينسييهتچي آنلاييشين يانسيمالاري<br />
<br />
بو يازقادا (مقالهده) آيرينتيلارا گيرمهدهن توركجهميزين جينسييهتچي بويوت و يؤنلهري و آرديندا اونون جينسييهتچيليكدهن آرينماسينين نئچه يولونا دهيينميشهم. دوغالين (البهتته) يئني ديل و يئني گرچهكليكلهر ياراتماق، اوزون و يوروجو بير سورهجدير. منيم آماجيم دا بونلاري ياپماق دئييلدير. آماجيم بو قونويا ديققهتلهري چكمهك و دويارليليق ياراتماق يولوندا ايلك آدديمي آتماقدير. <br />
<br />
بو دوغرولتودا آزهربايجان توركجهسينده جينسييهتچي آنلاتيملاري آشاغيدا توپارلاميشام. بونلاري نئچه بؤلومه آييرماق اولار: <br />
<br />
قاديني يوخ سايان و گؤرمهز قيلان اريل آنلاتيملار (ايفادهلهر)<br />
قاديني جينسهل بير نسنه گؤستهرهن آنلاتيملار<br />
قاديني اركهيين صاحيب اولماسي و دئنهتلهمهسي گرهكهن بير نسنه گؤستهرهن آنلاتيملار<br />
قاديني، عاغيل، سئچيم و ذئوقلهري ايله جينسهلليييني كيچيمسهييپ آشاغيلايان آنلاتيملار<br />
قاديني بللي اويناملارا (روللارا) سوخان آنلاتيملار<br />
قادين و اركهك اوزهريندهن ايكيليكلهر سوناراق جينسييهتچيليك ياپان آنلاتيملار<br />
قادين وورقوسو ياپاراق قاديني اؤتهكيلهشديرهن آنلاتيملار<br />
قاديني چئشيتلي كيمليكلهره يانسيداراق جينسييهتچيليك ياپان آناتيملار<br />
اركهك اوزهرينده جينسييهتچيليك يارادان آنلاتيملار<br />
اركهيي اوجالداراق و اؤيهرهك جينسييهتچيليك ياپان آنلاتيملار<br />
خيطاب ائتدييي جينسييهت باخيميندان اريل اولان آنلاتيملار<br />
و.س.<br />
<br />
آدام (آدام اؤلدورمه، آدام باشينا دوكتور، ....): قادين، كؤكهن اولاراق اركهيي آنلاتان (ايفاده ائدهن) آدام كلمهسينين ايچينده يئر آلماييپ، اونون تانيمي ديشيندا قالماقدادير. گونوموزده ايسه آدام كلمهسينين هم اينسان، هم اركهك آنلاميندا اولماسي، قادينين وارليغيني سيليكلهشديرميش و يوخ سايميشدير. <br />
<br />
آدام اولماق، آدام كيمي، آدام يئرينه قويماق، آدام سايماق، آدام ائيلهمهك، ...: بو دئييملهرده اركهك آنلاميندا اولان آدام كلمهسي، قادينين وارليغيني سيليكلهشديرميش و يوخ سايميشدير. بونا اك اولاراق بوراداكي آدام`لي آنلاتيملارين هاميسي اولوملو آنلاملار ايچهرمهكده، اركهكلييي اؤيهرهك اوجالديپ آلقيشلاماقدا و بو اوستون اؤزهلليكلهرين اركهكلهره عاييد اولدوغو كيمي گيزلي آنلاملار داشيماقدادير. <br />
<br />
اوغلو (اينسان اوغلو، ...): بو كلمهنين داشيديغي آچيق آنلام، قادينلاري دا ايچهرهجهك بيچيمده قوللانيلماسينا ايذين وئرمير. بورادا دا قادينين سيليكلهشمهسي و يوخ ساييلماسي سؤز قونوسودور. <br />
<br />
سوي آدلاردا –اوغلو اكي: اوغلو ايله بيتهن سوي آدلاري، اوغوشون (عاييلهنين) بوتون اوشاقلارينين اركهك اولدوقلاري و آرالاريندا ديشي بير اوشاق اولماديغي ايزلهنيميني وئرير. بورادا قادينين گؤرمهزدهن گلينمهسي و يوخ ساييلماسي سؤز قونوسودور. <br />
<br />
آتا (آتايورد، آتا ياديگاري، آتادان قالما، ..): بونلار اسكي و بايري (باستان) اينسانلاري آنلاتماق اوچون ايشلهديلير. آنجاق گرچهكده يالنيز اركهكلهري آنلاتير (ايفاده ائدير). بو آنلاتيملار قادينلاري گؤرمهزدهن گلهن و يوخ سايان بير آنلاييشين يانسيتماسيدير. <br />
<br />
آتالارسؤزو: بو دئييم، سانكي بوتون سؤيلهنهن و گئچميشدهن گونوموزه گلهن سؤزلهري اركهكلهر سؤيلهميش، بو آلاندا نه وارسا هاميسيني اركهكلهر اورهتميشدير و بونلارين اورتايا چيخاريلماسيندا قادينلارين هئچ بير اوينامي اولماميشدير ايزلهنيمي يارادير. بو ديلدهم (منطيق)، قادينلارين يوخ ساييلماسي و گؤرمهزدهن گلينمهسي يولو ايله جينسييهتچيليك ياپما اؤرنهييدير. <br />
<br />
ار، اري: توركجهده ار سؤزو بوتونويله اركهك آنلاميندادير. آنجاق اسكي زامانلاردان بري تورك كولتورونده اينسان آنلاميندا دا قوللانيلميشدير. بو و اويماق آدلاريندا (خزهر، آغاج اري، ...) ار سؤزو كيتلهني تمثيل ائدهر و بو كيتله يالنيز اركهكلهردهن اولوشور ايزلهنيمي يارادير. بو دا قاديني يوخ سايان جينسييهتچي بير آنلاييشين ديله يانسيماسيدير. <br />
<br />
سؤزون اري، ارهن (ائولييا)، اردهم (فضيلهت): اركهك آنلاميندا اولان ار كؤكوندهن ياپيلميش بو كيمي آنلاتيملاردا ار بؤلومو، قاديني گؤرونمهز ياپير. آيريجا بو دئييم و دئگيلهر، اره اولوملو آنلاملار يوكلهيهرهك، اركهيي اوجالديپ آلقيشلايير و بو مزييهتلهرين يالنيز اركهكلهره عاييد اولدوغو گيزلي آنلاميني داشيماقدادير. <br />
<br />
كيشيليك: بو كلمه كيشي اولما دورومو و كيشيجه داورانيش، ايگيتليك آنلاملاريندادير. ايگيتليك آنلامي اركهيه اؤيگونون ديلسهل بير يانسيماسيدير (كيشينين يايندا باش كسهرلهر، كيشي توپوردويونو يالاماز، كيشينين سؤزو بير اولار، كيشي كيمي اول قورخاق اولما، كيشي كيمي سؤز وئر، ...)<br />
<br />
كيشي غئيرهتلي قادين: تورك آتاآناسؤزلهرينده اوستون اؤزهلليكلهرين اركهكلهرين تكهلينده اولدوغو دوشونجهسي كؤكلو اولوپ، گنيش يئر آلماقدادير. او دنلي كي بير اينساني يوكسهلتمهك ايستهركهن اونو اركهيه، آلچالتماق ايستهركهن ده قادينا بنزهتمهك گرهكلي و يئتهرليدير. كيشي غئيرهتلي قادين اؤرنهيينده اولدوغو كيمي، بير سيرا اولوملو سانيلان صيفهتلهر قادينلارا ايسناد ائديلهنده بيله، بو ايش اونلاري اركهكلهره بنزهدهرهك ياپيلير. <br />
<br />
مردانه، نامرد، جؤمهرد، مرد-ي مردانه، ...: فارسجادان آلينتي اولاراق توركجهيه گيرهن بو كلمهلهر اؤزلهرينده تام بير اورتاچاغ جينسييهتچي آنلاييشي يانسيديرلار. فارسجا مرد (ار) كلمهسينين كؤمهيي ايله ياپيلميش بو دئييملهرين هاميسي، اركهيين اوستون اؤزهلليكلهريني وورقولايير. بو آنلاتيملاردا اولوملو آنلام داشييان مرد بؤلومو، بو اؤزهلليكلهره صاحيب اولانلار آراسيندا قاديني گؤرونمهز ياپماقدادير. بو دئييملهر آيريجا اركهيي اوجالديپ آلقيشلاياراق، كيشيجه داورانيش، ايگيدليك و الي آچيقليق كيمي اوستونلوكلهرين، يالنيز اركهكلهره عاييد اولدوغو گيزلي آنلاميني داشيماقداديرلار. بو كلمهلهر اركهيه اؤيگونون ديلسهل يانسيماسي و اركهكلهري اوجالداراق ديلده جينسييهتچيليك ياپمانين اؤرنهييديرلهر. <br />
<br />
آروات: اسكي توركجهدهكي اوراقات كلمهسينين دهييشگهسي اولان آروات كلمهسي، قادين آنلاميندا اولوپ، ار و يا كيشينين قارشيليغيدير. آروات سؤزو ايلك باشدا يانسيز بير كلمه ايكهن داها سونرالار اونا اولومسوز چاغريشيملار يوكلهنميش و قوللانيلماسي قاچينيلير اولموشدور. گونوموز توركجهسينده، اؤزهلليكله قوزئي آزهربايجان و توركييهده آروات آشاغيلاما سؤزجويو اولاراق گؤرولور و چكينيلمهسي گرهكهن، عاييب و آرقو بير كلمه دييه آلقيلانير. اويسا اركهكلهر حاققيندا ايشلهديلهن ار و يا كيشي كلمهلهري بئله اولومسوز آنلاملار داشيماماقداديرلار. بوگون آروات يئرينه داها نزاكهتلي و كيبار اولدوغو سانيلان قادين و توركييهده بايان كلمهلهري قوللانيلماغا باشلاميشدير. <br />
<br />
آروات كيمي آغلاماق: قادينين ضعيف اولدوغونو وورقولايير. بو كيمي آنلاتيملار گنهلده اركهكلهري آشاغيلاماق و كيچيك دوشورمهك اوچون قوللانيلير. چونكو اريل جينسييهتچي ديلدهمينده (منطيقينده) قادين و قادين كيمي اولماق، آشاغي و آلچاق اولماقلا ائشيتدير. بو دئييم، قادين و اركهك روللاريني آييران، قاديني بللي بير رولا سوخان و قادينلاري آشاغيلايان آنلاتيم اؤرنهييدير. <br />
<br />
آرواد كيمي دير دير، آرواد كيمي سؤز گزديرمهك، آروات كمي دالجا دانيشماق، ....: بو آنلاتيملار قاديني آشاغيلايان و بللي دوشوك دوزئيلي و اولومسوز داورانيشلاري قادينلارا مال ائدهن آنلاتيملاردير. اويسا ديليمزده (كيشي كيمي) دئييميني ايچهرهن آنلاتيملار، حاققيندا ايشلهديلهن شخصي اؤيمهك و اوجالتماق اوچون قوللانيلير. اؤرنهيين (كيشي كيمي قادين) آنلاتيمي، قادينين گوجلو و بئجهريكلي آنلاميندا اولوپ اؤيگونو بليرتمهكدهدير. <br />
<br />
آروات حامامي: هامينين بيردهن دانيشماسي و چوخ گورولتولو يئر آنلاميندادير. بورادا قادينلارين گرهكسيز، چوخ و يوكسهك سسله قونوشما ايماژي ياراديلير. اويسا ديليميزده بو آنلامدا كيشي حامامي دئييمي يوخدور. <br />
<br />
قيز: بو كلمهنين آنلاملاريندان بيري جينسهل ايليشكيده بولونماميش ديشي و يا باكيرهدير. بورادا جينسهل ايليشكيده بولونموش و يا بولونماميش ديشيلهر اوچون ايكي آيري كلمهنين وارليغي (قيز، قادين) گؤرولور. اويسا اركهكلهر اوچون بئله بير آيريم يوخدور. بو ايفاده قاديني جينسهل بير نسنه اولاراق سونان جينسييهتچي بير آنلاتيمدير. <br />
<br />
قيز آلماق، قيز وئرمهك، قيز ايستهمهك، آروات آلماق، اره وئرمهك: توركجهميزده بونلارين قارشيليغي اولاجاق اوغلان آلماق، اوغلان وئرمهك، اوغلان ايستهمهك، قيزا وئرمهك، ... دئييملهري يوخدور. بو دئييملهر، قيزين آلينيپ وئريلهن بير نسنه، دهييش توخوش ائديلهبيلير بير آراج اولدوغونو گؤستهرير، قاديني اركهكلهر طرهفيندهن صاحيب اولونان بير نسنه اولاراق سونور. <br />
<br />
تورشاميش قيز، ائوده قالميش قيز: بو كيمي دئييملهر ايستهنيلمهيهن، يئيلهنمهيهن قيزلار اوچون ايشلهديلير. اويسا توركجهميزده اركهكلهر اوچون بونلارين قارشيليغي يوخدور. چونكو تورك توپلومون گؤزونده سوباي قالميش بير اركهيين آشاغيلاناسي و اوتانيلاجاق بير ياني يوخدور. <br />
<br />
قيز قانديرماق، قيز تاولاماق: بو ايكي دئييم اسكي توركجهده قانديرماق (بيريني ياخشيجا و دويوروجو بيچيمده باشا سالماق) و تابلاماق (راضي ائتمهك) آنلاملاريندا اولان مصدهرلهردهن ياپيلميشدير. آنجاق بو مصدهرلهر بوگون ايلكين آنلاملاريني ايتيرهرهك آلداتماق آنلاميني قازانميشلاردير. بو دورومدا، گونوموزدهكي قوللانيملاري قيزلاري جينسهل نسنه اولاراق و قولايجا آلداتيلاجاق كيمسهلهر دييه تصوير ائتديييندهن دولايي، جينسييهتچي دئييملهردير. <br />
<br />
قيز كيمي تئز اينجييهن، بورجودان، ...: بو كيمي قوللانيملار (قيز كيمي قورخاق، قيز كيمي بورجودورسان، تئز اينجييهن قيز كيمي اولموسان، ...) گنهلده اركهكلهري كيچيمسهمهك و آشاغيلاماق اوچون قوللانيلان آنلاتيملاردير. سانكي اركهكلهر اوچون آشاغيلانمانين يولو، قيز كيمي اولماق و داورانماقدان گئچهر. <br />
<br />
قيز كيمي تزه: بير نسنهني تانيملاماق اوچون قوللانيلان (قيز كيمي ماشْين آلميشام، قيز كيمي تپ تزه، ..) آنلامي، سؤزو ائديلهن نسنهنين ال دهيمهميش و يئني اولوشودور. بو دئييم قادينين ديش گؤرونوشو و جينسهلليييني چاغريشديرير. <br />
<br />
قادين اينجه وارليقدير: قادينلار حاققيندا سؤيلهنهن اينجه كيمي سؤزلهرين، ايلك باخيشدا اولوملو بير آنلام داشيديقلاري دوشونولهبيلير. آنجاق بو آنلاتيمي قوللانان اركهكلهرين چوخو بئله بير سؤزون اؤزلهرينين حاققيندا سؤيلهنمهسيني كسينليكله ايستهمهز. <br />
<br />
ائو خانيمي، حايات قاديني: بو آنلاتيملار قادينلاري بللي روللارا سوخور و بو كيمليكلهرله قادينليق آراسيندا باغ قورور. بوندان دولايي دا بو دئييملهرين اركهكلهر اوچون قارشيليغي يوخدور. <br />
<br />
باجي: بير اركهك بير قادينا باجي دييه خطاب ائدهركهن، اونا "من سنه باجيم گؤزويله باخيرام و سني قادين اولاراق گؤرمورهم" دئميش اولور. بو دا قادينا باجي دييه خطاب ائدهن اركهيين گؤزونده قادينلارين جينسهل بير نسنه اولدوقلاريني و اونون دا سؤزو گئدهن قادينا بير جينسهل نسنه اولاراق باخديغيني، آنجاق بئله بير نييهتي اولماديغيني آنلاتميش اولور. <br />
<br />
آتا اوجاغي، دده مالي، آتابابا قبريستانليغي، بابا ائوي: بو آنلاتيملار ائكونوميك گوجون آتادا و بابانين ائوين صاحيبي و باشچيسي اولدوغو دوشونجهسينين سونوجودور. بونلار اورتاچاغدان قالما قادينين يوخ ساييلما آنلاييشينين ديلده يانسيمالاريدير. <br />
<br />
دئولهت آدامي، ايش آدامي، ...: بو كيمي آنلاتيملار قادينين ايش دونياسي، ائكونومي، يؤنهتگي (سيياسهت) كيمي بللي آلانلارينن ديشيندا اولدوغو و دوغا يا دا اويناميندان (رولوندان) دولايي بو آلانلاردا يئر آلاماياجاغيني ايچهرير. اك اولاراق، بو آلانلارين اركهك آلانلاري اولدوغو و گوجون تكجه اركهيين الينده اولابيلهجهيينه وورقو ياپير. <br />
<br />
آتابهيليك قورومو، طريقهت ددهسي، بير دوشونجهنين باباسي، بهي بالاسي يئرده قالماز، ...: بو كيمي آنلاتيملار قادينلارين اؤتهيين (تاريخين) ايچينده گؤرمهزدهن گليندييي و يوخ ساييلديقلاريني قانيتلايير. <br />
<br />
رفيقه، موعهلليمه، شاعيره، رققاصه، آكتريس، ...: بو آنلاتيملار داها چوخ قوزئي آزهربايجان`ين توغرالي (رسمي) و گؤركول (ادهبي) ديلينده ايشلهكديرلهر. چوخو عرهبجهدهن آلينما بو سؤزجوكلهر، توركجهده يئري اولماماسينا قارشين، ايلگيلي آلانلاري اريل و ديشيل دييه ايكييه آييراراق جينسييهتچيليك ياپير. بو كلمهلهر قادينلارين ايلگيلي آلانلاردا اولماسينين آز گؤرولور يا دا ماراقلي اولدوغو ايزلهنيميني اويانديرير. <br />
<br />
قادين تاجيرلهري؛ قوجا، قادين، اوشاق دئمهدهن؛ ....: بو كيمي دئييملهر قادينلارين اركهكلهره گؤره ايكينجيلليك و ضعيفليييني ايما ائدير. <br />
<br />
آنا اورهيي، آناليق وورقوسو، ...: بونلار قادين و اركهك روللاريني آييراراق جينسييهتچيليك يارادان آنلاتيملاردير. گونئي و قوزئي آزهربايجاندا ايسلام دينچي و كومونيست گؤركسؤزون (ادهبيياتين) قادينين آناليق گؤرهوينه وورقو ياپماسي، بو دوشونگهلهرين (ايدئولوژيلهرين) باخيشينا اويقون اولاراق، بونلارين قادينين اصلي ايشي و اؤزهلليكلهري اولدوغو دوشونجهسيني يئرلهشديرمهك ايستهمهلهري ايله ايلگيليدير. <br />
<br />
وفالي قادين، آنا باجي ناموسو، عيففهتلي آروات: بو آنلاتيملار قاديني ان اوج بيچيمده جينسهل بير نسنه اولاراق گؤستهرهن، بونلارين آچيغا وورولماسينين ايسه عاييب اولدوغونو سؤيلهيهن آنلاتيملاردير. بو كيمي آنلاتيملار، اونلاري قوللانانلارين اؤزهلليكله ايسلامچي دينچي و كومونيست ادهبيياتين قادينين جينسهلليييني آشيري درهجهده اؤنهمسهديييني گؤستهرير. <br />
<br />
قادين حاقلاري: بو كيمي آنلاتيملار، ديشيليك و قادينا وورقو ياپاراق اونو اؤتهكيلهشديرير. <br />
<br />
قارداش اؤلكه، قارداش شههر، ههيه قارداش، ...: بو كيمي آنلاتيملار خطاب ائتديكلهري جينسييهت باخيميندان اريلديرلهر. <br />
<br />
شاختا بابا: يانسيز بير كلمه يئرينه سئوويئت آزهربايجانيندا روسجادان دوغرودان چئويري يولويلا آلينان بو اريل كلمهنين (توركمهنيستاندا آياز بابا، تاتاريستاندا قيش باباي، اؤزبهكيستاندا قار بابا، توركييهده نوئل بابا)، او دؤنهم كومونيست يؤنهتيمده ديلده جينسييهتچي آنلاييشين وارليغينين قانيتي اولاراق دهيهرلهنديريلميشدير. <br />
<br />
قوجالماق، قاريماق: اسكي توركجهده ياشلانماق قارشيليغيندا بو ايكي كلمه وار ايدي. بو دوروم، قادين و اركهك اوزهريندهن ايكيليك سوناراق ديلده جينسييهتچيلييين اؤرنهيي ايدي. بوگون قاريماق مصدهري اونوتولاراق يئريني بؤيوك اؤلچوده هر ايكي جينس اوچون ايشلهديلهن قوجالماق مصدهرينه بيراخميشدير. ايلك باشدا يالنيز اركهكلهر اوچون ايشلهديلهن قوجالماق`ين بوگون قادينلار اوچون ده ايشلهديلمهسي، ديلده قادينلارين وارليغيني گؤرمهزدهن گلمه و سيليكلهشديرمهنين اؤرنهييدير. <br />
<br />
آرواتباز، قادين پرهست: بو كيمي آنلاتيملار قاديني اركهكلهرجه ائيلهنمهك اوچون قوللانيلان جينسهل بير نسنه اولاراق گؤستهرير. <br />
<br />
يوسما، جيندا، قحبه: قادينلارين جينسهللييني اؤنه چيخاردان، اونلاري بللي اولومسوز روللارا ايتهن بو كيمي آنلاتيملارين اركهك قارشيليقلاري يوخدور. قادينلارا اؤزگو اولان بو دئگيلهر، آشاغيلاما آماجلي سؤيوش اولاراق دا قوللانيلير. <br />
<br />
سؤيوشلهر (اوغراش، گيج ديللاق، م-سؤزو): توركجهميزده سؤيوشلهرين اؤنهملي بير بؤلومو قادينلارا قارشي جينسييهتچيليك ايچهرير. قادينلارين جينسهلليييني اؤنه چيخاردان و آلچاق سايان بو سؤيوشلهر، گنهلده اركهكلهري آشاغيلاماق اوچون ايشلهديلير و قادينلارا وئريلهن روللار (اوغراش: آناسيني و يا باجيسيني فاحيشه ائدهن آدام آنلاميندا) و يا قادينلارين گؤوده و جينسهل اورقانلاري ايله ايلگيليدير (گيج ديللاق: حرهكهتلهريني بيلمهيهن، دانيشديغيني ايتيرهن آدام آنلاميندا. يا دا م-سؤزو: بورادا قادين جينسهل اورقانينين آدي تك باشينا سؤيوش اولاراق ايشلهديلير). بو كيمي سؤيوشلهر ان آشاغيليق و ان دهيهرسيز ساييلاني گؤستهريرلهر. <br />
<br />
س-سؤزو: توركجهده اركهك و قادينين جينسهل بيرلهشمهسي آنلاميندا اولان مصدهر (س-سؤزو)، اركهيين جينسهل اورقانينين آديندان تؤرهميشدير. قادين و اركهيين جينسهل بيرلهشمهسيني، اورتاقلاشا گرچهكلهشديريلهن بير ائيلهم دئييل ده، يالنيز اركهيه باغلايان و قاديني يوخ سايان و گؤرمهزدهن گلهن بو دئييم، بوتونويله و آشيري درهجهده جينسييهتچي بير آنلاييشدير. اويسا اؤرنهيين ايگيليزجهده بو مصدهرين قارشيليغي اولان ف-سؤزو، اركهيين جينسهل اورقاني آديندان ياپيلماميشدير و ايكي جينس آچيسيندان يانسيز و قاپساييجيدير. ذاتهن توركجهده جينسهل ائيلهمله ايلگيلي وار اولان كلمهلهرين هاميسينا ياخيني، اركهك دهييشگه سيدير (وارييانتيدير) و بونلارين قادين قارشيليغي يوخدور. اؤرنهيين ماستورباسييونون آزهربايجان توركجهسينده نئچه اركهك دهييشگهسي واركهن، بونلارين قادين دهييشگهسي يوخدور. س-سؤزونون –دير`لي بيچيمي، آيريجا سؤيوش اولاراق دا قوللانيلير. اركيل جينسييهتچي آنلاييشين بوارادكي ديلدهيي (ايستيدلالي) بئلهدير: سئكس ائيلهمينده قادين ائديلگهن اولاندير. بير اركهيين سئكس ائيلهمينده قادين قونوموندا اولماسي، اؤلومله ائشيتدير. <br />
<br />
جينسييهتچي آنلاييشلي بير نئچه آتاآناسؤزو:<br />
<br />
گئچمه نامهرد كؤپروسوندهن، قوي آپارسين سئل سني: بورادا اركهيين ايگيتجه داورانيش، باهاديرليق و الي آچيقليق كيمي اوستون اؤزهلليكلهري وورقولانير. بو آتا آنا سؤزو اركهيي اوجالديپ آلقيشلاياراق، سؤزو ائديلهن مزييهتلهرين يالنيز اركهكلهره عاييد اولدوغو، مرد اولمايانين (نامهردلهرين و بو آرادا قادينلارين) بئله اوستون اؤزهلليكلهره يييه اولاماياجاغي گيزلي آنلاميني داشيماقدادير. قاديني گؤرونمهز قيلان بو كيمي دئييملهر، اركهيه اؤيگونون ديلسهل يانسيماسي و اركهكلهري اوجالداراق ديلده جينسييهتچيليك ياپمانين اؤرنهييدير. <br />
<br />
-آروات سؤزونه باخان آرواتدان دا اسكيكدير؛ آروادين ياخشيسينا دا لعنهت، پيسينه ده؛ ...: بورادا قادينلار كؤتو و اكسيك وارليقلار اولاراق گؤستهريلير؛ قادين، عاغلي و داورانيشي آشاغيلانير. <br />
<br />
-ار آتاني ائل آتار، ار توتاني ائل توتار: بورادا قادينين تكجه ائش اولاراق، او دا يالنيز ارينه اويماسي و اونون طرهفيندهن قبول گؤرمهسي دوروموندا توپلومدا ده يهري اولدوغو سؤيلهنير. <br />
<br />
-قيزي اؤز خوشونا قويسان، يا آشيغا گئدهر يا زيرناچييا: قادين عاغلي و جينسهللييي هر آلاندا آشاغيلانميش و دئنهتلهنميشدير. بورادا دا قيزلار عاغيلسيز و اركهكلهر طرهفيندهن يؤنلهنديرمه و دئنهتلهنمهيه مؤحتاج كيمسهلهر اولاراق گؤستهريلير. <br />
<br />
-قيزيني دؤيمهيهن ديزيني دؤيهر: بورادا قيزلارين اؤز اوس (عاغيل) و آنلاقلاري (ايدراكلاري) اولماديغي، اركهكلهري طرهفيندهن يؤنهلديليپ دئنهتلهنمهلي اولدوقلاري، آيريجا اولارا قارشي شيددهت قوللانيلماسي گرهكدييي دوشونجهسي يئرلهشديريلير. <br />
<br />
-قيزيوي ايته ده وئرسهن آلداديپسان: بورادا قيز اوشاغين دهيهرسيز اولدوغو و بير آن اؤنجه اوندان قورتولماسي گرهكدييي سؤيلهنير. قيز ايتله عئيني جرگهيه يئرلهشديريلهرهك حئيوانلاشديريلير. <br />
<br />
-قارينين زولفو آغ اولار، اورهيي قارا: قاري كلمهسينده بير چئشيت قاباليق و گؤبودلوق واردير. بورادا آيريجا داها دئنهييملي اولان ياشلي (قاريلارين)، دول وس. قادينلارين اركهكلهرين اونلاردان اومدوغو روللاري يئرينه گتيرمهيهن، آرد نييهتلي و سالديرقان اولدوقلاري دوشونجهسي واردير. <br />
<br />
-آروادا ديشيوي سايديرما؛ ايت ايله آروادا ائعتيبار يوخدور: بورادا قادينين گووهنيلمهز اولدوغو سؤيلهنير و حئيوان دوزئيينه دوشورولهرهك آشاغيلانير. <br />
<br />
-آروات مالي، باش توخماغي: بورادا ائكونوميك آلانين قادينا عاييد اولماديغي، قادينين اؤزونه عاييد مالي اولسا بيله، بونون هئچ بير يارار ساغلاماديشي و سادهجه باش آغريسي اولدوغو ايدديعا ائديلير. <br />
<br />
-آغلارسا آنام آغلار، قالاني يالان آغلار: بو آتاآناسؤزو اركهكلهرين آغلاماسينين اولوملو قارشيلانماديغي بير توپلومدا آغلامانين قادينلارا (آنالارا) ياراشديغيني سؤيلهمهسي آچيسيندان ماراقليدير. <br />
<br />
جينسلهر آراسي داها يانسيز (نؤتر) و قاپساييجي (اينكولوسيو) بير توركجهيه دوغرو<br />
<br />
توركجهميزدهكي جينسييهتچي آنلاتيملارين وارليغي، توپلومدا قادينين ايكينجيلييينه و اؤتهكيلهشمه – اؤزگهلهشمهسي ايله سونوجلانير. دوغالين (البهتته) دورومو آبارتماغا دا گرهك يوخدور. تورك ديلي و آزهربايجان كولتورو فارس ديلي و فارسيستان كولتورو ايله قارشيلاشديريلاندا چوخ داها آز جينسييهتچي و جينسهل آچيدان آيريمچيدير. آنجاق بو دا بير گرچهكدير كي آرتيق ديليميز قادين –اركهك آيريمچيليغيني يانسيدان اؤيهلهر و جينسييهتچي آنلاييشين تورتولاريندان آرينيپ داها ايلهري بير دوزئي و يئنيجيل اؤلچونه (مودئرن ايستانداردا) قاووشماليدير. چونكو ديليميز جينسييهتلهر آراسي آيريمچيليق و اؤن يارقيلاردان قورتولدوقجا، خالقيميز دا اؤزگورلهشهجهكدير. <br />
<br />
١-آتاسؤزلهري ايفادهسي يئرينه، اسكي متين و يا لهجهلهريميزدهن حيكمهتلي سؤز آنلاميندا اولان بؤگوشلو سؤز كيمي يانيسز بير كلمه بولونمالي، يا دا ان آزيندان هر ايكي جينسي قاپسايان آتا آناسؤزو كيمي يئيني بير دئيييم ايشلهديلمهليدير. <br />
<br />
٢-آتاآناسؤزونده قادينلاري كيچيمسهيهن، قادينلاري عاجيز، آشاغي، يئتهرسيز گؤستهرهن، هابئله جينسييهتچي آنلاييشلا اوستون اؤزهلليكلهري اركهكلهره ايسناد ائدهن دئييملهري قوللانماقدان قاچينيلماليدير. بو كيمي جينسييهتچي آنلاييشلي آتاآناسؤزلهري، اورتالدان (مئدييادان)، اوخول پيتيكلهريندهن (درس كيتابلاريندان) آريتلانيپ چيخارديلماليدير. <br />
<br />
٣-تورك و آزهربايجانلي يازارلار، قوشارلار، اورتال (مئدييا)، بوتون يايين و بلگهلهرده جينسهل آچيدان يانسيز اولان توركجه كلمهلهري قوللانمالي.<br />
<br />
٤-يايينلاردا تيپيك قادين رول و اؤزهللييي دييه بير شئيه دهيينيلمهمهليدير (قادين كيمي دويقوسال، كيشي كيمي سؤزونو توتان، آنا اورهيي، وفالي قادين، عيففهتلي آروات، ...)<br />
<br />
٥-جينسييهتلهر حاققيندا ايستئرئوتيپلهردهن، جينسلهري بللي روللارا سوخان دئييم و كلمهلهري قوللانماقدان اوزاق دورولماليدير (اؤرنهيين بيليم آدامي، حايات قاديني، ائو خانيمي)<br />
<br />
٦-جينسلهر آراسيندا آيريمچيليغي چاغريشديران سؤز و دئييملهري قوللانماقدان چكينمهليدير. اؤرنهيين فضيلهت آنلاميدا اولان اردهم كلمهسي، ار كؤكوندهن ياپيلديغي اوچون، هر ايكي جينسه ائشيت مسافهلي اولماييپ، بو اوزدهن ده جينسلهر آراسي يانسيز و قاپساييجي بير كلمه دئييلدير. <br />
<br />
٧-آنلاملاري زامانلا دهييشهن، آيدين و دقيق اولمايان، هم اركهك و هم هر ايكي جينس اوچون قوللانيلميش كلمهلهر يئرينه (كيشي، ار، آدام، ...) تك آنلاملي و كسين اولان كلمهلهر (اركهك، قادين، ..) و جينسييهتسيز كلمهلهر (آدام يئرينه توركجه يالينيق) قوللانيلماليدير. <br />
<br />
٨-آدام، ار و بنزهرلهرينين ايشلهديلدييي كلمهلهرده بونلارين يئرينه گرهكدييينده اينسان كلمهسيني قوللانماليييق (بيليم آدامي يئرينه بيليم اينساني، ...)<br />
<br />
٩-قاديني يوخ سايان و گؤرمهزدهن گلهن كلمه و دئييملهر يئرينه، نؤتر اولان توركجه كلمهلهر بولونمالي و يا دا يئنيدهن تؤرهديلمهليدير. اؤرنهيين آتايوردو يئرينه اسكي توركجه و بير سيرا چاغداش لهجهلهرده وطهن آنلاميندا وار اولان يئرسو كلمهسي ايشلهديلهبيلهر. <br />
<br />
١٠-قادين و اركهك ايله ايلگيلي ايكيليكلهر سونان آنلاتيملار قوللانيلماماليدير. اؤرنهيين هر بير جينسييهتين ياشلانماسي اوچون آيري بيرهر مصدهرين وارليغي (قوجالماق، قاريماق)، يا دا ايلك باشدا اركهكلهره اؤزگو اولان قوجالماق`ين بوگون هر ايكي جينس اوچون قوللانيلماسي سورونلودور. بو ايكي يؤنتهمين يئرينه، جينسلهر آراسي يانسيز اولان ياشلانماق مصدهريني قوللانماق اويقوندور. <br />
<br />
١١-توركجهده گنهل بير ايلكه اولاراق كلمهلهرين جينسييهتي اولماديغيندان حرهكهتله، اريل و يا ديشيل (موذهككهر و يا مواننهث) عرهبجه يا دا آوروپا كؤكهنلي بير سؤزجويو قوللانماق يئرينه، يانسيز اولان توركجه كلمهلهر ايشلهتمهليييك. اؤرنهيين آكتور و آكتريس يئرينه يانسيز اولان توركجه اوينامان، موعهلليم و موعهلليمه يئرينه يانسيز اولان توركجه اؤيرهتمهن، دوست و رفيقه يئرينه يانسيز اولان آرخاداش، رققاص و رققاصه يئرينه يانسيز اولان بيييچي كلمهسيني قوللانماليييق. توركجهلهشديرمه يؤنتهمييله قولايجا جينسييهتچيليكدهن اوزاق دورابيلهريكك. <br />
<br />
١٢-جينسييهت آيريمي اساسيندا ياپيلميش آلينتي فارسا كلمهلهرين يئرينه، جينسييهتسيز اولان توركجه كلمهلهر ايشلهديلمهليدير. اؤرنهيين مردانه يئرينه ايگيتجه، آلپجا، باهارديرجا؛ نامهرد يئرينه الچاق، جؤمهرد يئرينه سلهك، الي آچيق قوللانيلابيلهر. <br />
<br />
١٣-آروات كلمهسيني قوللانماقدان قورخمامالييق. بونو يانسيز بير كلمه اولاراق قوللانماغا آليشماليييق. آروات`ي كيشينين قارشيتي اولاراق گؤرمهك، اونو يالنيز بير جينسهل نسنه اولاراق گؤرمهمهميزه كؤمهك ائدهجهكدير. <br />
<br />
١٤-باجي (و فارسجاسي همشيره) كيمي معصوم گؤرونهن آلت كيمليكلهر، قادينا باخيشي ان اولومسوز ائتگيلهيهن كيمليكلهردير. بونلاري بييولوژيك باجيميز اولمايان قادينلار حاققيندا قوللانماماليييق. چونكو بونلار قاديني بير جينسهل نسنه، آيريجا قورونماغا مؤحتاج، ضعيف يا دا اركهيه باغلي بير وارليق اولاراق تانيملاييرلار. <br />
<br />
١٥-مسلهكلهرين اؤنونه قادين كلمهسي گتيرمهك (قادين پيلوت)، ايلگيلي قادينين اركهيين ايشيني گؤردويو و سئيرهك گؤرولهن بير دوروملا قارشي قارشييا اولدوغوموز ايزلهنيميني يارادير و آيريجا قاديني ايكينجيلييه ايتهلهيير. <br />
<br />
١٦-آروات آلماق، اره وئرمهك كيمي قادينلاري ساتين آلينان نسنه اولاراق گؤستهرهن دئييملهرين يئرينه يانيسيز دئييملهر اؤرنهيين سيراسييلا ائولهنمهك و ائوهرمهك قوللانيلابيله ر.<br />
<br />
گرچهيه هو!<br />
<br />
توركجهميزده قادين و اركهك آيريمچيليغي ايله جينسييهتچيليك- سؤزلوك<br />
<br />
آبارتماقAbartmaq : اغراق كردن<br />
آتااركيلAtaәrkil : پدرسالار<br />
آچيAçı : زاويه<br />
آديلAdıl : ضمير<br />
آراجArac : وسيله<br />
آراجيليقAracılıq : وساطت<br />
آراليقسيزAralıqsız : بدون انقطاع، پيوسته<br />
آرخاداشArxadaş : دوست، رفيقه<br />
آردArd : پشت<br />
آريتلانماقArıtlanmaq : پاكسازي شدن<br />
آرينماArınma : خلوص<br />
آشاغيلاماقAşağılamaq : تحقير كردن<br />
آشيريAşırı : افراطي<br />
آلانAlan : عرصه<br />
آلقيشلاماقAlqışlamaq : تحسين كردن<br />
آلقيلاييشAlqılayış : ادراك<br />
آليشماقAlışmaq : عادت كردن<br />
آٚلينتيAlıntı : اقتباس<br />
آماجAmac : هدف<br />
آنجاقAncaq : اما<br />
آنلاتيلماقAnlatılmaq : افاده شدن<br />
آنلاتيمAnlatım : افاده<br />
آنلاقAnlaq : ادراك<br />
آنلامAnlam : معني<br />
آنلامليAnlamlı : معنيدار<br />
آنلاييشAnlayış : ذهنيت<br />
آيريجاAyrıca : جداگانه<br />
آيريمAyrım : جدائي، افتراق<br />
آيريمچيليقAyrımçılıq : تبعيض<br />
آيرينتيAyrıntı : جزئيات<br />
اريلӘril : مذكر<br />
اكӘk : علاوه<br />
اكسيكӘksik : كم<br />
اكينجӘkinc : فرهنگ<br />
الي آچيقӘli açıq : سخي، جوانمرد<br />
اؤتهكÖtәk : تاريخ<br />
اؤتهكيلهشديرمهكÖtәkilәşdirmәk : غير خودي كردن<br />
اوجالتماقUcaltmaq : ارج گذاشتن، متعالي دانستن<br />
اوخولOxul : مدرسه<br />
اورتاچاغOrtaçağ : قرون وسطي<br />
اورتاقلاشاOrtaqlaşa : با مشاركت هم<br />
اورتالOrtal : رسانه <br />
اورونÜrün : محصول<br />
اؤزگوÖzgü : خاص<br />
اؤزگورلهشمهكÖzgürlәşmәk : آزاد شدن<br />
اؤزهلليكÖzәllik : خصوصيت<br />
اوسUs : عقل، هوش<br />
اوستونÜstün : برتر<br />
اوغراماقUğramaq : مواجه شدن<br />
اوغوشOğuş : خانواده، عائله<br />
اؤلچوÖlçü : اندازه<br />
اؤلچونÖlçün : استاندارد<br />
اولقوOlqu : پديده<br />
اولوشومOluşum : تشكل<br />
اولومسوزOlumsuz : منفي<br />
اولوملوOlumlu : مثبت<br />
اولونتوOluntu : پديده<br />
اؤن يارقيÖnyarqı : پيش داوري<br />
اؤنهمسهمهكÖnәmsәmәk : مهم شمردن، اهميت دادن<br />
اؤيرهتمهنÖyrәtmәn : معلم<br />
اويساOysa : در حاليكه<br />
اويقونUyqun : متناسب<br />
اويماقOymaq : طايفه<br />
اويماقUymaq : متابعت كردن<br />
اؤيمهكÖymәk : تقدير كردن، مدح كردن<br />
اوينامOynam : رل، نقش<br />
اوينامانOynaman : هنرپيشه<br />
اؤيهÖyә : عنصر<br />
ائتگيلهشيمEtgilәşim : تاثير متقابل<br />
ايچهرمهكİçәrmәk : محتوي بودن<br />
ائديلگهنEdilgәn : مفعول<br />
ايزلهنيمİzlәnim : حس، تصور<br />
ائشEş : همسر<br />
ايشلهكİşlәk : رايج، مورد استفاده<br />
ائشهلEşәl : جنسي<br />
ائشئيEşey : جنسيت<br />
ائشيتEşit : مساوي، برابر<br />
ائشئيچيEşeyçi : سكسيست<br />
ايكينجيلİkincil : فرعي<br />
ايگيتİgit : دلاور، قهرمان<br />
ايلكهİlkә : اصل<br />
ايلكينİlkin : نخستين، اوليه<br />
ايلگيليİlgili : مربوطه<br />
ايلهريİlәri : جلو، پيش<br />
ايليشكيİlişki : رابطه<br />
اينجهلهنمهكİncәlәnmәk : بررسي كردن<br />
ائيلهمEylәm : عمل<br />
ائيلهنمهكEylәnmәk : تفريح كردن<br />
باخيمBaxım : نگاه<br />
باسقيBasqı : تضييق، فشار<br />
باغBağ : پيوند، ربط<br />
باهاديرBahadır : قهرمان، پهلوان<br />
بايريBayrı : باستان<br />
بلگهBәlgә : مدرك، سند<br />
بلليBәlli : معين<br />
بليرتمهكBәlirtmәk : معين كردن<br />
بوتهمBütәm : دين<br />
بؤگوشلوBögüşlü : حكمت دار<br />
بولونماقBulunmaq : قرار داشتن<br />
بويBoy : عشيره<br />
بويوتBoyut : بعد<br />
بئجهريكليBecәrikli : سررشته دار، بافراست<br />
بيچيمBiçim : فرم<br />
بيچيملهنمهكBiçimlәnmәk : فرم گرفتن<br />
بيييچيBiyiçi : رقاص، رقاصه<br />
پيتيكPitik : كتاب<br />
تابلاماقTablamaq : راضي كردن<br />
تانيمTanım : تعريف<br />
تانيملاماقTanımlamaq : تعريف كردن<br />
تكهلTәkәl : انحصار<br />
تكيلTәkil : منفرد<br />
توپارلاماقToparlamaq : جمع آوري كردن<br />
توپلومToplum : جامعه<br />
توتوچوTutucu : محافظه كار<br />
تؤرهتمهكTörәtmәk : ايجاد كردن<br />
تؤزلوTözlü : راديكال<br />
توغراليTuğralı : رسمي<br />
جرگهCәrgә : رديف<br />
چاغداشÇaödaş : معاصر<br />
چاغريشيمÇağrışım : معني ضمني<br />
چكينمهكÇәkinmәk : اجتناب كردن<br />
چئشيتÇeşit : نوع<br />
چئويريÇeviri : ترجمه<br />
داغيليمDağılım : تقسيم، پراكنش<br />
داورانيشDavranış : رفتار<br />
دريمDәrim : اصطلاح<br />
دنليDәnli : به آن درجه<br />
دهيهرلهنديرمهكDәyәrlәndirmәk : ارزيابي كردن<br />
دهييش توخوشDәyiş toxuş : بده بستان<br />
دهييشگهDәyişgә : واريانت<br />
دهيينمهكDәyinmәk : اشاره كردن<br />
دورومDurum : وضعيت<br />
دوزهنDüzәn : سيستم، نظم<br />
دوزئيDüzey : سطح<br />
دوشونگهDüşüngә : ايدئولوژي<br />
دوغالينDoğalın : البته، طبيعتا<br />
دوغرولتوDoğrultu : راستا، استقامت<br />
دؤنهمDönәm : دوره، عهد<br />
دويارليليقDuyarlılıq : حساسيت<br />
دويقوسالDuyqusal : احساساتي<br />
دويوروجوDoyurucu : تطمين كننده<br />
ديشDış : خارج<br />
ديشيDişi : مونث<br />
ديشيلDişil : مونث<br />
دئگيDegi : سخن<br />
ديل بيلگيسيDil bilgisi : دستور زبان<br />
ديلدهكDildәk : استدلال<br />
ديلدهمDildәm : منطق<br />
ديلسهلDilsәl : زباني<br />
دئنهتلهمهDenәtlәmә : كنترل<br />
دئييمDeyim : اصطلاح<br />
ساغلاماقSağlamaq : تامين كردن<br />
سالديرقانSaldırqan : متهاجم<br />
سانكيSankı : تو گوئي<br />
سانيلماقSanılmaq : گمان شدن<br />
سوبايSubay : مجرد<br />
سورهجSürәc : روند<br />
سورهكليSürәkli : متماديا، پيوسته<br />
سورونلوSorunlu : مساله دار<br />
سونماقSunmaq : تقديم كردن، عرضه نمودن<br />
سونوجلانماقSonuclanmaq : منتهي شدن<br />
سوي آدSoyad : نام خانوادگي<br />
سؤيوشSöyüş : فحش<br />
سئچيمSeçim : انتخاب<br />
سيليكSilik : غيرمهم، غيربرجسته<br />
سلهكSәlәk : سخاوتمند<br />
سئيرهكSeyrәk : نادر، به ندرت<br />
قاباQaba : خشن<br />
قاپساييجيQapsayıcı : شامل<br />
قاتقيQatqı : سهم<br />
قاتيQatı : سرسخت<br />
قاچينيليرQaçınılır : آنچه از آن اجتناب مي شود<br />
قارشيتQarşıt : ضد، مقابل<br />
قارشيليقQarşılıq : معادل<br />
قارشيليقليQarşılıqlı : متقابل<br />
قارشينQarşın : علي رغم<br />
قانيتQanıt : ثبوت<br />
قانيتلاماقQanıtlamaq : اثبات كردن<br />
قاورامQavram : مفهوم<br />
قاووشماقQavuşmaq : واصل شدن<br />
قوشارQoşar : شاعر<br />
قوللانماقQullanmaq : به خدمت در آوردن<br />
قونوQonu : موضوع<br />
قونوشماQonuşma : گفتگو<br />
قونومQonum : موقعيت<br />
كسينليكلهKәsinliklә : قطعيا<br />
كؤتوKötü : بد<br />
كؤكدهن بوتهمچيKökdәn bütәmçi : بنيادگرا<br />
كؤكلوKöklü : ريشه دار<br />
كؤكهنKökәn : ريشه<br />
كيتلهKitlә : توده<br />
كيچيمسهمهكKiçimsәmәk : تحقير كردن<br />
كيمليكKimlik : هويت<br />
گرچهكلهشمهكGәrçәklәşmәk : متحقق شدن<br />
گرچهكليكGәrçәklik : واقعيت<br />
گرهكسيزGәrәksiz : غيرضروري<br />
گرهكليGәrәkli : لازم<br />
گلهنهكGәlәnәk : سنت<br />
گنهلدهGәnәldә : عموما<br />
گؤبودGobud : خشن، بي كيفيت<br />
گوجونGücün : مجبوري، تحميلي<br />
گؤركسؤزGörksöz : ادبيات<br />
گؤركولGörkül : ادبي<br />
گؤرهوGörәv : وظيفه<br />
گؤرونمهزGörünmәz : نامرئي<br />
گؤرونوشGörünüş : ظاهر<br />
گؤزلهملهنمهكGözlәmlәnmәk : مشاهده شدن<br />
گونلوكGünlük : روزمره<br />
گؤودهGövdә : بدن<br />
گووهنمهكGüvәnmәk : اعتماد كردن<br />
ماراقليMaraqlı : جالب<br />
ندهنNәdәn : علت<br />
نسنهNәsnә : شئي، چيز<br />
وارساييمVarsayım : فرض<br />
وورقوVurqu : تاكيد<br />
ياپيلانديرماقYapılandırmaq : برپاساختن، سازماندهي كردن<br />
يارارYarar : فايده<br />
ياراشماقYaraşmaq : برازنده بودن<br />
يازارyazar : نويسنده<br />
يازقاYazqa : مقاله<br />
ياساYasa : قانون<br />
يالينيقYalınıq : انسان، بشر<br />
يانسيتماقYansıtmaq : منعكس كردن<br />
يانسيرYansız : خنثي، بي طرف<br />
يانسيماYansıma : انعكاس<br />
يايينYayın : نشر<br />
يوكلهمهكyüklәmәk : بار كردن<br />
يؤنYön : جهت<br />
يؤنتهمYöntәm : روش<br />
يؤنهتگيYönәtgi : سياست<br />
يؤنهتگيلYönәtgil : سياسي<br />
يؤنهتيمYönәtim : مديريت<br />
يئتهرليYetәrli : كافي<br />
يئرسوYersu : وطن<br />
يئنيجيلyenicil : مدرن<br />
يئيلهمهكyeylәmәk : ترجيح دادن<br />
يييهYiyә : صاحبMehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-64412992751424018182011-06-30T22:20:00.000-07:002011-06-30T22:22:10.980-07:00<strong>معرفي وبلاگ زبانشناسي تركي</strong><br /><br />http://farzanehrostam.blogfa.com/<br /><br />این وبلاگ در نظر دارد به موضوعات متنوع مطالعه زبانشناختی زبان ترکی آذربایجانی در ایران بپردازد.این وبلاگ سایتی علمی و فرهنگی است و بنابراین از تمام دانشجویان و فارغ التحصیلان رشته های زبانشناسی همگانی و اموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان و زبان انگلیسی دعوت بهمکاری میکند.Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-10796001072406968882011-04-13T00:42:00.003-07:002011-04-13T00:42:54.654-07:00<div dir="rtl"><br /><p style="text-align: center"><br /><strong>Dǝdǝ Qorqut pitiyi Dresden nüsxǝsi, özgün vǝ boyalı <br />دده قورقوت پيتييي درئزدئن نوسخهسي، اؤزگون و بويالي) <br />كتاب دده قورقود، نسخه اصلي و رنگي درسدن</strong><br /><br />Pitiyi әndirmәk üçün aşağıdakı izlәyә tıxlayınız<br />پيتييي انديرمهك اوچون آشاغيداكي ايزلهيه تيخلايينيز<br />براي دانلود كردن كتاب، بر روي لينك زير كليك كنيد<br /><br />46.14 MB, PDF<br /><br /><a href="http://digital.slub-dresden.de/fileadmin/data/280873166/280873166_tif/jpegs/280873166.pdf">http://digital.slub-dresden.de/fileadmin/data/280873166/280873166_tif/jpegs/280873166.pdf</a><br /><br /><br /><img src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh7ucjzgl4Hs14iFMYHbOKTW5C-KzijnQsRc-vJJ08tQDb6OnYwdCEReDkNn-S1zdcReiM5Cf6iz8MScr7Zaiaq4U6Qo1aKC0rClns75c00_MaKQMLfovr2RkXpMZlVNFjJi4d7/s1600/3.png" width=300 height=400><img src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgvatgTWcgEnaaQA1ia9Soi_JizXeJ8FqdeYlmdAds8L6UpOu2zCxDCiw1tSD0wsDIfet5pzKJeCBie6tkhqq57V1sZ1KL367gCxSHd29ZbsIaJe0UcNLGyO1Wur7gclFXUSR7X/s1600/2.png" width=300 height=400><br /><img src="http://www.vkblog.nl/static/pub/mm/tempest/133578/Image/dede_korkut_02.jpg" width=300 height=400><img src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1f/Basat_kills_Tepegez_Dede_Korkut_manuscript_Dresden.jpg" width=300 height=400><br /></div>Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-27662983165112869892011-04-13T00:42:00.001-07:002011-04-13T00:42:10.986-07:00<div dir="rtl"><br /><p style="text-align: justify"><br /><strong>دده قورقود کيتابی حسين محمدخاني (گونئيلي) آراشديرماسي</strong><br /><br />http://qorqud.blogspot.com/<br />http://theviewpoint.blogfa.com/post-23.aspx<br /><br />کتاب دده قورقود علي لسان طايفه اوغوزان-نسخه درسدن<br /><br />پژوهش از: حسين محمدخاني (گونئيلي)<br />انتشارات انديشه نو، تهران ۱۳۸۷<br /><br /><strong><a href="http://www.anadilbilimocagi.com/dede/dedeqorqud-0.pdf">اؤن سؤز، نوسخهلر فرقی حاققيندا </a></strong><br /><strong><a href="http://www.anadilbilimocagi.com/dede/dedeqorqud-muq.pdf">بسم الله الرحمن الرحيم و به نستعين (ددهقورقود کيتابينين باشلانغيجي)</a></strong><br /><br />دده قورقود بويلاري:<br /><br /><strong>۱ – <a href="http://www.anadilbilimocagi.com/dede/dedeqorqud-1.pdf">ديرسهخان اوغلي بوُغاجخان بوييني بيان ائديرخانيم هئي!</a></strong><br /><strong>۲ – <a href="http://www.anadilbilimocagi.com/dede/dedeqorqud-2.pdf">سالور قازانين ائوي يغمالانديغي بوْيي بيان ائدير</a>.</strong><br /><strong>۳ – <a href="http://www.anadilbilimocagi.com/dede/dedeqorqud-3.pdf">بايبؤرهنين اوْغلي بامسي بئيرَك بوْييني بيان ائدير خانيم هئي!</a></strong><br /><strong>۴ – <a href="http://www.anadilbilimocagi.com/dede/dedeqorqud-4.pdf">قازان بگ اوْغلي اوْروز بگين توتساق اوْلدوغي بوْيي بيان ائدير خانيم هئي</a>!</strong><br /><strong>۵ – <a href="http://www.anadilbilimocagi.com/dede/dedeqorqud-5.pdf">دوُخا قوْجا اوْغلي دَلي دوُمرول بوْييني بيان ائدَر خانيم هئي</a>!</strong><br /><strong>۶ – <a href="http://www.anadilbilimocagi.com/dede/dedeqorqud-6.pdf">قانلي قوْجا اوْغلي قانتوُرالي بوْييني بيان ائدَر خانيم هئي</a>!</strong><br /><strong>۷ – <a href="http://www.anadilbilimocagi.com/dede/dedeqorqud-7.pdf">قاضيليق قوْجا اوْغلي بگ يئگنگ بوْييني بيان ائدير، خانيم هئي</a>!</strong><br /><strong>۸ – <a href="http://www.anadilbilimocagi.com/dede/dedeqorqud-8.pdf">باسات, دپهگؤزي اؤلدورديگي بوْيي بيان ائدير خانيم هئي</a>!</strong><br /><strong>۹ – <a href="http://www.anadilbilimocagi.com/dede/dedeqorqud-9.pdf">بكيل اوْغلي ايمرانين بوْييني بيان ائدير, خانيم هئي</a>!</strong><br /><strong>۱۰ – <a href="http://www.anadilbilimocagi.com/dede/dedeqorqud-10.pdf">اوُشون قوْجا اوْغلي سَگرَك بوْييني بيان ائدير</a>.</strong><br /><strong>۱۱ – <a href="http://www.anadilbilimocagi.com/dede/dedeqorqud-11.pdf">سالور قازان توتساق اوْلوب اوْغلي اوْروز چيقارديغي بوْيي بيان ائدير</a>.</strong><br /><strong>۱۲ – <a href="http://www.anadilbilimocagi.com/dede/dedeqorqud-12.pdf">ايچ اوْغوزا تاش اوْغوز عاصي اوْلوب، بئيرَك اؤلديگي بوْيي بيان ائدير</a>.</strong><br /><br />آچيقلامالار:<br /><br /><strong><a href="http://www.anadilbilimocagi.com/dede/dedeqorqud-13.pdf">سؤزلر</a></strong><br /><strong><a href="http://www.anadilbilimocagi.com/dede/dedeqorqud-14.pdf">آدلار، قايناقلار</a></strong><br /></div>Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-46608678657376014742011-02-23T23:20:00.001-08:002011-02-26T10:13:53.485-08:00<span style="font-weight:bold;">خوراسانلي دده ايلياسˊدان بير ريساله<br />Xorasanlı Dədə İlyasdan Bir Risalə</span><br /><br /><a onblur="try {parent.deselectBloggerImageGracefully();} catch(e) {}" href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi0wMtmvhHf86dpkDwNmIgC1nSx4dsRRiqxwP7V3NCge03iN2LPwK9jPg9TGXD8te1eZBSnCGRDmbVmLCDA-P5i1MwyF4Kg9IVCgkVHRmmjR9HO4YclR3KRGf0WdUBaUvI3PqS1/s1600/%25D8%25A8%25D8%25A7%25D8%25A8%25D8%25A7+%25D8%25A7%25D9%258A%25D9%2584%25D9%258A%25D8%25A7%25D8%25B3.png"><img style="display:block; margin:0px auto 10px; text-align:center;cursor:pointer; cursor:hand;width: 213px; height: 320px;" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi0wMtmvhHf86dpkDwNmIgC1nSx4dsRRiqxwP7V3NCge03iN2LPwK9jPg9TGXD8te1eZBSnCGRDmbVmLCDA-P5i1MwyF4Kg9IVCgkVHRmmjR9HO4YclR3KRGf0WdUBaUvI3PqS1/s320/%25D8%25A8%25D8%25A7%25D8%25A8%25D8%25A7+%25D8%25A7%25D9%258A%25D9%2584%25D9%258A%25D8%25A7%25D8%25B3.png" border="0" alt=""id="BLOGGER_PHOTO_ID_5578062205849266818" /></a><br /><br /><br /><span style="font-weight:bold;"><br />فصل في بيان خلوت المشايخ رحمه الله لي بابا الياس خراساني<br /><br />[خوراسانلي بابا ايلياس ˊدان ددهلهرين –تانري يارليقاسين- قويتوسونو آنلاتان تزگينج]<br /><br />مئهران باهارلي<br /><br />سؤزوموز<br /></span><br />بو ياپيت خوراسانلي بابا ايلياس آدينا دوزهنلهنميش ١٤١بئيتليك تاقشيت (منظوم) بير ريسالهدير. ريسالهده ددهلهرين (شئيخلهرين) قويتوسو (خلوهتي)، قويتو چئشيتلهري، قويتو گؤرگو (آداب) و قوراللاري قونو ائديلميشدير. ريسالهنين بابا ايلياسˊين اؤزو مو، يوخسا اونون ديليندهن و آرديللاري (موريدلهري) ساريسيندان (طرهفيندهن) يازيلديغي بللي دئييلدير. <br /><br /><br />بابا ايلياس (دوغوم: ؟، ؟- اؤلوم: ١٢٤٠، آماسيا)<br /><br />اؤنجه ارگهنه، سونرا بيتگي، سونرا ايلخي، سونرا يالينيق ائورهلهريندهن گئچديك، اريشديك بوتؤو هونا <br /><br />بابا ايلياس (شيخ شجاع الدًين ابو البقاء بابا الياس خراساني) موغول ائلييي (ايستيلاسي) سونوجوندا ييخيلان خارهزمشاهلار اركلهتي (دئولهتي) تورپاقلاري قاپساميندا اولان خوراسانˊدان آنادولوˊيا كؤچهن بير تورك ددهسيدير. دوغوم يئري و ايلي دهيره (حاققيندا) كسين بير بيلگي الده دئييلدير.<br /><br />بابا ايلياس كنديسينه باغلي توركمانلارلا خوراسانˊدان آنادولوˊيا كؤچوپ آماسيا ياخينينداكي چات كندينه يئرلهشميش؛ اورادا بير زاوييه قوراراق باغلي اولدوغو وفاييه (وفائيه) سورهييني (طريقهتيني) يايمايا باشلاميشدير. او بير توركمان ددهسي اولاراق، يسهوي دوشونجهلهري ايله بسلهنهن، شامان اينانجلاري ايله يوغرولان و بويو (جادو) ايله اوغراشان بيري ايدي. بابا ايلياسˊا گؤره گرچهك اولان بو دونيادير، اؤلومدهن سونرا باشقا بير دونيا، اؤدول.لهنديرمه و قييينلاما (جزالانديرما) يوخدور. بوتگو (شريعهت) ياسالاري گئچهرسيزدير. توپلومدا قادين اركهك آيريمي اولماماليدير. او بو اينانجلاري اؤز آرديللاري (موريدلهري) و اؤزهلليكله باش آرداسي (خليفهسي) بابا ايسحاقˊا دا اؤيرهديردي. بابا ايلياس آنادولودا ياشايان ياري شامان-ياري موسهلمان اولان كؤچهري توركمانلارين سونسوز گووهنينه يييه ايدي. اونلار بابا ايلياسˊي، هون اوستو گوجلهره صاحيب بيري اولاراق گؤروردولهر.<br /><br />اوزهرينده فارس اكينجي (كولتورو) حاكيم اولان، يارماقلاريني (سيككهلهريني) بيله فارسجا كسهن سلجوقلو اركلهتي (دئولهتي)، آزهربايجان ايله خوراساندان آنادولويا گلهن توركمانلاري ديشلاميشدير. سلجوقلو يؤنهتيمينين توركمانلار اوزهرينده كي باسقيلارينين آرتماسي، توركمانلارين كؤتو ياشام قوشوللاري، بابا ايلياسˊا چوخلو آرديل قازانديرميش، وفاييه سورهيينينين يئيينليكله ياييلماسينا ندهن اولموشدور. بابا ايلياسˊين توركمانلاري بو باسقيلاردان قورتارما چابالاري و سورهك يئتيريمي (پيروپاقانداسي) اونو بير قورتاريجي (مئهدي) كيملييينه سوخموش و آرديللاري آراسيندا بابا رسول الله (تانري ايديلميشي دده) اولاراق آنيلماسينا ندهن اولموشدور. زامانلا بابا ايلياس چئورهسينه توپلاديغي چوخ ساييدا توركمان آرديللاري ايله، بير گوج حالينا گليپ او دؤنهم آنادولوسونون توپلومسال و يؤنهتگيل (سيياسي) ياشاميندا اؤنهملي اوينام اويناميشدير. بو ايسه سلجوقلو يؤنهتيميني قورخوتموش و بابا ايلياسˊين اوزهرينه اوردو يوروتمهسينه ندهن اولموشدور. <br /><br />بابا ايلياس ايسه ١٢٤٠ ايلينده سلجوقلو سولطاني ايكينجي غياث الدًين كيخسروˊيا قارشي ائتگيسي آلتينداكي توركمانلاري آياقلانديرميش، آياقلانمانين يؤنهتيميني آرداسي بابا ايسحاقˊا بيراخميشدير. آياقلانمايا، آنادولويا خوراسان و آزهربايجاندان گلهن كؤچهبه توركمانلارا اك اولاراق، خارهزم توركلهري ده قاتيلميشدير. بيلهلهرينه بابائي دئييلهن و سلجوقلو يؤنهتيمينه باش قالديران بو توركمان توپاري (زومرهسي)، باشلانقيجدا گونئي دوغو و اورتا آنادولودا بير چوخ بؤلگهني اله گئچيرميشسه ده، داها سونرالار آماسيا ياخينلاريندا مبارز الدًين ارمغانشاه گوجلهري قارشيسيندا يئنيلگييه اوغراميشدير. بونون اوزهرينه آماسيا قالاسينا سيغينان بابا ايلياس و چئورهسيندهكيلهر ياخالانميش؛ بوتون باباييلهر، اوشاق و قادينلار ديشيندا، توپلوجا قيليچدان گئچيريلميشدير. بابا ايلياس ايسه بوتگو (شريعهت) ياسالارينا گؤره يارقيلانيپ آسيلاراق يويولموشدور (ائعدام ائديلميشدير).<br /><br />بابا ايلياسˊين اؤلوموندهن سونرا چئورهسيندهكي ياري شامان-ياري موسهلمان تورك-توركمان يانداش و آرديللاري اؤلدويونه اينانماييپ، قير آتي ايله گؤيلهره آغديغينا (صوعود ائتدييينه)، گؤي تانريˊيا يوكسهلدييينه اينانميشلار. بوگون آماسيا- تارهال يولو اوزهرينده، ايلياس آديندا بير كند واردير. خالق، بابا ايلياسˊين ياتير و زاوييهسي قالينتيلارينين اورادا اولدوغونا اينانير.<br /><br />اؤتهكچيلهر (تاريخچيلهر) بو باشقالديريني توركمان اؤفكهسي و تورك يوگوروشو دييه آنارلار. بو آياقلانمالار، آنادولو سلجوقلو اركلهتينين ييخيلماسينا يئريل (زمينه) ياراتميشدير. اوچ ايل بو اولايدان سونرا، تيترهيهن سلجوقلو اركلهتينين اوردوسو، موغوللارين سالديريسي قارشيسيندا يئنيلگييه اوغراييپ سلجوقلو خاقانليغي (ايمپاراتورلوغو) چؤكموشدور.<br /><br />وفاييه سورهيينين باباييلهر قولونون قوروجوسو اولان بابا ايلياسˊين باشلاتديغي ترپهنيش (حرهكهت)، داها سونرا آردا و آرديللاري ساريسيندان سوردورولموشدور. بابايي ترپهنيشي، بير صوفو-ايچرهك (باطيني) و آشيريچي (غولات) آخيم اولاراق، سونراكي يوز ايللهرده آنادولو و آزهربايجاندا اورتايا چيخان بيرسيرا توپارلارين (زومرهلهرين) اولوشماسينا يئريل آنيقلاييپ (حاضيرلاييپ)، چوخ ساييدا صوفو آخيملارين اؤنجوسو اولموشدور. باباييلهر ترپهنيشي داها سونرالار آبداللار فيرقهسي، ياريم يوز ايل سونرا بكتاشييه سورهيي و ان سون دا قيزيلباش آدي وئريلهن توپار و ترپهنيشين اولوشومو ايله سونوجلانميشدير. (بير خوراسانلي تورك اولان و بكتاشييه سورهيينين اونون آدي ايله باغلي اولان حاجي بكتاش ولي، بابا ايلياسˊين آرديللاريندان ايدي. روم آبداللاري ايسه، ١١-١٣ يوز ايللهرده آزهربايجان و خوراساندان آنادولو و بالكانلارا گئچهن تورك درويش و آلپ ارهنلهر (غازيلهر) ديرله ر. خوراسان ارهنلهري و خويلولار اولاراق دا بيلينهن روم آبداللارينين اؤنجولهريندهن ساري سالتوق (خوراسان)، بابا ايلياس (خوراسان)، حاجي بكتاش (خوراسان)، آبدال موسا (خوي)، گئييكلي بابا (خوي)، شئيخ بوزاغي (مرهند)، اخي ائورهن (خوي)دير. روم آبداللاري آنادولو و بالكانلاردا بيزانس اؤلكهلهرينين توركلهشمه و ايسلاملاشماسينين اؤنجولهري اولموشدورلار).<br /><br /><br />خوراسانلي بابا ايلياس ˊدان ددهلهرين –تانري يارليقاسين- قويتوسونو آنلاتان تزگينج <br /><br />گل ائي طوطي يئنه سؤيله معاني<br />مشاييخ خلوهتينده ائت بهياني<br /><br />نئجه گرهك دورور درويشه خلوهت<br />نه ايله بولونور اول عالي دئولهت<br /><br />سنه اول خلوهتين حاليني بير بير<br />ائدهيين طاقهتيم يئتديكجه بير بير<br /><br />نه دئر خلوهت حاقيندا شئيخ-ي كاميل<br />عؤمهر ال-سؤهرهوهردي عاليم عاميل<br /><br />دئدي كيم خلوهت اولدو اوچه محصور<br />دييهيين شئيخ ديليندهن، سن منه سور<br /><br />اوچونجو داخي وار اوچ تورلو آدي<br />اوچو داخي بو يولدا سنه هادي<br /><br />پس اهووهل خلوهته سوفلي دئديلهر<br />اوچونجويه داخي عولوي دئديلهر<br /><br />بولارين هر بيرينده واقيعه وار<br />گؤرونور تورلو تورلو، ائتمه اينكار<br /><br />كيشي كيم خلوهته راغيب اولا اول<br />آراييپ بير اييي شئيخي بولا اول<br /><br />اولا اول شئيخ-ي كاميل هم موكهممهل<br />طريق-ي خلوهتي بيله موجهممهل<br /><br />عوروج ائتميش اولا روحو اونون هم<br />بودور سؤز داخي يوخ واللاه-و اعلهم<br /><br />موريد كيم موستهعيد اولورسا بي پيچ<br />ارهر بير منزيله ارمهز ملهك هيچ<br /><br />[فصل ١]<br /><br />پس اول خلوهتده شرط، بودور اونو بيل<br />كيچيرهك بير قارانقي خانه بولگيل<br /><br />اوجاليغي اولا ميقدار-ي قامهت<br />اوزونو سجده يئري اولدو عادهت<br /><br />اني اوتوردوغونجا اولا آنجاق<br />صوقاب اولمايا شمس گؤره باخيجناق<br /><br />قاپيسين كيچچيك ائده، اؤرته مؤحكهم<br />بودور سؤز داخي يوخ واللاه-و اعلهم<br /><br />قاتيندا دار-ي معموره گرهكدير<br />ايچينده آدهم اولسا يئيرهكدير<br /><br />اونون قوربوندا اولماق دار-ي خلوهت<br />يئي اولور چكمهيه اينگهنده وحشهت<br /><br />داخي غوسل ائيلهييپ، صئوبين نظافهت<br />ائده، پس لابود اولدو اونا نييهت<br /><br />تهوهججوه ائيلهيه آللاهˊا اول دم<br />دئديييمدهن بيريسين ائتمهيه كم<br /><br />موحهرريك اولمايا خلوهتده بئسيار<br />موصاحيب اولمايا هيچ اونا اغيار<br /><br />فراييضدهن رهواتيبدهن زيياده<br />ناماز قيلمايا، بودور اوندا عاده<br /><br />دؤرت ركعهت شوكر-ي آبدهست قيلا آنجاق<br />طههارهت گئديپ آبدهست آلينجاق<br /><br />تهوهججوه قيبلهيه ائتمهك گرهكدير<br />خلا يانيندا اولماق يئيرهكدير<br /><br />خوروجوندا ساخينا اول هاوادان<br />اوچورمايا كؤنول قوشون يوودان<br /><br />يابانا باخمايا گؤزون يوما برك<br />خودادان قايريسيني ائيلهيه ترك<br /><br />قيداسي اولا بيله كندييي ايله<br />يا خلوهت قاپيسي آرديندا اولا<br /><br />سويونو حاضير ائده خلوهتينده<br />سويوچون كيمسه اولمايا قاتيندا<br /><br />داخي بودور ائشيتگيل شرط-ي خلوهت<br />اونون [................] ائتدييين عوزلهت<br /><br />اگهر اولمايا كيمسه بيله خلوهت<br />[................] بيله اونا قرابهت<br /><br />ولي قصدي نه كيم [...................]<br />رييا خمرييله نفس اولمايا سرخوش<br /><br />پس اوندان سونرا [......] لهره مشغول<br />اولولار بؤيله گؤرموش بونو معقول<br /><br />[.............] ذيكير تيغييله ايثبات<br />ائده هم ماسهوادان ائديپ ايسقاط<br /><br />قاراسي يوخدور، سميز اتدير قيداسي<br />ييگيرمي ديرهم اولور ايبتيداسي<br /><br />نوخودو قويا اونا يئددي ديرههم<br />سويو يوز ديرهم اولا اولمايا كم<br /><br />پيشيره شؤيله كيم اونا موحهررا <br />قوي اوچ ديرهم شكهر كيم اولا غررا<br /><br />وگهر شككهر بولونمازسا قويالار<br />بدهل بال قويوبان اونا قاتالار<br /><br />داخي بير ديرهم اولا اونا گولاب<br />قاتالار اول طاعاما كيم بودور باب<br /><br />پس اوندان بير لاواش اتمهك گرهكدير<br />ايكي پارا اونو ائتمهك گرهكدير<br /><br />لاواشين نيصفيني يئسين اتيله<br />ياريسين چاقلا يئسين لذذهتيله <br /><br />قيداسي واختيني بير آنلا ائشيت<br />اوروج آچاسي واختدير ائ ايگيت<br /><br />ايكي گئجهده بير يييه طاعامي<br />دئديييم ائده گهر تانلاسا عامي<br /><br />اگهر صاديق اولورسا ايشتيهاسي<br />نه ايسه يييه هر گئجه قيداسي<br /><br />فامّا داييم اولا ذيكره مشغول<br />بودور خلوهت ايچينده آنلاگيل يول<br /><br />اگهر شوغل ائده بؤيله گئجه گوندوز<br />اونا چوخ واقيعهلهر گؤستهره اوز<br /><br />پس اهووهل واقيعه سو گلميش اولا<br />اوتوردوغو مقاما دولموش اولا<br /><br />سانير اول كيم مقامي سو ائدهر غرق<br />خهيالدير اونو اونات ائيلهسين فرق<br /><br />اهووهلكيدهن قاتي ائيلهيه ذيكرين<br />گليرلهر قارشيسينا يئرلي يئرين<br /><br />گليبهن قارشيسينا گؤرونورلهر<br />ولي جونبهندهلهر كيمي ائدهرلهر<br /><br />گه اژدهرها كيمي گه اولا قاپلان<br />گه عقرهب كيمي گه قورد-و گه آرسلان<br /><br />نه كيم بنزهر بولارا هپ اولالار<br />بولاري گؤروبهن هئچ قورخمايالار<br /><br />يئنه ائيلهيه قاتي قاتي ذيكري<br />خهيالدير اول داخي گر ائتمه فيكري<br /><br />اوچونجوده گله كنديسي شئيطان<br />الينده بير عصا اول ميثل-ي شئيطان<br /><br />عصاسينين آشاغا اولا باشي<br />عصاسي كيمي اولسون اونون ايشي<br /><br />گؤروجهك اونو ذيكري قاتي ائده <br />خهيالدير اول داخي گلدييسه گئده<br /><br />گله دؤردونجوده بير گؤركلو آروات<br />گليجهك يوما گؤزون ائده غئيرهت<br /><br />پس اول واخت داخي ذيكري قاتي ائتسين<br />خهيالدير اول داخي چون گلدي گئتسين<br /><br />بئشينجي واقيع اولاني دينله ايشته<br />شهياطين قالدي و گلدي فريشته<br /><br />اون آلتي ياشار اوغلان صورهتينده<br />گيره داخي گله اونون قاتينا<br /><br />پس آخشام واختي گلمهك اولدو مرسوم<br />الينده يانا صوبح اولونجا بير موم<br /><br />آياق اوزره دورا تا صوبحهدهك چون<br />اونو گؤروجهك ائده ذيكري آرقين<br /><br />ذيكيردهن قايريسيني ائيلهيه ترك<br />ذيكير ذئيلينه بند ائده الين برك<br /><br />فصل [٢]<br /><br />ايكينجي خلوهتين شرحيني دينله<br />مقام منزيلين ايككي اونجا آنلا<br /><br />بو خلوهت ذيكريني داخي ائي يولداش<br />دييهيين نظمه گلمهز ائيلهمه فاش<br /><br />سبحان الذي لا ينام و لا يموت<br /><br />بو ذيكري اكسيك ائتمه ائيله داييم<br />بو خلوهت بونونويلا اولدو قاييم<br /><br />بو خلوهتده قيدا نه آنلا بير دم<br />ساياق اون ديرههم اولا اولمايا كم<br /><br />ياريلميش نوخود اوچ بوچوق ديرهمدير<br />بال ايككي ديرههم اولا خوش نئعهمدير<br /><br />قويا بير ديرههم اونا سو-يي گولدهن<br />پيشيره بير چاناقدا كي اولا گيلدهن<br /><br />[................] اونونلا ياريسيني<br />اوروج آچاسي واختين يييه اونو<br /><br />پس اوندان سونرا اويومايا هرگيز<br />هلاك اولا اگهر اويورسا تئز<br /><br />ياغ-ي بادام، بير آز كافور مومو<br />قاريشديرا بيري بيرييله بونو<br /><br />تپهسينده دلييينه قولاغين <br />داخي بورونو دلييينه اونون<br /><br />بولارا دورته اول ياغدان تمامهت<br />كي اولا اونونويلا باشي سلامهت<br /><br />بو خلوهتده اولان واقيعه آمما<br />اولور رحماني هپ قايرييي سانما<br /><br />پس اول واقيعهده ائشيده بير اون<br />اونا بنزهر كي رعد اون ائتدي اول گون<br /><br />اونون كيمي اولا هئيبهت اول اوندهن<br />سانا كيم يئر و گؤي ياريلدي اوندان<br /><br />اول اوندان قورخماسين ذيكيريني ائتسين<br />اهوهلكيدهن داخي قاتي هم ائتسين<br /><br />اول آواز كيم ائشيدير اونو بيلين<br />آوازيدير ملهكوت عالهمينين<br /><br />ايكينجي واقيعه ائشيده بير اون<br />روباب آوازينا بنزهر اولا چون<br /><br />حزين ايسه اول آواز كيم ائشيتدي<br />جميع-ي قورخودان قورتولدو گئتدي<br /><br />نيشان-ي مغفيرهت اولدو او آواز<br />داخي صئيديني شيمدي آولادي باز<br /><br />پس اوندان ذيكريني آرتيرا هر گون<br />قولاغينا اريشدي چونكو او اون<br /><br />اوچونجوده گؤرونه ائولييالار<br />چاهاررومدا گؤرونه انبييالار<br /><br />بولاري گؤروجهك ديلهيه حاجهت<br />نه ديلهرسه بولور اول دم ايجابهت<br /><br />گؤره گؤيلهر و هم گؤره ملهكلهر<br />نظهر ائده نئجه دؤنهر فلهكلهر<br /><br />بئشينجي واقيعه جومله حيجابي<br />گيدهريپ ائيلهيهلهر فتح بابي<br /><br />مقامين گؤره هم اوچماق ايچينده<br />گؤره كيم كندي ده اوچماق ايچينده<br /><br />داخي حاققˊين عطاسينا اريشه<br />بولوشماديقلاري ايله بولوشا<br /><br />نيشان حاققˊين عطاسينا بيل ائي جان<br />صفا بولا ايچينده كندي پونهان<br /><br />پس اوندان سونرا حاققˊي گؤره هر دم<br />ياراسينا اورهيين وورا مرحهم<br /><br />سماع ائتمهيه اوندان سونرا هرگيز<br />ائشيتمهكدهن دئمهكدهن كسيله تئز<br /><br />قاريشمايا داخي اول خالق ايچينه<br />بيراخا كندييي بير دلق ايچينه<br /><br />پس اوندان سونرا اولا شؤوق ايچينده<br />اورهيي گئجه گوندوز ذؤوق ايچينده<br /><br />فصل [٣]<br /><br />اوچونجو خلوهتين داخي صيفاتي<br />نهدير ذيكري نه ايلهدير ثباتي<br /><br />دييهيين ذيكريني مين قايري منظوم<br />اوخو خلوهتده آمما ائيله مكنون<br /><br />يا هو يا من هو يا لا اله الا هو<br /><br />قيداسيني بونون داخي دييهيين<br />مقامينا گؤره قئيدين يييهيين<br /><br />بولوپ يوز ديرههم آرپا قاوورالار<br />دؤيهرلهر كپهييني ساوورالار<br /><br />اون ائيلهييبهني اينجه الهكدهن<br />الهييپ پاك ائده اونو كپهكدهن<br /><br />داخي يوز ديرههم اولا بولا بادام<br />قاوورا بيله فينديق آلتي ديرههم<br /><br />اولا ديرههمده اون كؤكنار ايچي هم<br />جهويز زعفران ايكيسي ايككي ديرههم<br /><br />گرهكدير ماصداقا هم سونبول اونا<br />بيرهر ديرههم گرهكدير تا كيم اونا<br /><br />دؤيه يومشاق بولاري ائيلهيه بير<br />گولابييلا هاميسين ائده تخمير<br /><br />داخي قيرخ بؤلوك ائده جوملهسين هم<br />اولا هر بير بؤلويو بئش ديرههم<br /><br />گئجهده هر بيريني ائده ايفطار<br />جميع-ي خلوهت اهلينه بودور كار<br /><br />ذيكيردهن بير نفهس اولمايا خالي<br />هلاك اولور اولورسا بيل بو حالي<br /><br />نامازين فرض اولانلارين قيلا اول<br />داخي قيلمايا اولا ذيكره مشغول<br /><br />پس اوندا واقيعه كيم اولا اونا<br />بو خلوهتده دييهيين اونو سنه<br /><br />يئدي قات گؤيلهري ائيلهيه سئيران<br />گؤره اولدوزلاري هپ اولا حئيران<br /><br />قمهر باغيشلايا تئز اونا عيززهت<br />باغيشلايا عطارود حيفظ-ي ذئوكهت<br /><br />فرهج باغيشلايا هم اونا زوهره <br />گونهشدهن عظمهت اولا اونا بهره<br /><br />هيبه ائيلهيه ميرريخ اونا هئيبهت<br />عطاسي موشتهرينيندير ساعادهت<br /><br />باغيشلايا زوحال حؤكم اونا ائي يار<br />ايكينجي واقيعهده گؤر نهلهر وار<br /><br />گؤره لؤوحو، گؤره كورسو و عرشي<br />گؤره تخت-ي صرايادهك بو فرشي<br /><br />اوچونجو واقيع اولان بيل نهدير، سور<br />گؤرور هر واقيعه كي اولا پورنور<br /><br />اره دؤردونجوده بير منزيله اول<br />فريشته اول مقاما بولماميش يول<br /><br />بئشينجيده گؤره اول خاص حيجابي<br />آچيلميش اولا حاق امرييله بابي<br /><br />داخي مورسهل.لهري گؤرموش اولا اول<br />خودا قوللوغونا بولموش اولا يول<br /><br />نهدير آلتينجيسي آنلا ائي درويش<br />دييهيين خيدمهتيني چكمه تشويش<br /><br />نئتهليكسيز گؤره اوزون خودانين<br />داخي گؤرمهيه اوزونو جوز اونون<br /><br />پس اوندان دنييه دونيا ايچينده<br />صفا آلمايا قوناندا كؤچهنده <br /><br />جميع ريزق-ي عالهم حضرهتينده<br />سامان چؤپونجه اولمايا قاتيندا<br /><br />قاچان كيم بو مقاما ارسه كيشي<br />فنادان قايري اولماز اونون ايشي<br /><br />يئمهدهن ايچمهده ن كوللي كسيلير<br />محهببهت دارينا كندي آسيلير<br /><br />آساييش ايستهمهز هم داخي شهوهت<br />آري يورور و ائدهر ترك-ي شؤهرهت<br /><br />رييايي ترك ائديب آز سؤيلهيه هم<br />آز ائشيتمهك اولور دردينه مرحهم<br /><br />پس اوندان سونرا موستغرهق اولور اول<br />حاقˊين نورونا گر ساغ-و وگهر سول<br /><br />[موناجات]<br /><br />ايلاهي بو عطايي قوللاريندان<br />دريغ ائتمه قاپين يوخسوللاريندان<br /><br />او درويشلهر خاكي اويناديلار جان<br />جييهرلهري بو درددهن اولدو بيريان<br /><br />ايلاهي كؤنلوموزو ائيله درويش<br />بيزه عئشقيني يا رب ائيلهگيل ايش<br /><br />بيزي درويشلهره ائيله موصاحيب<br />بيزه مقصودوموز وئر، ائتمه خاييب<br /><br />بولارينيلا صؤحبهت خوش اولور خوش<br />كؤنول.لهر بونلارينيلا بولور جوش<br /><br />بولاردير رنگ-ي قلبي پاك ائدهنلهر<br />ارهنلهر يولونا دوغرو گئدهنلهر<br /><br />بولاردير مرد-ي حاق، ائولاد-ي درويش<br />بولاردير پئيك-ي حضرهت، بي كم-و بيش<br /><br />ايلاهي من فقيرهم، سن غنيسهن<br />ايلاهي من ضعيفهم، سن قهويسهن<br /><br />باغيشلا لوطفونويله چوخ گوناهي<br />اسيرگه ائتدييي چون، چوخ گون آهي<br /><br />داخي وئر سكر-ي عئشقيندهن ايلاهي<br />حقيقهت سيرر-ي اونداندير كماهي<br /><br />جمال-ي بي نيشاني ائتمه مكتوم<br />نبي شرعينه بيزي ائيله محكوم<br /><br />اومودوم بو قاپيندان ائتمه مردود<br />قبول-ي لوطفونويله ائيله مسعود<br /><br />بيليپ سوچون قاپينا گلدي ايلياس<br />ترهححوم ائيله، خشمين ياييني ياس<br /><br />قيسا سؤزلوك Qısa Sözlük <br /><br />آخيم : Axım جريان<br />آراييپ : Arayıp جستجو كرده<br />آرپا : Arpa جو<br />آرد : Ard آرخا<br />آردا : Arda خليفه<br />آرديل : Ardıl مريد<br />آرديندا : Ardında در پشتش<br />آرسلان : Arslan شير<br />آرقين : Arqın يواش، به كندي<br />آري : Arı پاك، تميز<br />آشاغا : Aşağa پايين<br />آشيريچي : Aşırıçı غلات، غالي<br />آغماق : Ağmaq صعود كردن<br />آلپ ارهن: Alp ərən غازي<br />آنلا : Anla درك كن<br />آنلاگيل: Anlagil درك كن<br />آنماق : Anmaq ذكر كردن<br />آنيقلاماق : Anıqlamaq حاضر كردن، تهيه كردن، آماده كردن<br />آنيلما : Anılma ذكر شدن<br />آولادي : Avladı صيد كرد، شكار كرد<br />آياقلانما : Ayaqlanma شورش، قيام، عصيان<br />آيريمAyrım : تبعيض<br />اتمهكƏtmək : نان<br />ارسهƏrsə : برسد، واصل شود<br />اركلهتƏrklət : دولت<br />ارگهنهƏrgənə : معدن<br />ارهرƏrər : مي رسد، واصل مي شود<br />ارهنƏrən : عارف، واصل<br />ارهنلهرƏrənlər : واصلين، عرفا<br />اريشديƏrişdi : رسيد، واصل شد<br />اريشديكƏrişdik : رسيديم، واصل شديم<br />اسيرگهƏsirgə : مضايقه<br />اكƏk : علاوه، ضميمه<br />اكينجƏkinc : فرهنگ<br />انيƏni : پهنايش<br />اوچماقUçmaq : بهشت<br />اوردوOrdu : ارتش منظم<br />اوروجOruc : روزه<br />اوزونوUzunu : طولش، درازايش<br />اوغراشانUğraşan : مشغول بودن<br />اوغراماقUğramaq : مصادف شدن، مواجه شدن<br />اولايOlay : حادثه، اتفاق<br />اولدوزلارUlduzlar : ستارگان<br />اولوشماOluşma : تشكل<br />اولولارUlular : بزرگان<br />اومودUmud : اميد<br />اونUn : آرد<br />اونÜn : صدا<br />اوناتOnat : مناسب، نيكو، خوب<br />اوينامOynam : رول<br />اويوماياUyumaya : نخوابد<br />اهووهلƏvvəl : اول، نخست<br />اؤتهكچيÖtəkçi : تاريخدان<br />اؤدول.لهنديرمهÖdülləndirmə : پاداش دادن<br />اؤفكهÖfkə : خشم<br />اؤنجوÖncü : پيشگام<br />اؤنهمليÖnəmli : مهم، با اهميت<br />ائتگيEtgi : نفوذ، تاثير<br />ايچرهكİçrək : باطن<br />ائدهيينEdəyin : بكنم<br />ايديلميشIdılmış : رسول<br />ايشتهİştə : هان، اينك<br />ائشيتگيلEşitgil : گوش بده<br />ايگيتİgit : قهرمان، دلاور<br />ايلخيIlxı : حيوان<br />ائليكElik : استيلا<br />اينانجİnanc : باور، اعتقاد<br />اينگهندهİngəndə : زياد، بسيار، فراوان<br />ائورهEvrə : مرحله تكاملي<br />ايييİyi : خوب<br />باخينجاقBaxıncaq : به هنگام نگاه كردن<br />باسقيBasqı : فشار، تضييق<br />باغيشلاياBağışlaya : عفو كند، بخشش كند<br />بوتگوBütgü : شريعت<br />بوتؤو هونBütöv hun : انسان كامل<br />بوتؤوBütöv : كامل<br />بوچوقBuçuq : نصف<br />بولاBula : پيدا كند<br />بولوشماBuluşma : ديدار كردن، ملاقات كردن يكديگر<br />بولونورBulunur : موجود مي باشد<br />بويوBüyü : جادو، سحر<br />بؤلوكBölük : قسم<br />بؤيلهBöylə : اينگونه<br />بيتگيBitgi : گياه<br />بيراخماقBıraxmaq : واگذار كردن<br />بيلهBilə : به همراه، با هم<br />بيلهلهرينهBilələrinə : به ايشان، بدانها<br />تاقشيتTaqşıt : منظوم<br />تانريTanrı : خدا، الله<br />تانلاساTanlasa : اگر حيرت كند<br />ترپهنيشTərpəniş : حركت<br />تزگينجTəzginç : فصل كتاب<br />توپارTopar : زمره<br />توپلوجاTopluca : دسته جمعي<br />توپلومToplum : اجتماع<br />توپلومسالToplumsal : اجتماعي<br />تورلوTürlü : گوناگون، متنوع<br />تهوهججوهTəvəccüh : توجه<br />جهويزCəviz : گردو<br />چاباÇaba : تقلا، كوشش سخت<br />چاقلاÇaqla : به هنگام صبح<br />چاناقÇanaq : ظرف، قابلمه<br />چؤكمهكÇökmək : فرو ريختن<br />چئشيتÇeşit : نوع<br />چئورهÇevrə : اطراف، پيرامون، محيط<br />خاقانليقXaqanlıq : امپراتوري<br />خاييبXayib (ع): محروم <br />داخيDaxı : ديگر، هم،<br />ددهDədə : شيخ، پير<br />دنييهDəniyə (ع): پست، فرومايه<br />دورتهDürtə : سقلمه، فرو بكند (در سوراخ)<br />دوزهنلهنميشDüzənlənmiş : ترتيب يافته<br />دوشونجهDüşüncə : تفكر، فكر<br />دهيرهDəyrə : در باره، در مورد<br />دؤنهمDönəm : دوره، عهد<br />دئرDer : مي گويد (دئيير)<br />ديشلاماقDışlamaq : طرد كردن<br />ديلهيهDiləyə : طلب كند<br />دينلهDinlə : گوش كن<br />دييهيينDiyəyin : بگويم<br />ذئوكهت (ع)Zevkət : ذكا<br />رهواتيبRəvatib (ع): وظائف<br />ساخيناSaxına : بر حذر باشد<br />ساريسيندانSarısından : از طرف<br />سالديريSaldırı : هجوم<br />سامانSaman : كاه<br />ساناSana : گمان كند<br />سانيرSanır : گمان مي كند<br />ساوورالارSavuralar : به باد دهند<br />ساياقSayaq : بشماريم<br />سميزSəmiz : چاق، فربه<br />سوچونSuçun : گناهش<br />سورSor : بپرس<br />سوردورولمهكSürdürülmək : ادامه يافتن<br />سورهكSürək : طريقت<br />سونسوزSonsuz : بي نهايت<br />سونوجSonuc : نتيجه<br />سونوجلانماقSonuclanmaq : منتج شدن، منتهي شدن<br />سيغينماقSığınmaq : پناهنده شدن، التجا كردن<br />شؤيلهŞöylə : اينگونه<br />شيمديŞimdi : اينك<br />صراSəra : زمين، خاك<br />صوقابSoqab (ع): سوراخها<br />صئوبين (ع)Sevbin : لباسش را<br />عمر السهرورديÖmər Söhrəvərdi : سونني صوفيلييين اؤنده گلهن تمثيلچيله ريندهن اولوب ١١٤٥ده گونئي آزه ربايجانˊين سؤهرهوهرد شههرينده دوغولوب ١٢٣٤ده باغداددا وفات ائتميشدير.<br />غرراQərra (ع): زيبا، محتشم<br />قاپسامQapsam : حيطه<br />قاپلانQaplan : پلنگ<br />قاتQat : مرتبه، طبقه<br />قاتالارQatalar : مخلوط كنند<br />قاتيQatı : محكم<br />قاتينداQatında : در پيشش، در حضورش<br />قاچانQaçan : كي، هر وقت<br />قارشيسيناQarşısına : به مقابلش<br />قالينتيQalıntı : باقيمانده<br />قاوورالارQavuralar : برشته كنند<br />قايريQayrı : غير از، به جز<br />قورالQural : قاعده<br />قورتاريجيQurtarıcı : مهدي، خلاصكار<br />قوردQurd : گرگ<br />قوروجوQurucu : بنيانگزار، موسس<br />قوشولQoşul : شرط<br />قولQol : شاخه<br />قوللوغوناQulluğuna : در خدمتش<br />قونانداQonanda : به هنگام اسكان در مكاني<br />قونوQonu : موضوع<br />قويتوQuytu : خلوت<br />قويوبانQoyubann : گذاشته، <br />قيداسيQıdası : غذايش<br />قيلاQıla : بگذارد (نماز)<br />قئيدQeyd : انديشه، تشويش<br />قييينلاماQıyınlama : مجازات دادن<br />كسينKəsin : قطعي<br />كنديKəndi : خود<br />كؤتوKötü : بد<br />كؤچهبهKöçəbə : كوچنده<br />كؤچهريKöçəri : كوچنده<br />كؤچهندهKöçəndə : موقع كوچ كردن<br />كؤكنارKöknar : چنار<br />كيچيرهكKiçirək : كوچكتر<br />كيمليكKimlik : هويت<br />گرچهكGərçək : حقيقي<br />گليبهنGəlibən : آمده<br />گونهشGünəş : خورشيد<br />گووهنGüvən : اعتماد<br />گؤركلوGörklü : زيبا<br />گؤرگوGörgü : آداب<br />گئچهرسيزGeçərsiz : بي اعتبار<br />گيدهريپGidərip : رفع كرده<br />ماصداقاMasdaqa (ع): نوعي گياه با ميوه تلخ كه براي ساختن دارو بكار مي رود (يئميشي آجييا چالان بير تور بيتگي اولوپ ام ياپيميندا قوللانيلار)<br />موجهممهلMücəmməl (ع): زيبا كننده<br />موحهرراMürəhha (ع): گوشت پخته شده اي كه به راحتي از استخوان جدا شود (كميييندهن قولايجا آيريلاجاق دنلي ايييجه پيشميش ات)<br />موكهممهلMükəmməl (ع): كامل كننده<br />مين قايري منظومMin qayri mənzum : به صورت غير نظم<br />نئتهليكسيزNetəliksiz : بدون هرگونه شكل خاص (بير بيچيمه باغلي اولمايان نسنه)<br />هپHəp : هميشه، همگي<br />الهكƏlək : الك<br />هون اوستوHunüstü : فوق بشر<br />هونHun : انسان، بشر، آدم<br />يابانYaban : غير، ديگري، بيگانه<br />ياپيتYapıt : اثر<br />ياتيرYatır : مقبره<br />ياخالانماقYaxalanmaq : دستگير شدن<br />يارقيلانماقyarqılanmaq : محاكمه شدن<br />يارليقاسينYarlıqasın : رحمت كند<br />يارماقYarmaq : سكه<br />ياريسينYarısın : نصفش را<br />ياريلميشYarılmış : شكافته شده<br />ياسYas : باز كردن (كمان)<br />ياساYasa : قانون<br />ياشارYaşar : ساله (١٦ ياشار: ١٦ ساله)<br />ياشامYaşam : زندگاني، حيات<br />يالينيقYalınıq : انسان، بشر، آدم<br />يانداشYandaş : طرفدار، هواخواه<br />يايينيYayını : كمانش را<br />يوجهليييYücəliyi : بلندي، شرافت<br />يوز ايلYüzil : سده، قرن<br />يوغرولانYoğrulmaq : خمير شدن<br />يوكسهلمهكYüksəlmək : بالا رفتن<br />يوگوروشYügürüş : هجوم، حمله<br />يولYol : راه<br />يومشاقYumşaq : نرم<br />يويماقYoymaq : اعدام كردن؛ محو و منهدم، نابود كردن<br />يويولماقYoyulmaq : اعدام شدن؛ محو و منهدم، نابود شدن<br />يؤنهتگيلYönətgil : سياسي<br />يؤنهتيمYönətim : مديريت<br />يئتديكجهYetdikcə : تا آنجا كه مي رسد، كفاف مي كند<br />يئتيريمYetirim : تبليغ، پروپاگاندا<br />يئريلYeril : زمينه<br />يئنهYenə : باز هم، دوباره<br />يئنيلگيYenilgi : شكست، مغلوبيت<br />يئيYey : خوب<br />يئيرهكYeyrək : بهتر<br />يييهYiyə : صاحب<br />يئيينليكلهYeyinliklə : به سرعت، سريعاMehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-33324062275631988542011-02-03T23:24:00.001-08:002011-02-03T23:24:59.233-08:00قواعدنامههاي تركي<br /><br />نظام تعلیمی دولت قاجار در «ممالك محروسه» با هدف تربیت افراد كاردان بومی برای ادارهی امور سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و جز آن تنظیم شده بود و به همین دلیل بر آموزش زبان و ادبیات تركی استوار بود تا دانش آموختههای بومی غیر ترك در ممالك محروسه، بتوانند با دولت مركزی و نمایندگان آنان در ولایات و رجال و كبار حكومتی تعامل ایجاد كنند. از این رو، وزراء، شاهزادگان و والیان، ادیبان و علمای ترك و غیر ترك را تشویق میكردند كه به نگارش لغتنامههای تركی، تلخیص فرهنگهای مفصّل و یا تألیف قواعدنامهها اقدام ورزند.<br /><br />از نمونههای گونهی نخست میتوان به كتاب «خلاصهی عباسی» اشاره كرد كه كوتاه شدهی فرهنگ عظیم تركی به فارسی «سنگلاخ» اثر میرزا مهدی خان استرآبادی كه از سوی محمد خویی در روزگار عباس میرزا و در تبریز تدوین شده است. گونهی دیگر از این كتابها «قواعدنامه»های دستوری بودند. این گونه كتابها در ممالك فارسنشین، مثلاً در اراك، اصفهان،شیراز و جز آن كه ساكنانش دو زبانه بودهاند، از استقبال بیشتری برخوردار بود.<br /><br />این قواعدنامهها اغلب به ترتیب الفبایی تنظیم میشدند و چیزی میان واژهنامه و دستور زبان بودند و تقریباً كتابهای محاورهای و به اصطلاح امروزی «مسافرتی» و «دستی» به شمار میرفتند.<br /><br />این قواعدنامهها برای اشخاص نوشته میشد كه كتابت و قرائت زبان فارسی را آموخته بودند و یا فارسی، زبان مادریشان بود و از طریق آنها میبایست با دقایق زبان تركی نیز آشنا شوند.<br /><br />دو نمونهی مهمی كه از این دست كتابها بر جای مانده است، «قاعدهی زبان تركی» اثر عبدالعلی خلخالی در عهد عباس میرزا ولیعهد و «قواعد زبان تركی» تألیف میرزا بابا طبیب آشتیانی در عصر محمد شاه قاجار است.<br /><br />كتاب نخست، از سوی دانشمند خلخالی ساكن تبریز موسوم به « عبدالعلی بن فضلعلی خلخالی» و به امر شاهزاده عباس میرزا، در «دار السلطنهی تبریز» و در سال 1289هـ. تألیف شده است.<br /><br />این كتاب قاعدهی زبان تركی نام دارد. از فحوای كلام عبدالعلی خلخالی برمی آید كه پدرش اهل فضل و ادب بوده است و او را «میرزا فضلعلی» مینامد. از زندگانی او فعلا، چیزی نمیدانیم، اینقدر هست كه وی در روزگار ولایتعهدی مظفرالدینشاه قاجار، در تبریز ساكن بود و به علم و ادب اشتهار داشته و ظاهراً از سوی ولیعهد برای نگارش مطالبی در قاعدهی زبان تركی دعوت شده است.6<br /><br />نویسنده، اطلاعات مبسوط ادبی دارد و به ویژه به ادبیات عرب، و صرف و نحو زبان عربی مسلط است، تركی زمان خود را «تركی جدید» مینامد. و این، نشان میدهد كه با متون تركی قدیم، از قبیل متون اویغوری و جغتایی نیز آشنا بوده است.<br /><br />گاهی از نوعی تركی سخن میگوید كه آن را «غیر فصیح و لهجهی عوام» میخواند و این، نشان میدهد كه با لفظ قلم و ادبیات تركی هم آشنایی داشته است. در نقل شاهد مثال نیز، از دیوانهای شاعرانی چون: فضولی بیاتلی و محمدخلیفه گرمرودی استفاده میكند. محمدخلیفه را «افصحالشّعراء» مینامد و گاهی شعر او را تفسیر هم میكند.7 <br /><br />مؤلف در چند جا از تعبیراتی نظیر: بعضی گویند، استفاده میکند. مثلا در بحث افعل تفضیل گوید:<br /><br />«. . . بعضی، بر این پنجگانه صیغ مشتقات، صیغهی دیگری علاوه نموده، گفتهاند که مشتقات اسم بر شش قسم است . . . » 8<br /><br />در مبحث حروف، آن را به دو گونهای مفرده و مرکبه تقسیم کرده است. حروف مفرده را به تفصیل و در چند فصل به بحث گذاشته است ولی در باب حروف مرکبه مینویسد:<br /><br />«اگر چه حقیر وعده کردم که از حروف مرکبه هم فصلی بنویسم. لیکن از یک طرف غربت و پریشانی و از یک طرف ماه مبارک رمضان . . . ننوشتن را صلاح . . . دانسته . . . » 9<br /><br />نویسنده دارای كتب و تألیفات دیگری نیز بوده است كه دست یافتن به آنها نیاز به تتبع و بررسی در آثار بازمانده از روزگار او را دارد. در بحث اسم كه آن را بسیار به اختصار بیان كرده است، میگوید كه در این رساله، مصدرها را شرح كرده است و وعده میدهد كه «غیر مصدر»ها را به لحاظ آن كه زیاد است، مانند دیگر كتب لغت، تنظیم و تبویب خواهد كرد.10 فعلا، نمیدانیم كه آیا عمرش وفا كرده و توانسته است «فرهنگ لغات تركی XE "تركی" » را بنویسد یا نه؟<br /><br />گرچه در مجموع، مباحث مطروحهی خود را بسیار پیچیده و خستهكننده و ملالآور شرح میدهد، اما در فرضیههای دستوری، خود را صاحب نظر میشناسد. مثلا، در شرح «ساختن اسم مفعول» اول دو نظریهی معروف با عنوانهای «قول اول» و «قول ثانی» میآورد و سپس خود اظهار نظر كرده، میگوید:<br /><br />«اما به اعتقاد حقیر این است كه...» 11<br /><br />و این، نشان میدهد كه به خود اجازهی اظهار نظر در رد یا قبول فرضیههای زبانشناسی را میداده است.<br /><br />در خاتمهای كه بر كتاب نوشته، گفته كه مطالب ناگفته زیاد دارد و وعده داده است كه «بعد از عود به تبریز» بقیه را خواهد نوشت.<br /><br />در نقل امثله به ویژه افعال، نویسنده كلمات را به گویش و لهجهی اردبیل ضبط كرده است و از آن جا كه خود، زادهی خلخال بوده است، این امر بسیار طبیعی جلوه میكند، مخصوصا ما میدانیم كه پس از رویكار آمدن صفویان، متون تركی ایرانی، عمدتاً با لهجهی اردبیلی نگاشته میشده است.<br /><br />در كتاب، شیوهی شروع به بحث، تقلیدی از كتاب صرفمیر است كه گوید:<br /><br />«بدان كه كلمات لغت عرب بر سه گونه است: اسم است و فعل است و حرف...»12 و او هم میگوید:<br /><br />«کلمات لغت ترک بر سه گونه است: اسم است و فعل است و حرف... »13<br /><br />در فصلبندی مطالب و گونهی بحث و آوردن امثله و شواهد نیز، مؤلف همین كتاب را پیش رو داشته است.<br /><br />در سازهبندی مباحث، همانگونه كه گفتم، مؤلف بحث اسم و حرف را مختصر كرده است و گفته است:<br /><br />«به جهت بسیاری، گنجایش این اوراق را ندارد.» 14<br /><br />اما در بحث فعل گفته است:<br /><br />«بیان افعال را به جهت كثرت منافع آنها در محاوره و گفتوگو، مقدم نمودهام.»15 و به گستردگی افعال و زمانها را شرح كرده است.<br /><br />در مبحث فعل، اولویت را به ماضی داده و گفته است كه:<br /><br />«اصل افعال به جهت تحقق معنی آن و تقدم زمانش، فعل ماضی است... پس تقدم آن از سایر افعال اولی و انسب است.»16<br /><br />پس از آن از فعل شرط بحث میكند.<br /><br />سپس وارد بحث در انواع فعل ماضی میشود. فعل ماضی را به دو نوع:<br /><br />1. لازم، 2. متعدی،<br /><br />تقسیم كرده است. و متعدی را به دو نوع:<br /><br />1. معلوم، 2. مجهول.<br /><br />و سپس برای هر سه نوع: 1. لازم، 2. متعدی، 3. مجهول،<br /><br />دو گونهی: 1. منفی، 2. مثبت،<br /><br />قائل شده است و بدینگونه گفته است كه:<br /><br />«فعل ماضی در زبان ترك بر شش نوع است.»17<br /><br />پس از آن از فعل مضارع بحث كرده و قاعدهی بستن (=ساختن) فعل مضارع را به تفصیل آورده است.<br /><br />و پس از آن بحث از نفی فعل مضارع و فعل مضارع در مقام تمنی و طلب، وارد بحث در فعل امر شده است. <br /><br />پس از بحثی درازآهنگ از فعل ماضی، مضارع و امر، به بحث اسم كه آن را كه قبلاً به دو نوع مصدر و غیرمصدر تقسیم كرده بود، رجوع كرده است و غیرمصدر را به لحاظ دلالت سهگونه دانسته است:<br /><br />1. دلالت بر ذات، مثل بورك (=بؤرك)Börk .<br /><br />2. دلالت بر حدث، مانند ایشیتمك (=ائشیتمك) Eşitmәk.<br /><br />3. دلالت بر ذات و حدث، مانند کلن (=گلهن) Gәlәn.<br /><br />و به لحاظ سازهبندی دو گونه شمرده است:<br /><br />1. مشتق، 2. غیرمشتق.<br /><br />اسم مشتق را هم پنج گونه دانسته است:<br /><br />1. اسم فاعل،<br /><br />2. اسم مفعول،<br /><br />3. صفت مشبّهه<br /><br />4. صیغهی مبالغه،<br /><br />5. افعل تفضیل.<br /><br />و هر یك از آنها را در فصلی جداگانه مورد بحث قرار داده است.<br /><br />زیباترین و گستردهترین فصل كتاب، بحث مصادر است كه آن را مؤلف به فرهنگ موضوعی مصدرهای تركی از دو حرفی تا هشت حرفی تبدیل كرده است. و در هر كدام از گونهای لازم و معلوم و مجهول با مثالهای كافی سخن گفته است.<br /><br />عنوان بحث بعدی «ضمایر، اسمای اشاره، اسمای عدد، و اسمای استفهام» است و كتاب را با مبحث حروف به پایان رسانده است.<br /><br />در مجموع باید گفت كه شیوهی بیان موضوع این كتاب و شیوهی گزارش مقولات دستوری آن برای زبان تركی را ما میتوانیم جزئی از دستور زبان قاجاری به حساب آوریم كه پس از انتشار دیگر آثار آن عهد، میتوان روش واژهگزاری و شیوهی تدوین و تبویب قواعد در آنها را تنظیم كرد.<br /><br />گذشته از آنچه گفته شد، مؤلف در تألیف خود، سعی كرده است، مباحث دستور زبان تركی را با تطبیق و مقایسه با صرف و نحو عربی و فارسی به نگارش درآورد، یعنی وی در جاهای مختلف كتاب، به آنچه كه امروزه به آن دستور زبان تطبیقی (Comparative Grammer) میگوییم نیز پرداخته است و قواعد زبان تركی را با قواعد زبان فارسی و عربی رو در رو نهاده است. مثلا، در بحث از فعل ماضی گوید:<br /><br />«مذكر و مؤنث و تثنیه و جمع در تركی چون فارسی میآیند.»16<br /><br />و یا میگوید:<br /><br />«گاهی در زبان ترك ـ چنانكه در زبان عرب ـ صیغهی مفرد غایب را در مقام تثنیه و جمع غایب، به جهت قرینه بودن عدد، قبل از فعل استعمال میكنند.»18 و یا در بحث از فعل شرط گوید:<br /><br />«چنان چه در زبان فارسی كلمهی اگر اصل همهی ادوات شرط است و به معنی إن و لو آمده، در مقام هر دو واقع میشود، همچنین در تركی جدید، كه مصطلح این عصر است، كلمهی اگر اصل ادوات شرط است.»19<br /><br />یا در بحث از فعل مضارع گفته است:<br /><br />«فعل مضارع را نیز در زبان ترك، چون فعل ماضی ـ آنچنانكه در زبان فارس ـ شش صیغه است.»20 و یا:<br /><br />«در تركی هم، چون فارسی و عربی، فعل مضارع را از فعل ماضی بنا میكنند.»21<br /><br />مورد مهم دیگری كه به نظر میرسد به آن بپردازم، آن است كه مؤلف كتاب، به قاعدهتراشیهای بیموردی در دستور زبان تركی نیز دست مییازد. مثلاً در سخن از ساختن فعل ماضی، بحث ملالآور درازی را پیش میگیرد. دو پیافزودهی زمان و شخص را با تعبیرات گوناگون خستهكنندهای معرفی میكند. ما، امروزه این پیافزودهها را در سایهی پیشرفت دانش زبانشناسی میشناسیم. مثلا، در صرف فعل ماضی از چهار مصدر زیر:<br /><br />gәlmәk, gülmәk, qalmaq, vurmaq<br /><br /> <br /><br />پیافزودهی شخص<br /> <br /><br />پیافزودهی زمان<br /> <br /><br />بن فعل<br /> <br /><br />پیافزودهی شخص<br /> <br /><br />پیافزودهی زمان<br /> <br /><br />بن فعل<br /><br />m<br /> <br /><br />dü<br /> <br /><br />gül<br /> <br /><br />m<br /> <br /><br />di<br /> <br /><br />gәl<br /><br />n<br /> <br /><br />dü<br /> <br /><br />gül<br /> <br /><br />n<br /> <br /><br />di<br /> <br /><br />gәl<br /><br />---<br /> <br /><br />dü<br /> <br /><br />gül<br /> <br /><br />---<br /> <br /><br />di<br /> <br /><br />gәl<br /><br />k<br /> <br /><br />dü<br /> <br /><br />gül<br /> <br /><br />k<br /> <br /><br />di<br /> <br /><br />gәl<br /><br />z<br /> <br /><br />dü<br /> <br /><br />gül<br /> <br /><br />z<br /> <br /><br />di<br /> <br /><br />gәl<br /><br />lәr<br /> <br /><br />dü<br /> <br /><br />gül<br /> <br /><br />lәr<br /> <br /><br />di<br /> <br /><br />gәl<br /><br /> <br /><br />پیافزودهی شخص<br /> <br /><br />پیافزودهی زمان<br /> <br /><br />بن فعل<br /> <br /><br />پیافزودهی شخص<br /> <br /><br />پیافزودهی زمان<br /> <br /><br />بن فعل<br /><br />m<br /> <br /><br />du<br /> <br /><br />vur<br /> <br /><br />m<br /> <br /><br />dı<br /> <br /><br />qal<br /><br />n<br /> <br /><br />du<br /> <br /><br />vur<br /> <br /><br />n<br /> <br /><br />dı<br /> <br /><br />qal<br /><br />---<br /> <br /><br />du<br /> <br /><br />vur<br /> <br /><br />---<br /> <br /><br />dı<br /> <br /><br />qal<br /><br />q<br /> <br /><br />du<br /> <br /><br />vur<br /> <br /><br />q<br /> <br /><br />dı<br /> <br /><br />qal<br /><br />z<br /> <br /><br />du<br /> <br /><br />vur<br /> <br /><br />z<br /> <br /><br />dı<br /> <br /><br />qal<br /><br />lar<br /> <br /><br />du<br /> <br /><br />vur<br /> <br /><br />lar<br /> <br /><br />dı<br /> <br /><br />qal<br /><br /> <br /><br />پیافزودهها را میشناسیم. ولی مؤلف كتاب، به جهت بها دادن به رسمالخط و شكل املایی كلمات، قواعد عجیب و غریبی برای ساختن صیغههای مختلف افعال، استخراج كرده و آنها را به صورت فرمولهای ریاضی پیچیدهای درآورده است.<br /><br />و یا در تقارن آواك پایانی بن فعل با آواك آغازین پیافزودهی زمان، این حادثه را «اجتماع مثلین» نامیده و گفته است:<br /><br />«... دال اصلی (منظور آواك پایانی بن فعل) را چون كه ساكن و سابق است، به دال ثانی (منظور آواك آغازین پیافزودهی زمان) ادغام میكنند. مثل دادّی (=داددی) daddı.»22<br /><br />مؤلف در نوعبندی مصادر به دو حرفی، سه حرفی، چهار حرفی و جز آن گاهی در صور و اشکال املایی تکواژ ها شیوه ی خاصی را با بی اعتنایی به تعداد حروف املایی پیش گرفته است. مثلاً مصدر قلماق را که دو حرفی است، سه حرفی، و مصدر بویماخ را که سه حرفی است، چهار حرفی وقس علیهذا به حساب آورده است. به نظر می رسد که در شیوه ی نخست واکه ی (آ) را مرکب از دو حرف الف و همزه شمرده و دوم آنکه واکه های ü/ö/o/u/ı را اسقاط کرده است. و یا مصدری را گاه دو حرفی و گاه سه حرفی شمرده است، مانند دونماق donmaq که به نظر می رسد یک بار آن را بدون واو و یک بار نیز با واو فرض کرده است.<br /><br />مؤلف بسیاری از پی افزوده های فعل سازی را که از بن فعل لازم، مصدر متعدی و یا متعدی در متعدی می سازند، گاه با تخلیط معنی، لازم و گاهی نیز مجهول شمرده است. مانند دورولانماق durulanmaq که جزو مصادر لازم معلوم مثبت آورده، ولی صاف گردانیده شدن معنی کرده است.<br /><br /> <br /><br />کتاب دوم، «قواعد زبان ترکی» نام گرفته است. نویسندهی کتاب میرزا بابا طبیب آشتیانی نام دارد که در زمان محمدشاه قاجار و ظاهراً با یکی از دوستان خود به شهر شیراز و به خدمت میرزا محمدتقی آشتیانی، وزیر مملکت فارس ـ جزئی از ممالک محروسهی قاجارـ ، رفته و مدتی در کنار وزیر و فرمانروای فارس اقامت کرده است و در آنجا این کتاب را نوشته است. علت تألیف را خود چنین به قلم آورده است:<br /><br />« ... میل خاطر پادشاه جهان که نمونه از رأفت و رحمت حضرت سبحان است، جماعت اتراک در ممالک عراق و فارس آمد و شد بسیار و تعدد و تکثر بیشمار به هم رسانیده، در اکثر مجالس و محافل ترکان شیرین شمایل به بردن دلها مایل و به حسن تکلم متکلم، فارسیان را به خود مشغول و عراقیان را از عقل معزول داشتند، آری. شعر:<br /><br />ترکان فاسیگوی بخشندگان عمرند،<br /><br />ساقی بشارتی ده پیران پارسا را.<br /><br /> <br /><br />لهذا اکثری از اهل این بلاد، از لغات و اصطلاحات آنها بیخبر، و به تحصیل طریقشان بیسیر، و از این راه همیشه دلتنگ و با خویش در جنگ بودند. این فقیر هم به مضمون: خواهی نشوی رسوا هم رنگ جماعت شو، و به مصداق اَلنّاسُ عَلَی دِیْنِ مُلُوکِهِم، رغبتی تمام و شوقی لاکلام به معرفت آن لغات به هم رسانیده، به خاطر رسید که الفاظ و عبارات آنها را، به قسمی خوش و طرزی دلکش، جمعآوری نموده در این اوراق نگارم، و آن را همچون سایر معلومات انگارم.» <br /><br /> در همینجا، نام کتاب و شیوهی تألیف خود را بیان داشته است:<br /><br />« ... آن را مسمّی به قواعد ترکی نموده، الفاظی را که در این زمان، مشترک فی ما بین ترکی و پارسی است، متعرض نگردیده، به توضیح بازگذارم.»<br /><br />مؤلف با توجه به شیوهای که به کار برده، توقع داشته است که:<br /><br />«هرگاه فارسیانِ شیرین زبان را به تلفظ و تکلم آن عبارات رغبت افتد، به تلفظ و تکلم آن عبارات به سهولت توانند اخذ نمود و بدان تکلم فرمود.»<br /><br />از سیاق عبارت پیداست که برخی از سران ولایات که احتمالاً با زبان ترکی آشنایی عمیق نداشتند، در مقابل دولتمردان قاجار احساس نیاز به آموختن این زبان میکردند و از اینرو، وی را که ظاهراً علاوه بر طبابت، با زبانپژوهی و علوم ادبی نیز محشور بوده است، مأمور به تألیف این کتاب کردهاند.<br /><br />مؤلف ادعا میکند که مطالب کتاب خود را «به قسمی خوش و طرزی دلکش» نگاشته است و تأکید دارد که «اکثر لغات را به لسان اهل تبریز، که زیباترین مملکت آذربایجان است» نوشته است.<br /><br />کتاب گذشته از مقدمه، دارای سه باب اصلی و یک خاتمه است.<br /><br /> <br /><br />باب نخست در افعال، دارای چهار فصل، باب دوم در اسماء، دارای نه فصل، باب سوم در حروف، و خاتمه در پارهای الفاظ مرکبه است.<br /><br />فصل اول از باب نخست را «در قواعد اشتقاق افعال از مصادر» نام داده است و با توجه به اینکه طبق تأکید خود در مقدمه، در ذکر الفاظ ترکی، لهجهی تبریز را اساس قرار داده، ماق maq یا ماخ max را نشانهی مصدر نامیده است و گونههای دیگر تلفظ را از آنِ «بعضی اتراک» دانسته است.<br /><br />پس از ذکر و معرفی مصدر، شیوهی ساختن صیغههای افعالِ زمانهای گذشته، آینده و نیز امر، نهی، جحد، استفهام، اسم فاعل و اسم مفعول را یکی ـ یکی و با حوصله بیان داشته و برای همه، از مصدر وورماق vurmaq (در معنای: زدن) مثال آورده است. از این مصدر در همه جا، تا انتهای کتاب، در دادن امثله و شواهد استفاده کرده و آن را vırmaq تلفظ کرده است. ما این ضبط را در متن قرار دادیم و در داخل ابروان ( ) صورت مکتوب آن، یعنی vurmaq را صرف کردیم، ولی هرجا که تأکید بر «یای مجهوله» داشت، تعریفی از صورت vırmaq را نیز به دست دادیم.<br /><br />آنچه را در میان ابروان قرار دادهایم، هم صورت مکتوب شاهد مثال و هم صورت صحیح تلفظی آن، بر اساس قانون هماهنگی آوایی زبان ترکی است. از این رو، گاهی فتحهی موجود در املاء را به الف ممدودهی ترکی تبدیل کردهایم، مثلا: ورمدی را vurmaq نوشتهایم؛ زیرا یقیناً در آن عصر، فتحهی موجود بر روی حرف میم، مدّ ترکی، یعنی واکهی A بوده است و لاغیر. و از آنجا که مدّ ترکی نسبت به مدّ عربی و فارسی کوتاه بوده و گاه آن را الف مقصوره هم میگفتند، به صورت فتحه نشان میدادند. چنانکه صیغهی مفرد مخاطب فعل نفی از همین مصدر را همه جا ورماسین vurmasan نوشته است. و ما در همهی نسخ خطی ترکیِ دوران صفوی و قاجار به این نکته برمیخوریم و هنوز نیز در رسمالخط برخی ترکینگارانِ سنتی، این شیوه اعمال میشود.<br /><br />فصل دوم از باب نخست، در واقع واژهنامهی الفبایی فارسی به ترکی، و فصل سوم واژهنامهی ترکی به فارسیِ صیغههای بازگفته در بالا از همان مصدر است که به ترتیب زمانی تنظیم شده است.<br /><br />فصل چهارم از باب نخست، «متعلقات به افعال» نام دارد. در این فصل، در واقع از حالتپذیریِ ضمیر در ترکی سخن میرود، اما به لحاظ نگارشْ محور بودن و بها دادن به املاء، مؤلف مجبور به استخراج قواعد خاصی میشود. حالت آزاد از ضمیر را به مرفوع، حالت مفعولی را منصوب و حالت مِلکی را مجرور مینامد.<br /><br />مؤلف سعی دارد با همهی تلاشی که برای استخراج قواعد کرده و تحت عنوان «قاعده» آنها را شرح داده است، از اعتنا به گفتارگرایی دور نیفتد. مثلا: هنگام سخن از حالت اضافه در اسم که نشانهی آن ضمیر مجرور مینامیده است. و در همهی ضمایر ششگانهی پیافزودهی چهار شکلی in / ın / un / ün را تنها به صورت in (ـ ین) اضافه کرده است، در انتها گفته است:<br /><br />«در نهایت در اینجا، در دو لفظ متکلم وحده و مع الغیر، هرگاه خواهند نون [را] ـ که حرف اخیر است ـ مبدل به میم کنند، میگویند: منم، بیزیم.»<br /><br /> <br /><br />باب دومِ کتاب دارای ده فصل و در واقع ده واژهنامهی کوچک فارسی به ترکی و عربی است.<br /><br />عنوان باب سوم «در حروف» است و در آنجا برخی ادات، اسم اشارهها و جز آن را معرفی و به فارسی معادلیابی کرده است. بخش خاتمه «در پارهای الفاظ مرکبه» است و در آنجا برخی ترکیبات گفتاری و تعابیر و اصطلاحات معادلیابی شده است.<br /><br />در دادن امثله و شواهد ترکی، اساس کار مؤلف، همانگونه که خود در مقدمه گفته، لهجهی تبریز است. از اینرو، هر تکواژ را به این شیوه ضبط کرده است و اگر جایی شکل مکتوب لغتی را آورده، بلافاصله فورم تبریزی آن را نیز ذکر کرده است. مثلا: در سرواژهی آشامیدن، معادل ایچمک içmәk آورده و بلافاصله تلفظ تبریزی آن، یعنی ایشمک işmәk را نیز ذکر کرده است.<br /><br /> <br /><br />برخی از ویژگیهای دیگرِ کار مؤلف را میتوان چنین برشمرد: <br /><br />در دادن معادل به مصدر مرکب آلوده کردن، دو معادل ترکی باتیرماق batırmaq و بولاشماق bulaşmaq را آورده است؛ در حالیکه میدانیم معادل دومی با پیافزودهی مجهولساز aş / әş ساخته شده است و مصدر بولاشماق bulaşmaqمعنای آلوده شدن میدهد.<br /><br />برخی جاها نتوانسته است برای مصادر بسیط ترکی، معادل کوتاه فارسی پیدا کند. مثلا: سرواژهی فارسی برای مصدر ساچیلماق saçılmaq را آب باشیدن از دست به طور ترشح، سرواژه برای مصدر قووورماق qovurmaq را بو دادن در آتش و سرواژه رای مصدر ایستهمک istәmәk را طلب کردن و طالب شدن مثل خواستن را، و گاهی سرواژهی به شرحی در باب لفظ ترکی مورد نظر تبدیل میشود. مانند سرواژه برای مصدر اوتماق utmaq را فرو بردن چیزی به حلق، و سرواژه برای مصدر اومماق ummaq را کامل شدن آدمی که اسم مرضی است که به جهت خواهش و خواستن غذا عارض اهل آذربایجانی میشود، کندن زمین و پارهای چیزها را ← قازماق qazmaq ، کندن پوست میوهها و حیوانات و برهنه کردن ← سویماق saymaq.<br /><br />در ذکر تکواژهای چند معنایی، مؤلف معنای دومی را نیز لحاظ کرده است. مانند معادل دگمک dәymәk برای مصدر ارزیدن که گفته است:«... مصدر مشترک است و به معنی خوردن چیزی به چیزی هم آمده است.»<br /><br />آنجا که برای تکواژ فارسی دو معادل ترکی یافته، هر دو را ذکر کرده است. مانند مصدر انداختن که هم آتماق atmaq و هم سالماق salmaqرا به عنوان معادل آورده است. و این، از مواردی است که مصدر فارسی دارای دو معنای جداگانه و قریب به هم باشد و در ترکی برای هر یک از آن معانی معادلی یافت شود. مانند افتادن که برای آن، هم دوشمکdüşmәk و هم ییخیلماق yıxılmaq را به عنوان معادل آورده است. یا برای سرواژهی گرداندن در معادل گزدیرمک gәzdirmәk و دولاندیرماق dolandırmaq را آورده است.<br /><br />و یا هر دو معنای گرفتن در فارسی را به این شرح آورده است: <br /><br />ـ آلماق almaq<br /><br />ـ توتماق tutmaq<br /><br />گاهی سر واژههای غیرمکتوب متعلق به گویشهای مرکزی را نیز داده است. مانندِ<br /><br />پیش کردن با معادل اؤرتمک ōrtmәk<br /><br />چین دادن با معادل بوزمک büzmәk<br /><br />سرگوشی کردن با معادل قولاشماق qulaqlaşmaq<br /><br />گاهی تکواژ دو معنایی ترکی را به عنوان معادلی به سرواژهی فارسی آورده و معنای دومی آن را نیز ذکر کرده است. مانند گئچیرتمک gәçirtmәk که برای سرواژهی خاموش کردن آورده و گفته است:«این لفظ مشترک است. به معنی گذرانیدن هم آمده.» یا گئچمک geçmәk معادل خاموش شدن که گفته:«و به معنی گذشتن نیز آمده.»<br /><br />و یا در سرواژهی دویدن معادل قاچماق qaçmaq را آورده و گفته است:«و به معنی گریختن هم آمده است.»<br /><br />در جاهایی که سرواژهی فارسی چند معنایی است و برای هر معنا معادل جداگانه میتوان یافت، به ذکر یک معنا قناعت نکرده و معادل معنای دوم آن را هم آورده است. مانند سرواژهی خوردن که معادل ئیمک yemәk را برای آن نقل کرده و سپس گفته است:«ولیکن خوردن چیزی به چیزی یا به زمین خوردن را دگمک dәymәk ... خوانند.»<br /><br />اگر لفظ ترکی به دوگونه تلفظ میشده، هر دو تا را آورده است. مثلا: برای دادن معادل به سرواژهی رم کردن هولمک hülkmәk و اولکمک ülkmәk هر دو تا را ذکر کرده است. و در معنای سرواژهی سبز شدن، هر دو لفظ گؤیهرمک gōyәrmәk و گؤگهرمک gōgәrmәk آورده است. مؤلف با توجه به وسیع بودن الفاظ ترکی، گاهی به گستردهنگاری معنایی نیز دست زده است. مثلا: در دادن شرح به سرواژهی صدای سگ، مصدر هورمک hürmәk را آورده و سپس گفته است:« هرگاه [سگ] سر را بلند دارد و دستها را جفت بگذارد و صدا کند، اولاماق ulamaq و یک قسم او را هافیلداماق hafıkdamaq گویند.»<br /><br />طبق آنچه بر الفبای عربی حاکم است، نویسنده هنگام ذکر از پیافزودهها به واکها بها نمیدهد. مثلاً در ذکر پیافزودهی anda/әndә گوید:« هرگاه خواهی اخبار از حدوث فعل نمایی... بعد از علامت مصدر، لفظ نده ndә [anda/әndә] را بر اصل ماده ملحق نموده...»<br /><br />یا دربارهی نشانهی صفت فاعلی әn/an گوید:«هرگاه خواهیم اخبار از فاعل فعل کنیم... بعد از حذف علامت مصدر، نون زیاد میکنند و میگویند: ورن vuvan.»<br /><br />نویسندهی کتاب محمد مؤمن آشتیانی معروف به «میرزا بابا طبیب» است که در عهد سلطنت محمدشاه قاجار (جلوس1250ـ1260هـ.) این کتاب را برای میرزا محمدتقیخان آشتیانی معروف به «مؤتمن السّلطان» (متوفی 1262هـ.) نوشته است. در باب زندگی و شخصیت میرزا طبیب فعلاً اطلاعاتی به دستمان نیامد. اما میرزا محمدتقیخان آشتیانی را کم و بیش میشناسیم، وی «میرزا محمدتقی آشتیانی پسر هاشمخان پسر آقا محسن آشتیانی است که در اوایل سلطنت فتحعلیشاه وارد خدمت استیفاء شد و در این زمان حاج محمدحسینخان اصفهانی، مستوفیالممالک یعنی وزیر دارایی بود. میرزا محمدتقی در سال 1262 ق. به جای منوچهرخان معتمدالدوله، به وزارت و پیشکاری فیروز میرزا (فرمانفرما)، والی فارس، تعیین شده و روانه شیراز شد. وزارت او چند ماهی بیش طول نکشید که به واسطهی تغییر مأموریتِ فیروز میرزا و آمدن فریدون میرزا با لقب فرمانفرمایی به جای برادر خویش به فارس، قوامالدوله از وزارت استعفاء کرد و به تهران آمد و به جای وی میرزا جعفر مستوفی سوادکوهی به وزارت و پیشکاری ولایت فارس تعیین گردید.<br /><br />میرزا محمدتقی قوامالدوله در سال1262 ق. درگذشت و در قم، در مقبرهی اختصاصی که برای خود ساخته بود، به خاک سپرده شد. اعقاب و احفادش نیز از جمله ابراهیم معتمدالدوله، حسن وثوقالدوله، احمد قوامالسلطنه و غیره در آن جا مدفون میباشند.»23 <br /><br /> <br /><br />پینوشت:<br /><br />1. زرینكوب، عبدالحسین. مجلهی یغما، آبان ماه 1335، ص259.<br /><br />2. اخیراً فهرست نسخ خطی كتب تركی XE "تركی" كتابخانهی آیتالله نجفی مرعشی، فهرست شده و انتشار یافته است. <br /><br />3.كاشغری، محمود. دیوان لغاتالترك، برگردان فارسی XE "فارسی" از ح. م. صدیق، اختر، تبریز، 1384.<br /><br />4. متن كامل سنگلاخ با عنوان گنجواژهی نوایی به كوشش اینجانب زیر چاپ است.<br /><br />5. رشدیه، میرزاحسن. امثال لقمان، نشر زوفا، تهران، 1379.<br /><br />6. همین كتاب، ص . 31<br /><br />7. همین كتاب، ص . 162<br /><br />8. همین كتاب، ص . 108<br /><br />9. همین كتاب، ص . 192<br /><br />10. همین كتاب، ص . 37<br /><br />11.همین كتاب، ص . 101<br /><br />12. جامع المقدمات، صرف میر، مقدمه.<br /><br />13. همین کتاب، ص. 35<br /><br />14. همین کتاب، ص. 36<br /><br />15. همین کتاب، ص. 40<br /><br />16. همین کتاب، ص. 39<br /><br />17. همین کتاب، ص. 55<br /><br />18. همین کتاب، ص. 41<br /><br />19. همین کتاب، ص. 53<br /><br />20. همین کتاب، ص. 59<br /><br />21. همین کتاب، ص. 59<br /><br />22. همین کتاب، ص. 47<br /><br />23. بامداد، مهدی. شرح حال رجال ایران، تهران، ج3، ص324.Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-12732870989746757272011-02-03T23:15:00.001-08:002011-02-03T23:15:55.425-08:00<span style="font-weight:bold;">ساجیلر دولتی</span><br />نوشته شده توسط پرویز همت جو <br />28 اسفند 1388 ساعت 14:10<br /><br />«اسلامدان سونرا آذربایجاندا ایلک تورک دولتی»<br /><br />ایکینجی عصرین سونو ، اوچونجو عصرین اوللرینده عباسی خلافتینین ضعیفله مه سینده ن استفاده ائده ن یئرلی حاکملرین بیر چوخو خلافتده ن بویون قاچیریب خراج وئرمه کده ن امتناع ائتمیشديلر. اونلار حتی اؤز آدلارینا سکه کسدیریب خطبه اوخوتماغیدا روا بیلمیشدیلر. ائله بو جسور دولتلرده ن بیری ده آذربایجان اراضیلرینده عمله گلن ساجیلر دولتی اولموشدور.<br /><br />پایتختی تبریز[1]، مراغه[2] و اردبیل شهری اولان ساجیلار دولتی، «اورتا آسیادان قالخمیش 276- دان 318- نجی هـ . ق. ایللرینه قده ر آذربایجان اراضیلرینده حکمرانلیغا »[3] باشلامیشدیلار.<br /><br />- آذربایجان تاریخی، محمود اسماعیل، آذربایجان دولت نشریاتی، باکی، 1993، ص. 118.[1]<br /><br />2- تاریخ ایران، «پژوهش دانشگاه کمبریج»، گردآورنده: ر. ن.فرای، مترجم: حسن انوشه، تهران، مؤسسۀ انتشارتی امیرکبیر، 1379، ص. 198.<br /><br />3- تاریخ تبریز «از دوران باستان تا بر آمدن مغولان»، مجید رضا زاد عموزین الدین، تبریز، انتشارات اختر، چاپ، دوم، 1382، ص. 80؛ «دئمه لییه م کی، دائره المعارف فارسی مصاحبده ساجیلرین حکومتی 279دان 317ییه قده ر قید اولونموشدور. ج1، چاپ سوم،شرکت سهامی کتابهای جیبی(وابسته به مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر، تهران، 1383، ص.1218<br /><br />ساجیلرین منشاء و اصل نسبلری حاقدا چئشیتلی فیکیرلر سؤیله نمیشدیر. و. مادلونگ یازیر: «چوخ احتمالا گورا سغددان قالخمیشلار»[1]. خانم بهرامی اونلاری ماورای النهر اطرافیندا یئرله شن اشروسنه شهرینده ن بیلیب، آرتیریر: «بیر چوخو اونلاری سهواً تورک ساییرلار»[2] . معروف سکه شناس ج. ک. مایلز ایرانین باتی چئورسینده قورولان کیچیک سلسله لرین سکه ضرب ائتدیردیکلرینده ن دانیشدیغی زامان، «یوسف بن دیوداد تورک ده ن»ده آد آپارمیش و 303- نجو هـ. ق. ایلینده ضرب ائتدیردییی سکه ده ، خلیفه نین آدیندان سونرا امیر یوسف ساجین دا آدینین حک اولونماسینی قید ائتمیشدیر[3].<br /><br />اسلام انیسکلوپدیاسینین مؤلیفلرینده ن، ج. ل. هووارت[4]، آذربایجان سووئت انیسکلوپدیاسینین مؤلفلری [5] و روس شرق شناسلاریندان اقرار علی یئو[6]، ضیاء بنیاداوو[7]، ایران تاریخچیلرینده ن رحیم رئیس نیا[8] و... ساجیلرین تورک منشاءلی اولدوقلارینی تصدیقله میشدیلر.<br /><br />سلاله نین باشچیسی آدلانیلان ابوساج «آدلی- سانلی تورک سرکرده لرینده ن»[9] اولموش، خلافت اوردولاریندا دفعه لرله سیناقدان چیخمیشدیر.[10].<br /><br />طبری ابوساجدان ایلک دفعه، افشینین سرکرده لیییله 222- نجی هـ. ق. ایلینده عباسی خلیفه سی معتصم(218-227 ق/ 833- 842) طرفینده ن بابک ایله دویوشمه ک اوچون آذربایجانا گؤنده ریلن اوردو ایچریسینده، بیر سرکرده کیمی اولدوغونو قید ائتمیشدیر[11]. مادلونگین فیکرینجه «اونون بو دویوشده گؤستردییی شجاعت ، قهرمانلیقلار و بیرده، بابکین عایله عضولری و یاخین آداملارینی اسیر آلماسی اونون شهرتینی آرتیرمیشدیر»[12]<br /><br />ابن الاثیرین یازدیغینا گؤرا، بابک عایله عضولری ایله گیزلی یوللارلا ارمنستانا گئتدییی بیر زاماندا، خلیفه اوردوسونون گؤدوکچولرینین باشچیسی اولان ابوساج طرفینده ن محاصریه آلینمیشدیر. معاویه و بابکین آناسی ایله برابر قادینلارین بیرینی توتوب افشینین یانینا گؤنده ردی».[13] ابن الاثیرین سؤزلرینی بیر آز ده ییشیکلیک له طبرینین «تاریخ الرسل و الملوک» اثریندده گؤرمه ک اولار[14].<br /><br />ابوساجین ایشی بوننان بیتمه دی. او، دفعه لرله عباسیلر خلیفه سینین نفعینه چالیشمیش و عباسیلر سارایینین نفوذلو آداملاریندان بیرینه چئوریلمیشدیر.<br /><br />224- نجی هـ. ق. ایلینده معتصم و خراسان امیری عبدالله بن طاهر، مازیارین شورشینی سؤندورمه ک مقامینا گلدیلر. دماوند و لارزدان خلیفه نین امری ایله طبرستانا گؤنده ریلن اوردویا ائله ابوساج باشچیلیق ائدیردی[15].<br /><br />افشین بابکه غلبه چالدیقدان سونرا اؤز باجیسی اری منکجوری آذربایجانا والی تعیین ائتدی. اما، 226.اینجی هـ. ق. ایلینده[16] «منکجور بابکین کندلرینین بیرینده خزینه یه ال تپارکن اونو خلیفه یه بیلدیرمه میشدیر. بو ایشده ن باش آچان آذربایجان «برید»ینین باشچیسی خلیفه یه خبر وئرمیش، منکجور اؤز مکتوبوندا آذربایجان بریدی عبدالله بن رحمانین سؤزلرینی انکار ائده نده ن سونرا، اونو اؤلدورمه ک قرارینا گلدیکده، اردبیل جماعتی اونون قارشیسینی آلمیشدیلار. منکجور ایله اردبیل جماعتی آراسیندا ساواش باشلامیشدیر. بو خبر معتصمه چاتدیقدا او، افشینده ن منکجورون قیراغا قویولماسینی ایسته میشدیر. افشین ایسه اؤز یاخینلاریندان اولان ابوساج دیودادی آغیر بیر اوردویلا آذربایجانا گؤنده رمیشدیر.افشین ظاهرده قوشونو منکجور ایله دؤیوشمه یه گؤنده رسه ده، گیزلینجه اونون منکجورا یاردیم ائتمه امرینی وئرمیشدیر. اونون اوزره معتصم تورک سرکرده سی بغانی [بوغا] اونون دؤیوشونه گؤنده رمیشدیر. منکجور بو خبری بیلدیکده ن سونرا بوتونلوکله خلیفه نین امرینده ن بویون قاچیرمیشدیر. منبعلر گؤرا، بابکین آداملاریندان بیر نئچه سینی اؤز اطرافینه یقمیش، اردبیل شهرینده ن دیشاری چیخیب، خلیفه نین سرکرده سی ایله دویوشدوکده ن سونرا، بوغا اونا ظفر تاپمیشدیر.<br /><br /> منکجور بابکین قالالاریندان بیرینه قاچیب اورادا اؤزونه معوا قوردوقدان سونرا، بیر نئچه مدت اورادا گیزله نیب و بوغانین قارشیسیندا استقامت گؤسترمیشدیر. سونرا اؤز آداملاری اونو توتوب خلیفه نین سرکرده سینه تسلیم ائتمیشدیلر. بعضیلرینین دئدیینه گؤرا، او، اؤزو بوغادان امان ایسته میشدیر. هر حالدا، اونو سامرّایا آپاریب خلیفه نین امر ایله دوستاغا سالدیلار. ائله بونونلادا مازیارین شورشی یاتیریلمیش و افشین هر ایکی حادثه ده اتهاملاندی»[17]. «اما خلیفه افشینی منکجورون تحریکینده مقصر بیلیب و ابوساجی افشینین عاملرینده ن اولدوغونو بیلن خلیفه اونون یئرینه باشقا بیر سرکرده نی تعیین ائتدی.<br /><br />بوندان سونرا 242- نجی هـ.ق. ایلینه قده ر ابوساجین یاشایشیندان بیلیک الده یوخدور. اولا بیلسین کی، معتصمین آجیغی و اونا اینامی اولمادیغی اوچون اونو ایللرجه خلافتده ن آیرمیشدیر»[18].<br /><br />هر حالدا ابوساج بوندان سونرا چوخ چئشیتلی منصبلره چاتمیشدیر.او، «242- نجی هـ. ق. ایلینده متوکل عباسی (232- 247- نجی هـ. ق./ 847- 861) طرفینده ن جعفر بن دینارین یئرینه مکه یولونون رییسی تعیین اولوندو. طبرینین سؤزلرینده ن بئله نتیجه آلماق اولور کی، ابوساج 251- نجی هـ. ق. ایلینه قده ر مکه یولونون رییسی اولموشدور. یعقوبینین سؤیله دییینه گؤرا، ایکی ایل بوندان قاباق، او زامان کی، محمد المولّد، خلیفه المستعین طرفینده ن یوسف بن ابراهیم تنوخینین شورشینی سؤندورمه ک اوچون قنسرینه گؤنده ریلدیی بیر زاماندا اؤز ایشینده ناکام قالدیغی اوچون، خلیفه بو ایشی ابوساجا تاپشیرمیشدیر. او قصیصه [یوسف بن ابراهیم تنوخی] یه امان وئردیکده ن سونرا، اونو لاذقیه حاکمی ائتدی»[19].<br /><br />متوکلده ن سونرا ، مستعین(248- 252هـ. ق.) و معتزّ(252- 255- هـ. ق.) آراسیندا اولان چارپیشمالاردا، ابوساج معتزّ طرفینی توتموشدور.[20] 251نجی هـ. ق. ایلینین ربیع الاول آییندا معتزّ ایله مستعین آراسیندا اولان چارپیشمادا، معتزّ تورکلرین حمایه سی آلتیندا اولدوغو بیر حالدا، ابوساج یئددی یوز(700) آتلیلا مکه یولوندان بغدادا گلیب، خلیفه یه قوشولموشدور. ائله اونداندا خلعتلر آلمیشدیر[21].<br /><br />ابوساج 252- نجی ایلده خلیفه طرفینده ن کوفه و اونون اطرافینا حاکم سئچیلدییی بیر حالدا[22]، یئنه ده مکه یولونون رییسی اولموشدور. 254- نجی هـ. ق. ایلینده عباسی خلیفه سی معتز طرفینده ن مُضَر، قنسرین، عواصم و حلب حاکمی تعیین ائدیلدی.او، معتمدین خلافتینده ن قاباق، مُضَر، ربعیه حاکمی و قنسرین اوردوسونون سرکرده سی ایدی. او، ائله بو عنوان ایله ده خلیفه ایله بعیت ائله دی[23].<br /><br /> او، 256- نجی هـ. ق. ایلینه قده ر بو سیمتده قالمیشدیر. همان ایلده خلیفه اونو ارمنستان حاکمی عیسی بن شیخین شورشینی سؤندورمه ک اوچون گؤنده ردی. ارمنستان ساواشی 261- نجی هـ. ق. ایلینه قده ر داوام ائتمیشدیر[24]. ابوساج خلیفه طرفینده ن 261- نجی هـ. ق. ایلینده اهواز حاکمی و زنگیلرله مبارزه اوچون تعیین ائدیلدی. اوندان سونرا عبدالرحمان بن مُفلح فارسا، اودا [ابوساج] اهوازا گئتدی. بو ایلده عبدالرحمان اؤلدو. ابوساج عسکر مُکرَمه طرف دالی اوتوردو. ائله بو واخت زنگیلر اهوازا گیریب، اورانین آداملارینی [کیشیلرینی] اؤلدوروب آروادلارینی اسیر آلدیلار و ائولرینی یاندیردیلار. ائله اوندان سونرا ابوساج اؤز مقامیندان گؤتورولوب، ابراهیم بن سیمانی اونون یئرینه قویدولار[25].<br /><br /> 262- نجی ایلده عباسی خلیفه سی معتمد ایله یعقوب بن لیث آراسیندا اولان اختلافین شدتلی زامانی، ابوساج یعقوب بن لیثین طرفینی ساخلامیش و اونون طرفینده ن قارشیلانمیشدیر[26]. خلیفه نین قارداشی موفق یعقوب بن لیثه قالیب گله نده ن سونرا[27] ابوساجین اموالینی مصادره ائتددی. اونلارین هامیسینی بوتونلوکله اؤز سردارلاریندان اولان، مسرور بلخییه اقطاع وئردی[28].<br /><br /> ابوساج 266- نجی هـ. ق. ایلینین ربیع الاول آییندا یعقوب بن لیثین قارداشی و جانیشینی اولان، عمروبن لیثین اوردوسوندان بغدادا قاییدارکن، جُندی شاپوردا اؤلموشدور[29].<br /><br /> <br /><br />محمد بن ابوساج<br /><br /> <br /><br />ابوساج اؤله نده ن سونرا اونون اوغلو ابوعُبیدالله محمد افشین[30] بن ابوساج 266- نجی هـ. ق. ایلینده خلیفه المعتمد طرفینده ن مکه و مدینه عاملی و مکه یولونون رییسی سئچیلدی[31]. همین ایلده محمدبن ابو ساج ابن محزومی ایله دویوشدو. او، ذی حجّه نین سگگیزینده ابن محزومینی شکست وئریب بوتون مالینی تالادی[32].<br /><br />267- نجی هـ. ق. ایلینین شوال آییندا [محمد] بن ابو ساجین طرفدارلاری هیصم عجلی ایله دویوشموشدور. اونلار، هیصم عجلینین قوشونونون جلودارینی اؤلدوردوکده ن سونرا، اونون اوردوسونا غلبه چالمیش و اوردوگاهینی تالایب داقیتمیشدیلار[33].<br /><br />268- نجی هـ. ق. ایلینده ابن ابو ساجین آداملاری محمد بن علی بن حبیب یشُکرینین واسط ده قانینی تؤکوب، باشینی بغداددا آسدیلار[34]. همین ایلده علوی، حرون آدییلا تانینمیش آدام اسیر اولدو. اونون سببی بویودورکی، حرون حجّ مراسمینین خبری گؤنده ریلن خریطه نی یولدا آلمیشدیر. ابن ابو ساجین مکه یولونا تعیین ائتدیی نایبی آدام گؤنده رمیش، حرونی توتوب خلیفه موفّقین یانینا گؤنده ردی[35].<br /><br />268- نجی هـ. ق. ایلینده هارون بن محمدهاشیمی سالار حجّ اولدوغو بیر زاماندا، [محمد] بن ابو ساج یول و «حادثات» ین عاملی سئچیلدی[36].<br /><br /> 269- نجی هـ. ق. ایلینده ابوساج مکه ده ن قاییدارکن طایفه دونموش، اونا خلیفه طرفینده ن یاردیم اوچون قوشون گؤنده ریلمیشدیر. ابن ساج جدّییه ساری یؤنه لمیش، محزومی ایله دویوشرکن، محزومینین آلتین و سلاح یوکلو ایکی گمیسینی اله کئچیرمیشدیر[37]. همین ایلین جمادی الاخر آییندا هارون بن موفّق، ابن ابو ساجی انبار عاملی و فرات ایله رحبه یولونون رییسی سئچدی[38].بو ایلده ابن ابو ساج ایله بَدویلر آراسیندا محاربه اولدو، ایلک نوبه ده بَدویلر ابن ابو ساجا قالیب گلدیلر. سونرادان او، بَدویلره باسقین ائدیب بیرسیراسینی اؤلدوروب، بیرسیراسینیدا اسیر آلدی. او، اسیرلرله برابر اؤله نلرین باشلارینی بغدادا گؤنده ردی. شوّالین سونوندا ابن ابو ساج رحبه شهرینه گیرمه میشده ن اؤنجه، اورانین جماعتی اونونلا دؤیوشموشدور. ابن ابو ساج اونلارا قالیب گلدیی زاماندا، احمد بن مالک شاما قاچمیشدیر. اوندان سونرا ابن ابو ساج قرقیسیا گیردی. اونو گؤره ن ابن صفوان عقیلی اوندان[چكينيب] اوزاقلاشدی[39].<br /><br /> محمدین کئچیردییی اهمیتلی حربی عملیاتلاردان بیری، اونون 273- نجی هـ. ق. ایلینده سوریه جانیشینی اسحاق بن کُنداج اوزه رینده کی غلبه سی ایدی. محمد بوزامان موصل حاکمی، قنسرین و دیگر شهرلرین جانیشینی ایدی. او، رتبه سینه گؤرا، اسحاق بن کُنداجدان یوخار یئر توتوردو، لاکین اسحاق اونو تانیماقدان بویون قاچیریردی و اونا تابع اولموردو. ابن ابوساج مصر حاکمی خمارویه بن احمد بن طولونون یانینا آدام گؤنده رمیشدیر. او [اؤز مکتوبوندا] خمارویه نین امری آلتیندا اولدوغونا سؤز وئریب و اونونلا بیرله شیب ائله خمارویه نین آدینا خطبه اوخوموشدور[40]. خمارویه شاما یوللانمیش و بالسدا ابن ابوساج ایله گؤروشموشدور. محمد بن ابوساج، اؤز اوغلو دیودادی بیر گیرو کیمی اونون یانیندا قویموشدور. ائله خمارویه ده، ابن ابوساج و اونون سرکرده لرینه چوخلو هدیه لر و وار دولت گؤنده رمیشدیر. ابن ابوساج اورادان فراتی کئچیب، رقه یه گئتمیش، ابن کنداج ایله اوزبه اوز اولارکن، ایکی قوشون آراسیندا محاربه باشلامیشدیر. نهایت محمد بن ابوساج 273- نجو هـ.ق. ایلینین جمادی الاول آییندان دوققوز گون گئتمیش، تک گونونده [سه شنبه] اسحاق بن کُنداجا غلبه چالدیب و اونون حاکم اولدوغو یئرلری اله کئچیرمیشدیر[41].<br /><br />بو غلبه ده ن سونرا خمارویه فراتدان کئچیب رافقه یه یئتیشدی. اسحاقین ماردینا قاچیب گیزله ندییینی اورگنن ابن ابوساج اورانی محاصره یه آلدی. اسحاق اورادان سینجارا کئچیب بیرسیرا بَدویلر ایله توققوشموشدور. ابن کنداج ماردیندان موصله گئده رکن، ابن ابوساج برقعیدده اونا تور قوردوغو بیر زاماندا. ابن کنداج یئنه ماردینه قاییتدی. اورادا اوزاماناجان قالدی کی، ابن ابوساجین ایشی توتدو و[42] مصر قوشونلارینین کؤمه یی ایله جزیره و موصلو اله کئچیردی[43]. [محمد] اولده خماروینین سونرا ایسه اؤز آدینا خطبه اوخودو[44]. ابن ابوساج موصله صاحب چیخاندان سونرا، اؤز آداملاریندان بیرسیراسینی اؤز غلامی فتحین باشچیلیغیلا موصلون حومه سینده ن اولان مرجه گؤنده رمیش و اونلاردان باج آلمیشدیر[45]. ذی حجه ده ن اون دؤرد گون گئده نده بیر باشقا ساواشدا، یئنه ده محمد، ابن کنداجا قالیب گلمیشدیر[46].<br /><br />محمد 274- نجی هـ. ق. ایلینده ابن کنداج ایله صلح مقاوله سی باغلادیغی بیر حالدا، اؤز حمایه چیسی و متفقی خمارویه نین علیهینه چیخدی. بو ایشده ن خبر توتان خمارویه اؤز قوشونو ایله مصرده ن چیخیب، دمشقین حومه لرینده ن اولان بثنیه ده ووروشدولار. بو دؤیوشده محمد بن ابوساج مغلوب اولوب فرات چایینی کئچره ک قاچدی. خمارویه محمدین اوغلونو یانینا چاغیریب بیر خیلی ارمغان و خلعت وئره نده ن سونرا، گیرولیقدان بوشلایب آتاسینین یانینا گؤنده ردی. اؤزوده مصره قاییتدی[47].<br /><br /> 275- هـ. ق.ایلینین محرم آیندا دمشق یاخینلیغیندا تنیه العتاب آدلی بیر یئرده ابن ابوساج ایله خمارویه آراسیندا یئنه ساواش باش وئرمیشدیر.محمد بن ابوساج یئنه ده موفقیت الده ائده بیلمه میشدیر. او، قاچاندان سونرا قوشونو داغیلیب بوتون وار یوخو تالانمیشدیر. بو محاربده ن سونرا محمدین حمصده چوخلو مال- دولتینین اولدوغونو بیلن خمارویه، اؤز سرکرده لرینده ن بیرینی اورا گؤنده ریب ائله محمدده ن قاباق اورا چاتان سرکرده بوتون مالا صاحب چیخمیشدیر. ابن ابوساج مغلوب اولدوقدان سونرا حلبه قاچیب، اوراداندا رقّه یه گئتمیشدیر[48]. خمارویه ابن ابوساجی تعقیب ائتدیغی زاماندا فرات چاییندان کئچیب بَلد شهرینه چاتاندا ائله ابن ابوساج دا موصله چاتمیشدی[49].<br /><br />ابن ابوساج خمارویه نین بَلد شهرینه چاتدیغیندان خبر دار اولاندان سونرا، ائله موصُلدان حدیثه یولونو سئچمیشدیر. خمارویه بَلد شهرینده قالیب ائله اؤزونه بیر عشرتکده تختی دوزلتمیشدیر[50].<br /><br /> ابن کُنداج، محمد بن ابوساجا مغلوب اولاندان سونرا فرصت آرخاسیندا اولموشدور. او، خمارویه نین بَلد شهرینه چاتدیغینی بیلنده ن سونرا، اونون طرفینه چکیلیب، خمارویه بیر آغیر اوردونو ابن کُنداجین اختیاریندا قویوب، اؤز سرکرده لرینین چوخونو اونون اطاعتکاری ائتمیشدیر. بلکه محمد بن ابوساجی تاپسینلار. ابن اسحاق اونو تکریته قده ر تعقیب ائتمیشدیر. ابن ابوساج دجله نی کئچدییی بیر حالدا، ابن کُنداج گمیلری توپلاییب کؤرپو دوزه لتمه یه باشلادی، بلکه اونون اوزه رینده ن کئچسین. ائله بو زامان هر ایکی قوشون بیر- بیرینی اوخ ایله وورا بیلیردیلر.<br /><br />محمد بن ابوساج ایکی مین قوشونو ایله ووروشدوغو زامان، اسحاق بن کُنداجین ایییرمی مین قوشونو وار ایدی. محمد بن ابوساج گمیلرین دوزومونو گؤردوکده، گئجه تکریتده ن موصُله یوللانمیش دؤرد گونده ن سونرا اورا یئتیشمیشدیر. او، موصُلدان قیراقدا اولان دیرعلی ده خمیه ووروب، ابن کُنداجین غریقه گلدییینی اؤرگه نیب اونون اوستونه هجوم ائتمیشدیر. محمد بن ابوساج اؤز دؤزمو و استقامت ایله ابن کُنداجا غلبه چالیب، اونون قوشونونو رقّه یه قده ر دالی اوتورتموشدور.<br /><br />محمد بن ابوساج ابومحمد موفّقَ مکتوب یازیب بوتون ایشلری آچیقلایاندان سونرا، فرات چاییندان کئچیب خمارویه نین تورپاقلاریندان اولان شاما گئتمه سی اوچون اجازه ایسته دی. موفّقَ اونون مکتوبونا جواب یازیب، ایشینی قیمتلندیردیکده ن سونرا، یاردیم اوچون کؤمکچی قوشون گؤنده رمه سینه سؤز وئردی.<br /><br />ابن کُنداج خمارویه نین یاردیم ائتدییی قوشونلا فراتا یئتیشمیشدیر. ائله بو آندا شام ابن کُنداجین، رقّه ایسه محمدین الینده ایدی. ابن کنداجین آداملاری فراتدان کئچیب هجوما باشلادیلار. محمدین اوردوسو مقاومت گؤستره بیلمه ییب رقّه یه قده ر دالی اوتوردولار. ابن ابوساج ایشی بئله گؤردوکده رقّه ده ن موصُلا گئدیب اؤزونه یئنی قوشون اجیر ائتدی. بیر آی اوردا قالدیقدان سونرا هئچ بیر نتیجه الده ائده بیلمه دییی اوچون بغدادا یوللانیب و 276- نجی ایلین ربع الاول آییندا ابو احمد موفّقَ قوشولموشدور. موفّق اونو اؤزویله جبالا آپاریب چوخلو هدیه لر و پاداشلار وئرمیشدیر[51].<br /><br />276- نجی ایلده محمد جبال حاکمی تعیین ائدیلدی[52] و همن ایلده ایلک دفعه اولاراق ابو احمدبن موفّق طرفینده ن آذربایجان حاکمیده سئچیلدی[53].<br /><br />محمد آذربایجان اراضیسینه حاکم سئچیلدیکده ن سونرا، مراغا حاکمی عبدالله بن حسن حمدانی اونون قارشیسینی آلماق اوچون قوشون توپلایب مراغادان دیشاری چیخدی. اما، محمدین قارشیسیندا دایانا بیلمه یب مراغا حصارینا چکیلیب اورادا دفاع ائتمه یه باشلادی. بیر اوزون سوره ده ن سونرا عبدالله بن حسن حمدانی محمدده ن امان ایسته ییب، اؤزونو280- نجی هـ. ق. ایلینین ربیع الاول آییندا تسلیم ائتدی. محمد اونا زینهار وئردیکده ن سونرا اونون بوتون وار- دولتینی و مراغا شهرینی اله کئچیریب، اؤزونوده اؤلدورموشدورو[54].<br /><br />278- نجی هـ. ق. ایلینده محمد خلافته یئنیده ن بؤیوک خدمت گؤسترمیشدیر: خلیفه المعتمدین اؤلومو نتیجه سینده بغداددا باش وئره ن قاریشیقلیق زامانیندا، محمدبن ابوساج تختین جانشینی علیهینه عصیان قالدیران قوشون و بَدویلری یاتیرتدی. یئنی خلیفه المعتضد (902- 892) اونا آذربایجانا قایتماغا اجازه وئردی [55].<br /><br />285- نجی هـ. ق. ایلینده محمدبن ابوساج خلیفه طرفینده ن بوتون آذربایجان و ارمنستان و اونون اطرافینداکی داغلیق اراضیلره حاکم تعیین اولوندو [56].<br /><br />محمد افشین اؤزونو گوجلو گؤردویو بیر حالدا، خلیفه نین امرینده ن بویون قاچیریب، خراج وئرمکده ن چکینمیشدیر. اما او، اؤز ایشینده ن پشیمان اولوب[57]، 286- نجی ایلده اطاعتسیزلیک گؤستریب خلافتده ن آیریلمییاجاغینین تعمیناتی اولاراق، اؤز اوغلو ابوالمسافری بیر گیرو کیمی چوخ هدیه لرله خلیفه نین یانینا گؤنده ردی[58].<br /><br />محمد جانشینلییه باشلایاندا، ارمنستان شاهی بیرینجی آشوت باگراتونو (890- 866 م/ 277- 252هـ. ق.) اؤلدو و اوغلو بیرینجی سمباط خلیفه المعتضده ائلچی گؤنده ریب، تخته چیخدیغینی بیلدیردی و خواهش ائتدی کی، خلیفه اونون پادشاهلیغینی تصدیق ائتسین... خلیفه محمدبن ابوساجی پادشاه تاجی و فخری پالتار ایله ارمنستانا گؤنده ردی. او یراگاورتس آدلی بیر یئرده محتشم بیر مراسمده اؤز الی ایله تاجی بیرینجی سمباطین باشینا قویدو [59].<br /><br />افشینی بیرینجی سمباطین تاج قویما مراسیمینه گؤنده رمه کده خلیفه المعتضدین مقصدی بیزانس سرحدلرینده مهم بیر ولایت اولان ارمنستانی خلافته یاخینلاشدیرماق و ارمنی شاهزاده لرینه بیزانس ساراینین تأثیرینی آزالتماق ایدی. اوزامان بیزانس امپراتوری لئو عباسی خلافتینین رقیبی ساییلیردی. او چالیشیردی ارمنستان حاکمینی اؤزو ایله ایاقلاشدیرسین ائله اودورکی، بیزانس امپراتوری بیرینجی سمباطا کؤمه ک وعده سی وئرمیش و اسکی عنعنه ایله اونو «سئویملی اوغلوم» آدلاندیریب، بیر متفق اولاراق اونا تعمینات وئریردی[60].<br /><br />893م/ 280 هـ.ق. ایلینده بیرینجی سمباط مودورک لئوین سارایینا ائلچی گؤنده رن زامان، خلیفه بوندان در حال خبردار اولدو و بیرینجی سمباطا قارشی درحال حربی عملیات باشلاماسینی محمد افشینه امر ائتدی. محمد قوشونو توپلاییب ارمنستان سرحدینه یاخینلاشدی، بیرینجی سمباط ووروشماغا جرأت ائتمه دی و محمده باریشیق تکلیف ائتدی. بو تکلیف قبول اولوندو و هر ایکی اوردو اولکی یئرلرینه قاییتدی[61]. اما سمباط ارمنستانین شمال بؤلگه سینی گئنیشلندیرمه ک اوچون دوین و 895- ینجی میلادی ایلینده گرجستان و آلبانیایا باسغین ائتدی[62]. محمد افشین بیرینجی سمباطین قارشیسینی آلماق اوچون 281- نجی هـ. ق. ایلینده آغیر بیر قوشون توپلاییب نخجوانی آلدیقدان سونرا دوین حاصارلارینا گلیب چیخدی[63]. بیرینجی سمباط اؤز قوشونونو آراقاس داغی یاخینلیغیندا توپلادی. ارمنیلر کاتولیکوس ایکینجی گئورقو (897- 876) باریشق تکلیفی ایله افشینین یانینا گؤنده ردیلر: افشین بیرینجی سمباطی اونا تسلیم ائتمه ک شرطینی ایره لی سوردو، لاکین بو تکلیف ردّ اولوندو. اوندا افشین ایکینجی گئورقون ال- قولونو زنجیرله دی و ووروشمایا آتیلدی، لاکین وژان قالاسی یانیندا مغلوب اولدو. افشین بیرینجی سمباطا صلح تکلیف ائتدی و بو تکلیف قبول اولوندو و کاتولیکوس ایکینجی گئورقدان باشقا بوتون ارمنی اسیرلری قایتاریلدی. بیر مدت سونرا آلبانییا پادشاهی گریگوری خامام افشینه پول وئریب کاتولیکوس ایکینجی گئورقو خلاص ائتدی[64].<br /><br />286- نجی هـ. ق./ 896 نجی میلادی ایلینده بیرینجی سمباط، اؤز اوردوسونون گوجونو گؤسترمه ک و عینی زاماندا اونا دوشمن اولان آرسورونی نسلینی ضعیفله تمه ک اوچون[65] و بیرده عباسیلر ایله مخالفته باشلادیغی اوچون[66] اؤز قوشونونو کارین ولایتینی توتماغا گؤنده ردی؛ او زامان ایسه همن ولایت سوریه حاکمی احمدبن طولونون اشغالیندا ایدی. لاکین ابن طولون بیرینجی سمباطین یوز مینلیک قوشونونو مغلوب ائدیب[67]، اونو گئری اوتورتدو.<br /><br />بیرینجی سمباطین قاچماسی، ارمنستاندا واهمه یارالدیب ارمنی بؤیوکلرینین آراسیندا اولان چکیشمه لرده ن استفاده ائده ن محمد افشین یئنیده ن ارمنستانا هجوم ائله دی.<br /><br />افشین قارصدا بیرینجی سمباطین آروادی و باشقا قوهوملارینی، هابئله بیرینجی سمباطلا بیرلیکده قاچان ارمنی بؤیوکلرینین عایله لرینده ن چوخلو اسیر ائتدی[68] و سمباطین خزینه سینین چوخونو اله کئچیردی[69]. افشین اؤز اوغلو دیودادی ارمنستانا جانیشین تعیین ائدیب [70]، اؤز قوشونو ایله گرجستانا هجوم ائدیب، تفلیس و دیگر شهرلری اله کئچیردی.<br /><br />لاکین آز سونرا ارمنستانا قاییتمالی اولدو، چونکو بیرینجی سمباط اونون گئتمه سینده ن استفاده ائده رک، آنی و دوینی توتموش و دیودادی اونا باج وئرمه یه مجبور ائتمیشدیر[71]. لاکین همین ایلده [288- هـ. ق.] آذربایجاندا وبا خسته لییی اولموش، جماعتین تلافاتی حدده ن آشمیش وضعیته دوشموشدور. حتی جماعت اؤلولرینه کفن تاپمادیقلاری اوچون اونلاری پال- پالتارلی باسدیریب و یادا یول قیراقلاریندا اؤز حاللارینا بوراخمیشدیلار[72]. ائله وبا خسته لییینه دوچار اولان محمد افشین ارمنستانا قاییدا بیلمه میشدیر. ائله او بردعه شهرینده وبا خسته لییینده ن اؤلموشدور.<br /><br /> <br /><br />یوسف بن ابوساج<br /><br /> <br /><br />ابوساجین ایکینجی اوغلو ابوالقاسم یوسف[73] 271- نجی ایلده مکه حاکمی اولدوغو زامان، احمد بن محمدطایی مدینه و مکه یوللارینین رییسی ایدی. یوسف بن ابوساج محمد طایینین دسته سینین قورودوغو زوّارلارا هجوم ائدیب، اونون غلاملاریندان اولان بدرینی بنده چکدی. بیر سیرا قوشونلار یوسف بن ابوساج ایله دویوشدولر. بو آرادا حجّه گله نلرده اونلارا کؤمه ک ائله ییب طایینین غلامینی قورتاردیلار و ابن ابوساجی اسیر آلیب بنده چکدیلر. ائله اونو الی- قولو باغلی مدینه السلاما آپاردیلار. اونلارین دویوشلری مسجدالحرام قاپیسی یاخینلیغیندا اوز وئرمیشدی[74].<br /><br />بوندان سونرا 280- نجی ایله قده ر یوسف بن ابوساجین نه ایشلرله مشغول اولدوغو حاقدا، قایناقلاردا هئچ بیر معلومات گؤرونمور.<br /><br />یالنیز طبرینین معلوماتینا گؤرا، 280- نجی ایلده او، موصل یولوندا خوارجلرله دویوشوب اونلاردان ایییرمی بئشینین بوینونو ووردوروب یئددی نفرینیده دوستاق ائتمیشدیر[75].<br /><br />282- نجی ایلده خلیفه المعتضد یوسفی خارجیلره قارشی مبارزه اوچون صمیره یه، فتح قلانسینین کؤمه یینه گؤنده ر میشدی. اما او، اؤز آداملارییله یولونو دؤنده ریب، معتضده عاید اولان کاروانی سویوب مراغادا قارداشی محمدین یانینا گئتدی[76]. 288- نجی ایله قده ر یوسف آذربایجاندا قالسادا، لاکین ایش باشیندا اولمادی.<br /><br />محمد افشین اؤله نده ن سونرا قوشون باشچیلاری توپلاشیب اونون اوغلو دیودادی آتاسینین یئرینه سئچدیلر. دیودادین عمیسی یوسف اعتراض ائده رک اونلاردان آیریلیب بئش آیدان سونرا، قوشون توپلاییب دیوداد ایله دؤیوشوب اونو مغلوب ائله دی. یوسف دیودادا آذربایجاندا قالماغی تکلیف ائله سه ده، او بو تکلیفی قبول ائله مه ییب موصل یولو ایله رمضان آییندان یئددی گون قالمیش جمعه آخشامیندا بغدادا یئتیشدی[77]. بونونلادا یوسف بن ابوساج مراغا حصارلارینی داغیدیب[78] باش کندی (پایتختی) اردبیل شهرینه آپاردی[79].<br /><br />بو زامان یوسف بن ابوساج خلافتده ن آیریلماق اوچون بیرینجی جدّی تشبوسو گؤستریر. خلیفه المکتفی (908- 902م/ 295- 289 هـ. ق.) تَکلیکده یوسفین عهده سینده ن گله بیلمه دییینه گؤره، بیرینجی سمباطا مکتوب یازاراق تکلیف ائتدی کی، قوشونلا یوسفین اوستونه گئتسین. بیرینجی سمباط قوشونونو یئریتدی، لاکین بو بارده یوسفین اؤزونه خبر وئرمه یی قطع ائتدی. یوسف بیرینجی سمباطین بو حرکتلرینده اتفاقا خیانت گؤردو و 907- نجی ایلده اؤز قوشونونو بیرینجی سمباطین اوستونه یئریتدی. بیرینجی سمباطدان ناراضی اولان کوروپالات ایکینجی آترنئرسیخ، واسپورکان کنیازی هاجیق آرسرونی و بیرینجی سمباطین قارداشی اوغلو شاپوخ باگراتونی یوسفه قوشولدولار[80].<br /><br />لاکین المکتفینین اؤلومو (295هـ. ق./ 980) یوسف حاققینداکی پلانینی حیاتا کئچیرمه یه مانع اولدو. خلافت تاختینا چیخان المقتدر (932- 908م/ 320- 295هـ. ق.) یوسف بن ابوساجی ارمنستان و آذربایجان جانیشینی وظیفه سینه تعیین ائتدی و یوسف بن ابوساجدا تعهد ائتدی کی، ایلده یوز ایییرمی مین دینار وئرگی وئرسین[81]. ائله بوزامان او دینورده ن یولا دوشوب آذربایجانا گلدی.<br /><br />یوسف آذربایجان و ارمنستان جانیشینی اولان زامان بیرینجی سمباط، اونون حاکمیتینی تانماق ایسته مه ده ن، خلیفه یه مکتوب یازیب خواهش ائتدی کی، ارمنستانی یوسفین جانیشینلییینده ن آزاد ائتسین، عوضینده ایسه ارمنستانین خلافته تام اطاعت ائده جه یینی وعده ائتدی. یوسف بوندان خبردار اولان کیمی، قوشونلارینی دؤوره یوللا (بردعه- تفلیس- تاشیر- شیراک یولو ایله) یئریتدی و ارمنی قوشونلارینین مقاومتینه باخمیاراق، دوینه چاتدی... آز سونرا 290هـ. ق./ 903م ایلینده باریشیق اولدو و یوسف مراغه یه قاییتدی[82].<br /><br />سونراکی ایلده [297-نجی هـ. ق.] یوسف، ارمنی کنیازلاری آراسینداکی عداوتده ن استفاده ائده رک، یئنیده ن ارمنستانا باسقین ائتدی. نخجواندا هاگیق آرسرونینین قوشونلاری اونا قوشولدو؛ سیونیک قوشونلارینین مقاومتینه باخمیاراق اونلار مغلوب اولوب، سمباط، یوسف بن ابوساجین گوجلو اولدوغونو دوشونوب، شیراکا قاچدی. یوسف شیراکا گئدیب اوندان سونرا دوینی اله کئچیردیب سمباطی گرجستانا قده ر تعقیب ائتدی. جعفربن علینین حاکمیتی آلتیندا اولان تفلیس شهرینی اله کئچیردی. هر واسطه ایله آرسرونین بیرینجی سمباطا قارشی قالدیران یوسف اونا پادشاهلیق تاجی تقدیم ائتمیشدی[83].<br /><br />بیرینجی سمباط عمله گلمیش وضعیتین گرگینلییینی آزالتماق، ارمنستاندا آساییشی برپا ائتمه ک، ناراضی، کنیازلاری ساکتله شدیرمه ک و یوسفین هجومونو دایاندیرماق مقصدیله کاتولیکوس ایوهاننی هدیه لرله یوسفین یانینا گؤنده ردی کی، اونون اوره یینی اله آلسین. حربی عملیاتی دایاندیرماسینی اوندان خواهش ائتسین. یوسف بیلیردیکی، کاتولیکوس ارمنستاندا اولمایان زامان اورادا هرج- مرجلیک باشلاناجاقدیر، اودورکی، کاتولیکوسو اؤز اوردوگاهیندا ساخلادی و هجومو داوام ائتدیردی. یوسفه مقاومت گؤستره ن سونیک قوشونلاری تئز مغلوب ائدیلدی و آز سونرا کنیاز سوفان اطاعت ائتمه ک اوچون یوسفین یانینا گلدی.<br /><br />آراز ساحلینده اوردوگاه قوران یوسف بیرینجی سمباطا بیر قاصد (چاپار) گؤنده ریب، باج ایسته دی. بیرینجی سمباط ارمنستاندا بوتون وئرگیلری بئش قات آرتیرمالی اولدو کی، یوسفین طلب ائتدی 60 – مین دینار پولو وئرسین. لاکین، بو، یوسفین قوردوغو کله کیدی، چونکو او، ارمنیلره قارشی هجومو داوام ائتدیریردی. دزئکناواتچور قصبه سینده ارمنی قوشونلاری ازیلیب قاچماغا اوز قویدولار و بیرینجی سمباط اؤزوده شیراکا قاچدی[84] .<br /><br />یوسف بیرینجی سمباطین قاچدیغینی اؤیره نن کیمی شیراکی تالاییب ویران ائتدی، اورادان دا دوینی گئدیب توتدو. یوسف بیرینجی سمباطی تعقیب ائده رکن گورجستانا گیریب، جعفر بن علینین اداره ائتدییی تفلیسی توتدو. یوسف گرجستانی (کارتلی) تالاییب ویران ائتدیکده ن سونرا، قوشونلارینی کاخئتییایا یئریتدی، هر یئری اودا وئریب قلینجدان کئچیردی، یوسفین قوشونلاری کورون سول ساحلی ایله ایره لیله یره ک، چاواخئتینی و سامسخئنی توتدو، بو ولایتلرین شهر و کنده لرینی تالادی، استحکام و قالالارینی داغیتدی[85].<br /><br />سامسخئده، جاکیسسخالی چایینین سول ساحلینده یئرله شن و چوخلو اعیان و زاده گانلارینین توپلاندیغی کوئلی قالاسی یوسفین قوشونلارینا شددتلی مقاومت گؤستردی. محاصره اولونانلار ایچریسینده کوئلی موناستیرینین باش راهبی میخائیل (قوبرون) دا وار ایدی. قالا اوستونده قیزیشیب ایییرمی آلتی گون داوام ائده ن ووروشمادا «هر ایکی طرفده ن آتیلان چوخلو اوخ و نیزه لرده ن گونه شین اوزو توتولوردو. سونرالار اوخ و نیزه لر یوزلرله دوه یه یوکله نمیشدیر». قالادا محاصرده قالمیش گرجیلر شددتلی مقاومت گؤستردیلر و یالنیز سورسات جهتده ن چتینلیک چکدیکلرینه گؤره یوسف قالانی توتا بیلدی.<br /><br />ایییرمی آلتی گون محاصرده ن سونرا قالا آلیندی و اونون قارنیزونو یالنیز باریشیق شرطلری اساسیندا سلاحی یئره قویدو. لاکین یوسفین قوشونلاری سلاحی تسلیم ائده ن گرجلری قیردیلار. قوبرون باشدا اولماقلا یوز اوتوز اوچ نفر اؤلدورولمه دی. اونلارین هامیسینا تکلیف ائتدیلر کی، خیریستیانلیقدان ال چکیب اسلام دینینی قبول ائتسینلر، لاکین اسیرلر امتناع ائتدیکلرینه گؤره، اعدام ائدیلدیلر. سونرالار قوبرون باشدا اولماقلا یوز اوتوز اوچ نفرین هامیسی گرجی کلیسه سینین مقدسلری سیراسینا داخل ائدیلدی[86].<br /><br />یوسفین ارمنستاندا اولماماسیندان استفاده ائده ن پادشا بیرینجی سمباط اؤلکه یه قایتدی و یئرازقاوورک قالاسینا گیریب محکمله ندی. بورادا او، بیر آز قوشون ییغدی و گرجستاندان قایدان یوسفه قارشی گؤنده ردی[87]. 297- هـ. ق/910 م ایلینده سلطنت قوشونو، بیرینجی سمباطین اوغوللاری آشوت آرکث و موشئق کاماندانلیقلاری آلتیندا اولدوقو بیر حالدا ایراوانین قوزئینده یئرله شن نیق ماحالینداکی ووروشمادا ارمنی قوشونو مغلوب اولدو. موشئق اسیر دوشدوقده ن بیر آز سونرا یوسف طرفینده ن زهرله نیب اولدورولموشدور[88].<br /><br />متفق سیز و تبعه سیز قالان بیرینجی سمباط یئراخسادزور ولایتینده کاپویت قالاسینا گیریب اورادا قالدی. اؤلکه سینی یوسفین قوشونلاری طرفینده ن تالانمیش و داغیلمیش حالدا گؤره ن بیرینجی سمباط یوسفین محاصره سینه دوشدو. و نهایت دؤیوشون قارشیسینی آلماق اوچون، اؤزو کؤنوللو اولاراق یوسفه تسلیم اولدو[89].<br /><br />یوسف اونا اجازه وئردی ائوینه قایتسین، اما او، پشیمان اولوب یئنیده ن سمباطی توتدوروب بیر ایل مدتینده زنداندا ساخلادی[90].<br /><br />300 هـ. ق./ 913 م نجو ایلده یوسفین قوشونلاری بیرینجی سمباطین سون دایاغی اولان ایئرئنجاک قالاسینی آلیب، اورادا پادشاهین عایله سینی و بوتون زاده گان عایله لرینی توتدو، چوخلو جواهرات و خزینه اله کئچیردی[91].<br /><br />301 هـ. ق./ 914 م نجو ایلد یوسف بن ابوساجین امریله بیرینجی سمباط دوین شهرینده دارا آغاجیندان آسیلدی. یوسف بیرینجی سمباطین قارداشی اوغلو و اؤز متفقی اولان آشوتو ارمنستان حاکمی تعیین ائتدی [92].<br /><br />یوسف بن ابوساج آذربایجانین مستقیللیینی الده ائتدیکده ن سونرا، او، اؤز تورپاقلارینین شمالی سرحدلرینین تهلوکه ده ن قورونماسینا دقت یئتیرسه ده ، روسلار خزر دنیزی واسطه سیله آذربایجانا هجوم ائتمیش و خیلی انسانلارین جانینی آلیب- دیده رگین سالمیشدیر. ضیاء بنیاداووون یازدیغینا گؤره، «روسلارین آذربایجانا ایلک سفری [یورشی] 301 هـ. ق. (913- نجو میلادی ایلینین آخیری) نجی ایلین اوللرینده اولموشدور. بو دا ساجیلرین حاکمیتی آلتیندا آذربایجانین مستقیل وضعیتینین باشلانغیج دؤورو»[93] ایله راستلاشیردی.<br /><br />بئله لیکله، 302 هـ. ق./ 915م ینجی ایلده یوسف آذربایجان و ارمنستاندا اؤز حاکمیتینی محکمله تدی. ساجیلر دولتی غربده آنی و دوین شهرلرینده ن، شرقده خزر ده نیزینه تک، جنوبد ا زنجاندان، شمالدا دربند شهرینه ده ک اوزانان چوخ بؤیوک اراضی توتموش بیر دولت اولدو[94].<br /><br />آذربایجانین و قونشو ولایتلرین مستقل حاکمی اولان، یوسف بن ابوساجین وضعیتی او قده ر محکمله ندی کی، تئز بیر زاماندا او، خلیفه خزینه سینه باج وئرمه یی دایاندیرماغی و تمامیله خلافتده ن چیخماغی قرارا آلدی[95].<br /><br />ابوالحسن علی بن محمد فراتین ایلک وزارتی (912- 908) عرضینده ابن ابوساج ارمنستان، آذربایجان جانیشینی وظیفه سینده ن باشقا، اسلام، محاربه، تهلوکه سیزلیک، خراج و دولت مالکانه لری ایشلری والیسی وظیفه سینده ایدی، یعنی تام حاکمی ایدی و اون یئددی ایل عرضینده منتظم اولاراق خزینه یه ایلده 120 مین دینار وئریردی [96].<br /><br />ابن فرات 299 نجو هـ. ق. ایلینده وزیرلیک وظیفه سینده ن چیخاریلیب اونون یئرینه محمد بن عبیدالله خاقانی (913- 912)، سونرا ایسه علی بن عیسی وزیرلیک وظیفه سین توتاندا، یوسف بن ابوساج خلیفه سارایندا اولان مبارزه ده ن استفاده ائدیب، 299- نجو ایلده ن مالیات وئرمه کده ن بویون قاچیردی[97]. ائله اونونلا دا ییغدیغی ثروت اثناسیندا او گوجله نیب خلافت قارشیسیندا عصیان قالدیردی.[98] 304 هـ. ق- 917م ایلینده ابن فرات یئنیده ن وزارته قایتدی.[99] یوسف علی بن عیسیا نین توتولدوغونو بیلدیکده ن سونرا، ادعا ائتددی کی، علی بن عیسی وزارتده اولدوغو زامان خلیفه المقتدر طرفینده ن اونا ری، قزوین، ابهر و زنجاندا حربی ایشلر عاملی وظیفه سینه تعیین ائدیلمه سی بارده فرمان وئرمیشدیر و علی بن عیسی همان فرمانلا برابر اونا خلیفه طرفینده ن بایراقدا گؤنده رمیشدیر .[100] او ائله همان ایلده نصربن احمدبن اسماعیل سامانی طرفینده ن ری حاکمی تعیین اولونان محمد بن علی صُعلوکه قالیب گلمیشدیر. وضعیتی گرگین گؤره ن صُعلوک خراسانا قاچمیشدیر. ائله اونونلادا یوسف ری و اونون اطرافیندا اولان بؤلگه لری آلمیشدیر. همین خبری ائشیده ن المقتدر آجیقی توتدوغو حالدا ابن فراتا امر ائتمیشدیر کی، علی بن عیسیانی دوستاغدان چاغیریب بو حاقدا اولانلارین سببینی سوروشسون، علی بن عیسا یوسف بن ابوساجین دئدیکلرینی تکذیب ائدیب، ابن فرات علی بن عیسادان یازی آلیب المقتدره گؤرسه ده ن زامان، المقتدرین داهادا آجیغی آرتدی. ابن فرات المقتدر و اؤز طرفینده ن ابن ابو ساجا مکتوب یازیب حده له دی. او خاقان مُفلحی و بیر سیرا باشقا آدلیم دؤیوشچولری اونون ساواشینا گؤنده ردی. اونلار کفایت ائتمه دیینده ن ابن فرات، محمد بن سرور بلخی، سیما خزری، نحریر صغیر کیمی آداملاری یوللاسادا اونلار یوسف بن ابی ساجین قاشیسیندا مغلوب اولوب و بیر سیراسینی اسیر آلاراق چوخ تحقیر ایله ده وییه میندیریب ری شهرینه داخل ائتددی.[101]<br /><br />305- ینجی ایلین شوال آیندا مونس خادم خلیفه طرفینده ن ابن ابی ساج ایله دؤیوشمه یه مأمور اولدو. یولدا اولان قوشونلارا امر اولوندو کی، مونسه قوشولسونلار. مونس خادم، خاقان مُفلحی جبل و اونون اطرافیندان گؤتوروب، یئرینه نحریر صغیری حاکم تعیین ائتدی.[102]<br /><br />محمدبن علی صُعلوکون قارداشی احمدبن علی مونسین یانینا گلیب امان ایسته دی. مونس اونا امان وئریب چوخلو خلعتلر باغیشلادی.[103] ائله بو آندا یوسف ابن ابی ساج خلیفه یه نامه یازیب حکم سوردویو تورپاغلارین اونا وئریلمه سینی طلب ائتدی. ابن فرات خلیفه ده ن ایسته دی کی، اونون طلب ایله راضیلاشسین. ابن فرات سؤز وئردی کی، او یوسفی مجبور ائلییه جه ک بو فرمانین قاباغیندا بوتون بیت المالی گئری قایتارسین اما، نصر حاجب و ابن حواری بو فیکیرله راضیلاشماییب، دئدیلر: اونون آذربایجان و ارمنییه ده قالماسی اقتضا ائله میر مگر گلیب خلیفه نین قارشیسیندا باش اییب آستاناسینا اوز سورتسون.[104] یوسف باشقا بیر مکتوبدا خلیفه ده ن ایسته دی کی، یئددی یوزمین دینار ایله برابر بوتون گونده لیک، قوشون و بو ایشله علاقه دار اولان آداملارین خرجینی اؤده سین، قارشیسیندا خلیفه اجازه وئرسین او ری ده قالیب، جنگ ایشلرینده معاونلیق وظیفه سینی داشیسین... اما خلیفه المقتدر اونون ایسته کلرینین قارشیسیندا دایانیب، حتی اونو بیر گونده اولسون ری شهرینده قالماغا امکان وئرمه دییینی دئییردی.[105]... خلیفه ری، قزوین و ابهری وصیف بکتمرییه وئردی. یوسف بئله گؤردوکده ری شهرینده ن دیشاری چیخیب، 304- نجو ایلین مالیاتینی اون گونون ایچریسینده توپلاییب شهری ویران قویدو.[106]<br /><br />306- نجی ایلده [107] اؤز جانینی خطرده گؤره ن یوسف چرشنبه گونو صفر آییندان بئش گون قالمیش، آذربایجان اوجالیقلاریندا مونس خادمله دؤیوشه باشلادی. همان دؤیوشده یوسف، مونس خادمی مغلوب ائدیب اونون سرکرده لرینده ن سیما بن بویه اؤلوب، هلال بن بدر و بیر نئچه لری اسیر آلیندی. اونلار اردبیل شهرینه گتیریلدی. مونس خادم اوچ یوز سرباز ایله زنجانا چکیلدی بیر حالدا کی، یوسف ائلییه بیلردی اونو اسیر آلسین.[108]<br /><br />مونس بئش گون زنجاندا قالیب اورادان قزوینه گئدیب ایکی آیدا اوردا قالدی.[109] بو زامان ابن فرات گناهلاندیریلیردی کی، گیزلیجه او ابن ابوساجدان حمایت ائدیب، اونو محاربه یه تشویق ائدیر. ابن فراتین دوشمنلری و اونو ایسته مییه نلر خلیفه نین قولاغینی دولدوردولار. خلیفه المقتدر اؤز مصلحتچیلریله مصلحتله شدیکده ن سونرا، 306- ینجی ایلده حامد بن عباسی وزارته قبول ائتددی.[110] بو زامان بغداددان مونس خادمه چوخلو پول، آت، قاطیر و باشقا هدیه لرله برابر قوشون گؤنده ریلدی. مونسین قوشونو او قده ر چوخالدیکی، زنجان دوزو توتمادی. سرت قیشین بوران- قارینی گؤره ن مونس قوشونو شهرلره بؤلوب اؤزده زنجان شهرینده قالدی.[111]<br /><br />307- نجی ایلین محرم آیندا مونس خلیفه طرفینده ن گؤنده ریلمیش ابوالهیجاء عبدالله بن حمدان، احمدبن علی صُعلوک، فاروقی، وصیف و سراج کیمی سرکرده لرله بیرلیکده ، یوسف بن ابوساجا یوروش ائدیب اونون قوشونونو مغلوب ائتدی. مونسه خبر چاتدی کی، یوسف اردبیل شهرینه گئدیب اوراداندا ورثانا (آذربایجاندا بیر شهَرجیکدیر کی، آراز اوردان کئچیر) دؤنوب.[112] یوسف چوخلو صدمه گؤردوکده ن سونرا اسیر آلیندی. مونس اونو همن ایلین ربیع الثانی آییندا خراسان دروازاسیندان دوه اوستونده چوخ طنعطنه ایله بغدادا گتیردی. خلیفه یوسفی دوستاغ ائتددی. [113] یوسف بن ابوساجین یئرلرینی توتان مونس خادم، علی بن وهسودانی، ری ین اطرافی، دماوند، قزوین، ابهر و زنجانا و احمدبن علی صُعلوکی اصفهان، قم، کاشان و ساوه والیسی تعیین ائدیب، اؤزو آذربایجاندان آیریلدی.[114]<br /><br />مونس آذربایجان تورپاغینی ترک ائدیب عراقا گلدییی زامان، یوسفین غُلامی سوبوک اؤز چئوره سینه قوشون یغیب یئنیده ن آذربایجان تورپاغلارینی اله کئچیردی. مونس محمدبن عبدالله فاروقینی آذربایجان والیسی تعیین ائدیب، سوبوکون قارشیسینا گؤنده ردی. اما، او، مقاومت ائده بیلمه ییب سوبوکا مغلوب اولدو. محمدبن عبدالله فاروقی مغلوبیتده ن سونرا بغدادا قایتدی. سوبوک مکتوب یازیب، خلیفه ده ن ایسته دی کی، اونو آذربایجانا والی تعیین ائتسین، عوضینده اودا خلیفه یه باج وئرمه یی تعهد ائتدی. خلیفه سوبوکون ایسته یینی قبول ائدیب ایلده اوندان یوز ایییرمی مین دینار آلماقلا سوبوکا فرمانلا خلعت گؤنده ردی. لاکین، سوبوک ارمنستان و آذربایجاندا اؤز موقعینی اوقده ر گوجله ندیردی کی، اؤز عهدینه عمل ائله مه دی.[115]<br /><br />ارمنی پادهشاهی بیرینجی سمباط اؤلدوکده ن سونرا اونون اوغلو ایکینجی آشوت (128- 914) بیزانسا قاچمیشدی. اوردا قوشون توپلایاندان سونرا ارمنستانا قاییتدی و یوسف اسیر اولدوغو زامان، اوزون داخلی ووروشمالاردان سونرا ارمنستانی تمامیله الینه کئچیرب، اؤزونو شاهنشاه اعلان ائتدی.<br /><br />اؤز آغاسینین سیاستینی داوام ائتدیره ن سوبوک ایکینجی آشوتو اؤز یانینا، دوینه دعوت ائتدی و اونو ارمنستان پادشاهی تانیماغلا اونون شخصینده اؤزونه متفق قازاندی. سوبوکون خلافتده ن آسیلی اولمادان یئریتدییی سیاست سارای دایره لرینی، آذربایجانین، اونون آردینجا ایسه قافقاز و کیچیک آسیاداکی قونشو ولایتلرین خلافتده ن تمامیله آیریلاجاغیندان تشویشه دوشمه یه وادار ائتدی.[116] بونا گؤره ده 310- نجی ایلده خلیفه مونس خادمین خواهش ایله یوسف بن ابوساجی دوستاقدان بوراخیب اونا فخری پالتار (خلعت) و هدیه لر باغیشلایاراق، یئنیده ن یوسفی ری، قزوین، ابهر، زنجان، آذربایجان و ارمنستان حکومتینه تعیین ائتدی. بو شرط ایله کی، خزینه یه ایلده بئش یوز مین دینار وئرسین.[117]<br /><br />یوسف اؤز یاخینلار ایله اردبیله چاتاندا، اؤلکه نی لیاقتله اداره ائده ن وفادار غُلامی سوبوکون اؤلوم خبرینی ائشیتدی.[118]<br /><br />311- نجی ایلده یوسف آذربایجاندان ری یه یوللاندی.یوسف، احمدبن علینین قوشونونو مغلوب ائده رک، احمدبن علینی ده اؤلدوروب، باشینی بغدادا گؤنده ردی. یوسف همان ایلین ذیحجه آییندا ری شهرینه داخل اولدو.[119] 313- نجو ایلین باشلانقینجیندا ری ده ن همدانا یوللاندیغی زامان، اؤز غلامی مفلحی ری یه حاکم تعیین ائتدی. ری جماعتی یوسفین گئتدیینده ن سونرا، مفلحی شهرده ن دیشاری چیخاردیلار. مفلح یوسفه قاتیلیب، همان ایلین جمادی الاخر آییندا یوسف یئنیده ن ری یه قاییدیب، شهری اله آلدیقدان سونرا آذربایجانا قاییتدی.[120]<br /><br />ساجیلر دولتینین گوجله نمه سی خلافتین سارای آداملارینی چوخ نارحت ائدیردی. خلیفه المقتدر یوسفی آذربایجان و قونشو دولتلرینین حاکمی وظیفه سینده ن گؤتورمه یه جرأت ائتمیردی و بونا قدرتی چاتمایردی، اودورکی، یوسفین شخصی دوشمنی اولان وزیر احمدبن عبیدالله خُصیبین سؤز ایله 314- ینجی ایلده یوسف المشرقین (بیزانسلا سرحد اولان اراضیسینین) حاکمی تعیین ائده رک، عصیان قالدیرمیش قرمطیلره قارشی محاربه یه گئتمه سینی اونا امر ائتدی. الخُصیب خلیفه نین آدیندان یوسفه مکتوب یازاراق[121]، اونو پایتخته گلمه یی تکلیف ائتدیکده، یوسف خلیفه یه بئله جواب وئردی: « من [خلافتین] ائله سرحدلرینده ییم کی، بیزانس سرحدلرینده ن داها تهلوکه لی دیر، من یاجوج و ماجوج حاصاریندان داها محکم [دربند] حاصار ایله اوز- اوزه دورموشام. اگر من بونلارا فیکیر وئرمه سم، قرمطیلرده ن داها جدی بیر تهلوکه بورادان چیخار و بو تهلوکه بوتون ولایتلرده امپریانین داغیلماسینا سبب اولا بیلر». خلیفه ایکینجی دفعه یوسفی بغدادا چاغیردی؛ او گلدی و آز سونرا قرمطیلرله قارشی محاربه یه گؤنده ریلدی.[122]<br /><br />قرمطیلرین فرماندهی ابوطاهر سلیمان بن حسن جنّابی ایدی.یوسف بن ابوساج ایسته کلری اوچون یوبانماسی میدان وئرمیشدیر کی، قرمطیلر اوندان تئز کوفه یه گلسینلر. یوسف کوفییه یئتیشدیکده قرمطیلر اونونلا 315- نجی ایلین شوال آیندا محاربه ائدیب، یوسفین قیرخ مینلیک قوشونونو، چن و دومانلیقین قارانلیقیندان استفاده ائده رک مغلوب ائدیب، اؤزونوده یارالاندیقدان سونرا اسیر آلدیلار.[123]<br /><br />یوسفین مغلوبیت خبری بغدادا چاتاندا اورادا واهمه یه دوشدولر. مونس قیرخ مینه یاخین قوشون توپلادی و بغدادان ایکی فرسخ آرالی زاب چاییندا اونون قوشونو قرمطیلرین قوشونلاری ایله قارشیلاشدی. قرمطیلر گئری چکیلدیلر. مونیس ایسه اونلارین دالینجا بیر دسته گؤنده ریب گؤستریش وئردی کی، یوسفی خلاص ائتسینلر. ابوطاهر سلیمان بن حسن حنّابی مونسین فیکرینی تئز باشا دوشودو و امر ائتدی کی، یوسف ابن ابوساجی اؤلدورسونلر.[124]<br /><br />جماالدین ازدینین معلوماتینا گؤره، یوسف آذربایجانی و قونشو اؤلکه لری، حبس ائدیلدییی دؤورو چیخماقلا، ایییرمی یئددی ایل اداره ائتدی و آلتمیش بئش یاشیندا اؤلدورولدو.[125]<br /><br />دولت آرمیتاژیندا [سن پترزبورگیدا دولت موزه سی]، 925-906م / 312-293 هـ. ق.ایللرینده بردع، مراغا و اردبیلده یوسف بن ابوساجین آدی ایله کسیلمیش سیکّه لر واردیر.[126]<br /><br />یوسفین اؤلومونده ن سونرا، خلیفه اونون قارداشی اوغلو ابوالمسافر فتحی آذربایجان ولایتینه حاکم تعیین ائله دی. او، بیرایل یاریم حکومت ائتدیکده ن سونرا، 317- نجی ایلین شعبان آییندا اردبیله گئتمیشدیر. آذربایجاندا آداملاری اونون ضدینه عصیان ائتمیشدیلر. او مراغایا گئدیب محاصر اولدوغدان سونرا اؤلدورولموشدور. عصیانچیلار مفلح آدلی بیریسینی اؤزلرینه باشچی تعیین ائتدیلر .[127]<br /><br />ابوالمسافرده ن سونرا، اونون ابوالفرج آدلی بیر اوغلو قالمیشدی کی، سونرالار عباسیلرین گؤرکملی سرکرده لرینده ن اولدو. [128]<br /><br />فتحین اؤلومونده ن سونرا، وصیف شیروانی آذبایجان حاکم اولدو. بیر سوخ احتمالا گؤره ائله همین ایلده مُفلح الیوسفی اونون یئرینده اوتوردو. اوندان قالان سکّه لر ان آزی 323- نجو هـ. ق. ایلینه قده ر قدرتده قالماسینی گؤستریر.<br /><br />325- ینجی هـ. ق. ایلینده حسن حمدانی، اونا پناه گتیره ن ساجییه دسته لرینین سرکرده لرینده ن اولان نظیفی آذربایجانی فتح ائتمه یه گؤنده ردی. ظاهرده نظیف بیر ایش گؤره نمه دی. 326- ینجی هـ. ق. ایلینده دیسم بن ابراهیم کردی آذربایجان امورونو اله کئچیردی.[129]<br /><br />بئله لیکله «ساجیلرین حکمرانلیغی دؤورونده بوتون آذربایجان تورپاغلاری واحد بیر دولتده بیرله شمیشدی. بو دولت یوسف بن ابوساجین حکمرانلیغیندا مرکزی حکومتده ن آسیلی اولمایان بیر دولت ایدی».[130]<br /><br />- تاریخ ایران، ص. 198. [1]<br /><br />[2] - تاریخ تبریز، ص. 80.<br /><br />- تاریخ ایران، ص. 324. [3]<br /><br />[4]- اسلام انسکلوپدیاسی، ج 10، ملی اجتماعی باسیم ائوی، استانبول، 1949، ص . 16. «قید ائتمه لییه م کی، بو انسکلوپدیا غرب عالملرینین تألیفی اولموش، سونرا ترکیه بیلگینلری طرفینده ن کؤچورولموش و بیر سیرا دیگر مقاله لرده اونا آرتیریلمیشدیر».<br /><br />[5]- آذربایجان سووئت انیسکلوپئدیاسی، ج4، آذربایجان دولت نشریاتی، باکو، 1980، ص. 131.<br /><br />[6] - آذربایجان تاریخی، اقرا علی یئو و...، علم نشریاتی، باکو، 1993، ص. 137.<br /><br />[7] - آذربایجان تاریخی، ضیاء بنیاداوو و...، آذربایجان دولت نشریاتی، باکو، 1994، ص. 276.<br /><br />[8] - تاریخ عمومی منطقه شروان «در عهد شروانشاهیان»، به کوشش رحیم رئیس نیا، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، وزارت امور خارجه، تهران، 1380، ص. 39. <br /><br />[9] - آذربایجان تاریخی، ضیاء بنیاداوو و...، ص. 276.<br /><br />[10] - تاریخ ایران، ص. 198.<br /><br />[11] - تاریخ طبری، محمدبن جریر طبری، ج13، چاپ ششم، تهران، انتشارات اساطیر، 1380، ص. 5847.<br /><br />[12] - دایره المعارف بزرگ اسلام، ج5، چاپ دوم، ص. 510. [بورادا عبدالله دان هئچ بیر خبر یوخدور بیلینمیر اودا توتولوب یا یوخسا اونلارین الینده ن قاچمیشدیر].<br /><br />[13] - ابن اثیر، ج9، برگردان: حمیدرضا آژیری، چاپ اول، تهران، انتشارات اساطیر،1381، ص. 4007؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، عنايت الله رضا، مركز اسناد و ديپلوماسي، مركز نشر و چاپ انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، تهران، 1380، ص. 443.<br /><br />[14] - تاریخ طبری، محمدبن جریر طبری، ج13، چاپ ششم، تهران، انتشارات اساطیر، 1380، ص. 5847.<br /><br />[15] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 510.<br /><br />[16] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 510.<br /><br />[17] - دو قرن سکوت، عبدالحسین زرین کوب، انتشارات سخن، چاپ سیزدهم، تهران، 1379؛ اران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 443.<br /><br />[18] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 510.<br /><br />[19] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص.510.<br /><br />[20] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 445.<br /><br />[21] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 510<br /><br />[22] - فرهنگ اعلام تاریخ اسلام، سید غلامرضا تهامی، ج1، چاپ اول، تهران، ناشر شرکت سهامی انتشار، 1385. ص. 368.<br /><br />[23] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 511.<br /><br />[24] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، عنايت الله رضا، مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي، تهران- 1380، ص. 444.<br /><br />[25] - تاریخ طبری، ، ج15، ص. 6446.<br /><br />[26] - تاریخ طبری، ، ج15، ص. 6449<br /><br />[27] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 511.<br /><br />[28] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6453.<br /><br />[29] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6486.<br /><br />[30] - اسلام انسیکلوپئدیاسی، ج10، ص. 16.<br /><br />[31] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 445- 444.<br /><br />[32] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6491؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 6394؛ اسلام انسیکلوپئدیاسی، ج10، ص. 16.<br /><br />[33] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6537؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4416.<br /><br />[34] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4424.<br /><br />[35] - تاریخ طبری، ج15، ص.6559.<br /><br />[36] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6560.<br /><br />[37] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6561؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4444؛ اسلام انسیکلوپئدیاسی، ج10، ص. 16.<br /><br />[38] - تاریخ طبری، ج15، ص.6571؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4445.<br /><br />[39] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6579- 6578، ابن الاثیر، ج10، ص. 4445<br /><br />[40]- العبر(تاریخ ابن خلدون)، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ناشر: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم، 1383، ص. 370؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.<br /><br />[41] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4470- 4469؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده ، ص. 198.<br /><br />[42] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4470<br /><br />[43] - آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ص. 198.<br /><br />[44] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4470- 4469.<br /><br />[45] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4470<br /><br />[46] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6632. [بونودا قید ائتمه لییم کی، ابن الاثیرین، تاریخ کاملینده اسحاق بن کُنداجیق یازیلمیشدیر. ج10، ص. 4469.<br /><br />[47] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10. ص. 75- 4474؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.<br /><br />[48] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10. ص. 75- 4474؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.<br /><br />[49] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4475.<br /><br />[50] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4476.<br /><br />[51] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4477- 4476؛ تاریخ طبری، ج15، ص.6635؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.<br /><br />[52] - آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.<br /><br />[53] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4481؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.<br /><br />[54] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6654- 6653؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4506 و 4481؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 198. قید ائتمه لییم کی، ضیاء بنیاداوو عبدالله بن حسن حمدانینین آتاسینین آدینی حسین قید ائتمیشدیرکی، وئردیی قایناقلارین هر ایکیسینده ده حسن قید اولونموشدور. دیگر مطلب عالم یئنه مراغانین محمد بن ابی ساج واسطه سیله فتح اولونماسینی دقیقله شدیرمه ییب، اما اتک یازیسیندا ابن الاثیر و طبری طرفینده ن 278 و 280 ایللرینین سؤیله ندیینی قید ائتمیشدیر کی، هر ایکی قایناقدا 280- نجی هـ. ق. ایلی وئریلمیشدیر.<br /><br />[55] - آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 199.<br /><br />[56] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6694؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4537؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 199.<br /><br />[57] - تاریخ ایران، ج4، ص. 199.<br /><br />[58] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6695؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4537؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 199.<br /><br />[59] - تاریخ ایران، ج4، ص. 198؛ آذربایجان 9- 7- نجی عصرلرده، ص. 199؛ اران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 447<br /><br />[60] - اران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 447؛ آذربایجان 9- 7- نو عصرلرده، ص. 199، تاریخ ایران، ج4، ص. 198.<br /><br />[61] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 200.<br /><br />[62] - تاریخ ایران، ج4، ص. 199.<br /><br />[63] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 448.<br /><br />[64] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 200؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 448.<br /><br />[65] - آذبایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 200.<br /><br />[66] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 448.<br /><br />[67] - آذبایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 200.<br /><br />[68] - همن، ص. 201- 200.<br /><br />[69] - تاریخ ایران، ج4، ص. 199.<br /><br />[70] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 448.<br /><br />[71] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص.201.<br /><br />[72] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص.4553؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 448؛ تأسفلرله عنایت الله رضا «آذربایجان» سؤزونو تحریف ائده رک «اران» یازمیشدیر.<br /><br />[73] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 201.<br /><br />[74] - تاریخ طبری، ج15، 6628؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4463؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 201.<br /><br />[75] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6655<br /><br />[76] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6661؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4517، آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 201.<br /><br />[77] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6711- 6710؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ص. 4553؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 199؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 202.<br /><br />[78] - ابن حوقل، صوره الارض، ترجمه دکتر جعفر شعار، تهران ، 1345، ص. 84.<br /><br />[79] - تاریخ ایران، ج4، ص. 199.<br /><br />[80] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 202.<br /><br />[81] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6776؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج11، ص. 4638 ؛ ابوعلی مسکویه رازی، تجارب الامم، ترجمه محمد فضائلی، انتشارات زرین، تهران، چاپ اول، 1366ص. 58.( ناصر خسرو و اسماعیلیان، ص. 35- 34؛ به نقل از اصطلاحات دیوانی، ص. 68).<br /><br />[82]- آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 202؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 199؛ اران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 448.<br /><br />[83] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 203؛ آران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 450.<br /><br />[84] - آذربایجان 9- 7- نجو عصلرده، ص. 203.<br /><br />[85] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 203؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 450.<br /><br />[86] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 204- 203.<br /><br />[87] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 204.<br /><br />[88] - تاریخ ایران، ج4، ص. 200.<br /><br />[89] - تاریخ ایران، ج4، ص. 200؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 204.<br /><br />[90] - تاریخ ایران، ج4، ص. 200.<br /><br />[91] - آذربایجا ن 9- 7 نجو عصرلرده، ص. 204.<br /><br />[92] - آذربایجان 9-7 نجو عصلرده، ص. 204؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 200. اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 450.<br /><br />[93] - آذربایجان 9- 7 نجو عصرلرده، ص. 206.<br /><br />[94] - آذربایجان 9- 7 نجو عصرلرده، ص. 205؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 451؛ قید ائتمه لییم کی، عنایت الله رضا هاردا آذربایجان سؤزو گئتمیشدیرسه اونون یانینا بیر «و اران» سؤزونوده آرتیراراق تاریخی ساختالاشدیرمیش و چوخ آچیق شکیلده تحریف ائتمیشدیر. نییه کی، اونون وئردییی قایناقلاردا ساجیلر دولتینه عاید اولان صفحه لرین هئچ بیرینده اران سؤزو ایشله مه میشدیر. مثال اولاراق، تاریخ طبری، ابن الاثیر، تجارب الامم، و باشقالارینی گؤرسه تمه ک اولار.<br /><br />[95] - آذربایجان 9- 7 نجو عصرلرده، ص. 206.<br /><br />[96] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4638؛ تجارب الامم، ابن مسکویه رازی، ترجمه: محمد فضائلی، انتشارات زرین، چاپ اول، ص. 58- 57؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 454؛ آذربایجان 9- 7 نجو عصلرده، ص. 207- 206.<br /><br />[97] - تجارب الامم، ص. 58؛ آذربایجان 9-7 نجو عصرلرده، ص. 207؛ اران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 454.<br /><br />[98] - تاریخ طبری، ج16، ص. 6818؛ تجارب الامم، ابن مسکویه رازی، ص. 58؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 200؛ اران از دوران با ستان تا عهد مغول، ص. 454.<br /><br />[99] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4679؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 200.<br /><br />[100] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4679؛ تجارب الامم، ص. 58.<br /><br />[101] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4680-4679؛ تجارب الامم، ص. 59-58. (بورادا ابن الاثیر سرکرده لرین آدینی احمدبن مسرور بلخی، سیما جزری کیمی قید ائتمیشدیر)<br /><br />[102] - تجارب الامم، ص. 59؛ ابن الاثیر، ج11، ص. 4680؛<br /><br />[103] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4680.<br /><br />[104] - تجارب الامم، ص. 60<br /><br />[105] - تجارب الامم، ص. 60-59.<br /><br />[106] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4680.<br /><br />[107] - تاریخ طبری، ج16، ص.6848.<br /><br />[108] - تاریخ طبری، ج16، ص. 9- 6848؛ ابن الاثیر، ج11، ص. 4680؛ تجارب الامم، ص. 60.<br /><br />[109] - تجارب الامم، ص. 61.<br /><br />[110] - تاریخ طبری، ج16، ص. 1- 6850؛ ابن الاثیر، ج11، ص. 4680.<br /><br />[111] - تجارب الامم، ص. 61. اتک یازیسی.<br /><br />[112] - یئنه اورادا. ابن الاثیر، ج11، ص.468؛ آذربایجان 9- 7 عصرلرده، ص. 209-28. «بو ایکی سرکرده نین توققوشماسی هانسی آیدا اولدوغو غتی معین دئییل. ضیاء بنیاداوو، مونس ایله یوسفین توققوشماسینی صفرین اون دؤردونده قید ائدیر(208). ابن الاثیر محرم آینی یازیر(4681).<br /><br />[113] - تاریخ طبری، ج16، ص. 6855، ابن الاثیر، ج11، ص. 4681. ابن مسکویه شماسیه دروازاسی یازیر(63)؛ تاریخ طبری، خراسان دروازاسی(6855)؛<br /><br />[114] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4681؛ تجارب الامم، ص. 63؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 209.<br /><br />[115] - تاریخ طبری، ج16، ص.6855؛ ابن الاثیر، ج11، ص. 4681؛ تجارب الامم، ص. 63. آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 209.<br /><br />[116] - آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 210-209.<br /><br />[117] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4716؛ تجارب الامم، ص. 104-103؛ تاریخ ایران، جلد4، ص. 201-200؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 210.<br /><br />[118] - تجارب الامم، ص. 104؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 201؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 210.<br /><br />[119] - ابن الاثیر، ج11، ص.4724؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 201؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 210.<br /><br />[120] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4724؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 201. آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص.210.<br /><br />[121] - تاریخ طبری یازیر:« ابن ابی ساجین گلمه سی نصر حاجب، نازوک،شفیع و هارون چوخ آغیر ایدی. اونون اوچون مونس مکتوب یازیب، اونون واسطه گئدیب اورادا گؤزله مه سینی ایسته ییب و ائله اوراداندا قرمطیلرله محاربه نی ائله اورادان باشلاسین.(ج16- ص. 6913)<br /><br />[122] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4739؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 211-210<br /><br />[123] - تاریخ طبری، ج16، ص. 6917؛ تجارب الامم، ص. 204-203؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 211؛ آران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 457.<br /><br />[124] - تاریخ طبری، ج16، ص.6917؛ تجارب الامم، ص.208-205؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص.211؛ اران ازدوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص.458.<br /><br />[125] - آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 211.<br /><br />[126] - یئنه اورادا.<br /><br />[127] - تاریخ ایران، ج4، ص. 201؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 212؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 458.<br /><br />[128] - آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 212.<br /><br />[129] - تاریخ ایران، ج4، ص. 201.<br /><br />[130] - آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 212.Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-52505923219642964082011-02-03T23:14:00.001-08:002011-02-03T23:14:44.052-08:00<span style="font-weight:bold;">عراق توركمان خلقي فولكلورونا اؤتري بير باخيش</span><br />نوشته شده توسط رحمتلیک محمدعلی فرزانه <br />06 اسفند 1388 ساعت 23:08<br /><br />«هر خلقين فولكلورو، او خلقين ان صاف گؤستريجي سيدير.»<br /> <br /><br />هر خلقين فولكلورو، او خلقين ان صاف گؤزگوسو و گؤستريجي سيدير. ايستهسك بو مسئلهيه داها دريندن ياناشاق، هئچ چكينمهدهن دئيه بيلهريك كي ، فولكلور، سؤزون گرچك آنلاميندا، خلق وارليغينين تاريخي ـ اجتماعي پسيكولوژيسيدير. اونون تاريخ بويو ايستهك و آرزولارينين، تفكر و تصورونون، سئوينج و كدري نين توكنمز خزينهسيدير. بو خزينهده خلقين تاريخي، ديلي، مادي ـ معنوي وارليغي، اينانيشلاري، عادت و عنعنهلري قورونوب ساخلانيلير. ائله بونا گؤرهده هر خلقين فولكلورونو بيلمهدن، اونو آراييب ـ دارامادان، او خلقين تاريخي ـ اجتماعي پسيكولوژيسيني و ائتنيك مدني وارليغيني تانيماق و تانيتديرماق چتين اولور.<br /><br />دونيا تاريخي عرصهسينده تورك سويلو خلق لرين چوخ قديم و زنگين تاريخه مالك اولدوقلاري اوچون اونلارين تاريخ و حتي تاريخدن اؤنجه كي عصرلرده گئنيش و رنگارنگ فولكلورو شيفاهي خلق ادبياتي اولموشدور. بو خلق لرين ياشام تاريخي ايله ياشيد اولان فولكلور و شيفاهي خلق ادبياتي، تورك سويلو خلقلرين عصيرلر بويو گليشمهسي و باشدان آشيرديغي اولايلار و ماجرالار ايله يارانان شيفاهي خلق ادبياتي ايلكين امك نغمهلريندن باشلاميش بو گونه قدهر نسيللردن ـ نسيللره و سينهلردن سينهلره نقل اولدوغو حالدا خلقين ياشام سيناقلاري و مدركلرين تجربه و گؤروشلري ايله ساخلاشيب و بو گونكو دوروما بيزه گليب چاتميشدير. عراقدا قرنلر اوزونو ياشايان و بوگون توركمان يا عراق توركلري آدي ايله تانينان خلق ائتنيك باخيمدان آذربايجان و ايرانين آيري ـ آيري بؤلگهلرينده ياشايان خلقلر ايله آذربايجان سويلو اوْلموش و تاريخي سندلرين گؤستريشينه اساساً بايات بويوندان اولموشلار.<br /> <br /><br />اونلار بوتون چتينليكلره و اوغورسوزلوقلارا قاتلاشماقلا برابر، اؤزلريله داشيديقلاري فولكلورو شيفاهي خلق ادبياتي ياشاتميش و قورموشلار. نئچه ايل بوندان اول، دونياميزي ترك ائتميش گوركملي بيلگين و ادبيات شناس پروفسور ياشار قارايف، جنوبي آذربايجان عالم و آراشديريجيسي دوقتور هيئتين “آذربايجان فولكلورو” اثرينه يازديغي باش سؤزده بو مسئلهني بئله جانلانديرير “اساطير و باياتيدا (ائلهجهده دئمك اولار خويراتدا ـ م.ع.ف) ناغيلدا و داستاندا ابدي لهشن و جانلي يادداشا چئوريلن، هئچ كسين سويونو، اصليني، ذاتيني اونوتماغا قويمايان، اونو پارچالانماقدان خلاص ائدن، شعوردا، دوشونجهده، معنويتده خلقين بوتؤولويونو تأمين ائدن ده فولكلور اولموشدور”. عراق توركمانلاري نين زنگين و چوخ ساحهلي فولكلور و شيفاهي خلق ادبياتينين توپلانماسي و آراشديريلماسيندا بو خلقين اؤز ايچرسيندن چيخميش “عطا طرزي باشي” و آيري علم و مدنيت بيلگينلري نين بو قيمتلي خزينهني دوغرولدوب اوزه چيخارتماسي نه قدر دگرلنديرمگه لاقديرسه، آذربايجان جمهوريتي فولكلورشناس پروفسور غضنفر پاشايفين آرديجيل و يورولماق بيلمهين چاليشمالاري دا بير او قدر قيمتلي اولموشدور سوز يوخ كي بو دورومدا معروف شاعير، رسول رضا كيميلرين آتديقلاري آدديملاري كولگهده بوراخماق اولماز. لاكين غضنفر پاشايفين، سايي بلكه ده اون دانا دان چوخ اثرلري آراسيندا، اؤزهلليكله ايكي سانباللي اثري: بيري “كركوك فولكلورو آنتولوژيسي” و او بيريسي “عراق ـ توركمان فولكلورو” آشاغا ـ يوخاري ايكي اكادميك اثر سويهسيندهدير. اوزون چاليشما و آراشديرمانين يئتيرگيسي اولان بو ايكي اثر، بير يؤندن كركوك فولكلورونون چوخ چئشيدلي و رنگارنگ ساحهلرينه ايشيق ساچسادا، بير آيري يؤندن بو فولكلورون دوغماليغينا و خلقي ليگينه آيدين و اؤيرهديجي اراشديما يوللاري آچير.<br /> <br /><br />سيز “كركوك فولكلورو آنتولوژياسي” اثري نين نشريات طرفيندن يازيلديغي ييغجام آچيقلامادا اوخويورسونوز “كركوك فولكلورو آنتولوژياسي” كيتابي اوزون ايللرين ثمرهلي زحمتي سايهسينده يارانميشدي. كيتابدا توپلانميش باياتيلار، خالق ماهنيلاري، اتالار سؤزلري، مثللر، تاپماجالار، داستانلار، لطيفهلر و سايره عراقدا ياشايان آذربايجانليلارين (توركمانلارين) تاريخيني طالعيني، پسيكولوژيسيني، عادت و عنعنهلريني، ايستهك و آرزولاريني ايفاده ائدن سؤز اينجيلري دير … . سونرا اثرين “فولكلوروموزون قدرتلي قولو” باشليغي آلتيندا مؤلف طرفيندن يازيلميش احساسلي باشلانيشدا اوخويوروق: “بيلميرم هاراليام، تورپاغيم، داشيم غريب” دئيهن بو ائلاتين ـ عراقدا ياشايان، سايي آلتي يوزميندن آرتيق اولان كركوكلولارين طالعي ايله باغلانديغيم 1963 ـ نجي ايلدن بو گونه قدهر كركوك فولكلورونون زنگينليگي مني مفتون ائتميش، سحر ائلهميشدير. او واخدان بري بو غير عادي خالق مودريكليلي گينين افسونو اصل محبته چئوريلميش و (اونلارلا اثر، مقاله و آراشديرمانين يارانماسينا سبب اولموشدور ـ مؤلف بونلاردان بير به بير آد چكر) بو خالقين فولكلورو ائله زنگين بير خزينه، ائله بير عوممانديركي، اونون درينليگينه باش ووران چتين كي، بيرده اوندان آيريلا بيلسين. بورادا اينسانين قلبيني ديققته گتيرن، خالقين عصرلرله ياراتديغي، گؤز ببگي كيمي قورويوب ياشاتديغي سايسيز ـ حسابسيز اينجيلر واردير … .<br /> <br /><br />سونرا مؤلف اثرينده بؤلگهنين و اورادا ياشايان خالقين آذربايجان ادبي ديلي نين تأثير دايرهسيندن كناردا قالان كركوك ديالكتي و كركوك فولكلورونون تاريخي گليشمهلرده بير سيرا ديل و حتي فولكلور عونصورلري نين ياديرقانماسينا، دگيشگينگيلهلرينه معروض قالاراق اونلارين يئرينه يئني عونصورلرين اورتايا چيخماسينا ايشاره ائدير و بونلارين ايزلرينين قالديغينا فاكتلارلا تأكيد ائدير. بو اونودولموش و دگيشگن عونصورلر قاليرسا، يا قالمازسادا بئله كركوك ديل و فولكلورو قورولوش، آنلام و پسيكولوژيك پوتانسيل باخيميندان اؤزونو قوروموشدور و بيز ديالكتين و فولكلور چئشيدلرينين آراشديرماسيندا آشاغا ـ يوخاري بو عئيني ليگي دويوروق.<br /> <br /><br />صابرله گؤروش<br /> <br /><br />عراقدا بير شهر وار: كركوك<br /> <br /><br />بيزيم كيمي دانيشيرلار اوردا<br /> <br /><br />گاه توركمن دئييرلر اونلارا<br /> <br /><br />گاه گلمه ، گاه تورك<br /> <br /><br />باياتيلاريندان دئييم بيريني<br /> <br /><br />اؤزونوز آچارسيز بو<br /> <br /><br />بو بيلمهجهنين سرّيني<br /> <br /><br />“عزيزم اوخوياندي<br /> <br /><br />يار كيتاب اوخوياندي<br /> <br /><br />اوخ آتدي مني وورسون<br /> <br /><br />سينمده اوخو ياندي”<br /> <br /><br />آدين دگيلسه مسئله<br /> <br /><br />بير سؤزوم ده وار هله<br /> <br /><br />كركوكدا كيتاب مغازاسينا گئتديم<br /> <br /><br />آذربايجانا سوروشدوم؛ عمي<br /> <br /><br />كهنه دن، تازادان نهيين وار؟<br /> <br /><br />جاواب وئردي: تاپيلار<br /> <br /><br />ان قيمتلي كيتابلاريميز بورادادير<br /> <br /><br />آشاغيدان اوچونجو قفسه<br /> <br /><br />كيتابلاري آراشديرديم بير نفسه<br /> <br /><br />گؤتوردوم اونو، قويدوم بونو<br /> <br /><br />حورمتله بير ـ بير<br /> <br /><br />بيردن حئيرت آلدي مني<br /> <br /><br />بو نه دير؟ شيروانلي صابر<br /> <br /><br />گؤزومه اينانماديم<br /> <br /><br />آچديم “هوپ ـ هوپ نامه” ني<br /> <br /><br />بير سئوينج بير غرور حسي<br /> <br /><br />قاناديندا قالديردي مني<br /> <br /><br />خوش گؤردوك عزيزيم!<br /> <br /><br />محنتلي عؤمورنون واراقلاري<br /> <br /><br />بو دردلي ائللردن گليب، چيخيب<br /> <br /><br />سني بورادادا اوخويورلار<br /> <br /><br />بوندان آرتيق اؤلومسوزلوك مي اولار،؟<br /> <br /><br />قوجا گؤردو هيجانيمي<br /> <br /><br />ياواشدان دئدي: عزيز قوناق!<br /> <br /><br />هانسي كيتابي ايستهسن قورباندير<br /> <br /><br />آنجاق صابري ايستمه<br /> <br /><br />هرگون<br /> <br /><br />نئچه آدام گلر اونونچون اوستومه<br /> <br /><br />دئميشم ساتمارام “هوپ هوپو”<br /> <br /><br />كيم اونو سات دئسه<br /> <br /><br />ائله بيل اورهييم يئريندن قوپور<br /> <br /><br />اليمي اوزاتديم<br /> <br /><br />دئديم: ساغ اول عمي!<br /> <br /><br />ائله بيل باغيشلادين منه<br /> <br /><br />سئوينج دولو بؤيوك عالميMehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-77907103018401122252011-02-03T23:02:00.000-08:002011-02-03T23:03:15.390-08:00<span style="font-weight:bold;">برخي اصطلاحات و كلمات تركي در آثار خاقاني شيرواني</span><br /><br />نوشته شده توسط ابوالفضل احمدلو <br /><br /><br />1- آق: سفيد در رنگ، كثرت، بزرگ و محتشم<br /><br />آق سنقريست روز و قرا سنقريست شب<br /><br />بر هر دو نام بنده و مولا برافكند<br /><br />ديوان. ص 137<br /><br />2- آماج: نشان، هدف، آهن گاو آهن كه در زمين رود و شيار كند. سپار<br /><br />دل زخم تراسپر ندارد<br /><br />آماج تو جز جگر ندارد.<br /><br />ديوان. ص 586<br /><br />3- اتمك= اَتماك: نان را گويند<br /><br />تن گر چه سو واتمك از ايشان طلب كند<br /><br />كي مهر شه به اتسز و بغرا برافكند<br /><br />ديوان. ص140<br /><br />كوشه طغان جود كه من بهر اتمكي<br /><br />پيشش زبان بگفتن سن سن در آورم.<br /><br />ديوان. ص 242<br /><br />4- اقچه= اقجه= اخجه= آقچه: سكه<br /><br />سحر بين سِحر شعرها بشكن<br /><br />كان لب اقچه سوي گاز فرست.<br /><br />ديوان. ص 822<br /><br />5- التون= التن: زر، ذَهب، طلا. التن تَرِمْ: لقب خاتونان، خطابي و لقبي زنان را هنگامي كه به بزرگي رسند.<br /><br />اوست طغانشاه من، مادرم التون اوست<br /><br />من به رضاي تمام سنقر دكان او<br /><br />ديوان. ص 366.<br /><br />6- بي بي: خاتون، كدبانو، مادربزرگ<br /><br />سرانگشت ميرزد بي بي<br /><br />بر مه انگشت ميگزد بي بي<br /><br />ديوان. ص 809<br /><br />7- بانگ= بانق: سس، بانلاماق، بانقيرماق و بان. هنوز هم رايج و متداول هستند.<br /><br />از پي حرمت كعبه چه عجب گر پس از اين<br /><br />بانگ دق الكوس از گنبد خضرا شنوند.<br /><br />ديوان. ص 101<br /><br />8- بيرق: رايت، پرچم نوك نيزه<br /><br />صبح ز مشرق چو كرد بيرق نور آشكار<br /><br />خنده زد اندر هوا بيرق او برق وار<br /><br />ديوان. ص 182<br /><br />كوه را ز اژدهاي بيرق او<br /><br />لرزه برق بيرقش دانند.<br /><br />ديوان. ص 486<br /><br />پرچم= برجم= بجكم: موي دم گاو كوهي، دستهاي مو با ريشه و منگله سياه رنگ كه بر نيزه و علم آويزند و يا به گردن اسبان بندند. موي گيسو، كاكل، لهيب، امروزه بيشتر به معني علم رايت و بيرق بكار ميرود.<br /><br />پرچم ز شب پرداخته، مه طاس پرچم ساخته<br /><br />بيرق ز صبح افراخته روزش سپهدار آمده.<br /><br />ديوان. ص 388<br /><br />مهتري دنيا درد سر پرچم شستن و شانه زدن آن نميارزد.<br /><br />منشأت. ص 82<br /><br />10- تتق= توتوق: مجازا پرده و حايلي را نامند كه بردرگيرند. و به سبب اينكه اسم شده است و او را حذف كرده و «تتق» نويسند. به معني چتر و چادر هم آمده است.<br /><br />نور از افق جامت دايدار نمود آنك<br /><br />حور از تتق كامت رخسار نمود آنك<br /><br />ديوان. ص 498<br /><br />حبشي زلف يماني رخ رنگي خالست<br /><br />كه چو تركانش تتق رومي خضرا بينند<br /><br />ديوان . ص 98<br /><br />ببين نه تتق برتر از هفت قلعه<br /><br />ببين هفت خاتون برنز از چار ماما<br /><br />ديوان. ص 814<br /><br />11- تتماج= توتماج: غذاي معروفي است نزد تركان، و به اعتقاد و گمان ايشان از ذخاير ذوالقرنين است. بدين توضيح كه ذوالقرنين چون از ظلمات بيرون آمد، غذاي مردم كم شد. پس از گرسنگي به او شكايت بردند و گفتند: «بيزي تتما آج» يعني ما را گرسنه نگه مدار....پس ذوالقرنين با دانشمندان راي زد و سرانجام اين غذا را پيدا كردند. و آن بدن را نيرومند و چهره را گلگون ميكند و زود نميگوارد و بعد از خوردن آن دو برابر شوربا خورده ميشود...<br /><br />لغات. ص 429<br /><br />همه تركان فلك را پس از اين<br /><br />خلق تتماجي ايشان شمرند.<br /><br />ديوان. ص 758<br /><br />12- تن: وجود، بدن، بوگون فارسجا و توركيه، همن دير. آذريجه: اينك و گاميشين ديشيليك يتري دئمكدير.<br /><br />كاشغري ايله بيرليكمده. اسماعيل. هادي.<br /><br />صبح صادق پس كاذب چه كند بر تن دهر<br /><br />چادر سبز درد تا زن رسوا بينند<br /><br />ديوان. ص 96<br /><br />13- تنگري= تانقري: گؤگ، سماء، لولو، هئيبتلي، خان، الله بوگون، تانري و تاري<br /><br />نايب تنگري تويي كرده بتيغ هندوي<br /><br />سنقر كفر پيشه را سن سن گوي تنگري.<br /><br />ديوان. ص 424<br /><br />14- توسن: به معني سركش و چموش مخفف «تاوساغان»، بالمجاز مركب را گويند.<br /><br />توسن دلي و رايض تو قول لااله<br /><br />اعمي وشي و قايد تو شرع مصطفي (ص)<br /><br />ديون. ص 4<br /><br />مركب توسن را كه رياضت نپذيرد به مربط ندارند، به مرغزار فرستند.<br /><br />منشآت. ص 227<br /><br />15- تر: عرق<br /><br />جوزاسيمايي، سنبله بالايي، عقرب گيسوئي، قوس ابروئي، حوت اندامي، قاقم عارضي، قند ز مژگاني، از تماشاي باغ مونس تر. چون نستر تر بر بستر.<br /><br />منشآت. ص 91<br /><br />16- جوق= چوخ= چوق= جوق. جوقه و جوخه: گروه، دسته، گروهي از سواره و پياده<br /><br />حسن يوسف را حسد بردند مشتي ناسپاس<br /><br />قول احمد (ص) را خطا گفتند جوقي ناسزا<br /><br />ديوان. ص 18<br /><br />جوقي ديگري چون باد پراكنده و ز باد پراكنده تر.<br /><br />منشآت. ص 194<br /><br />بودند دوستان دو سه خندان و دشمنان<br /><br />جوقي از اين نمرد و گروهي از آن نماد<br /><br />ديوان. ص 871<br /><br />17- چابك: زرنگ، تازيانه، شلاق<br /><br />ناهيد زخمه زن گه چوبك زدن بشب<br /><br />چابك زن خراجي چوبك زنان اوست<br /><br />ديوان. ص 73<br /><br />18- چادر: بالا پوش زنان، خيمه، چتر و سايبان<br /><br />عيسي آنك پيش كعبه بسته چون احراميان<br /><br />چادري كان دست ريس دخت عمران آمده<br /><br />ديوان. ص 370<br /><br />19- چاكر: بنده، خدمتگزار، خادم.<br /><br />تا در آن قباب معالي و جناب معلي اعلي بارگاه جهانداري، كه آنجا پرويز و بهرام استاد سراي و چاكر و غلام زيبد.<br /><br />منشآت. ص 151<br /><br />20- چال: ريشي كه داراي موهاي سياه و سفيد باشد. و نيز اسبي را كه موي آن سرخ و سفيد باشد.<br /><br />از بوي مشك تبت كان صحن صيدگه راست<br /><br />آغشته بود با خاك از نعل بورو چالش<br /><br />ديوان. ص 228<br /><br />21- چاوش= چاووش: پيشرو لشكر و كاروان. حاجب<br /><br />پيشكارانش خراج از هندوچين آوردهاند<br /><br />چاوشانش دست بر چيپال و حان افشاندهاند<br /><br />ديوان. ص 108<br /><br />22- چتر: سايبان، چادر<br /><br />عطسه جورش بهشت و خنده تيغش سقر<br /><br />ظل چترش آفتاب و گرد رخشش كيما<br /><br />ديوان. ص 20<br /><br />23- چنگ: منحني، خميده، آلت موسيقي<br /><br />چنگ ست پاي بسته، سرافكنده خشك تن<br /><br />چون زرقي كه گوشت ز احشا برافكند<br /><br />ديوان. ص 135<br /><br />24- چوخا: نوعي بالاپوش، جامه پشمي كه چوپانان بر تن كنند، قاراچوخا: همزاد<br /><br />مرا بينند در سوراخ غاري<br /><br />شده مولوزن و پوشيده چوخا<br /><br />ديوان. ص 26<br /><br />25- چوبك= چوبوق= چيق: نوعي آلت تدخين<br /><br />ناهيد زخمه زن گه چوبك زدن بشب<br /><br />چابك زن خراجي چوبك زنان اوست<br /><br />ديوان. ص 73<br /><br />26- خاتون: بانوي عالي منسب، خانم<br /><br />گر چه هستند به فردوس بسي خاتونان<br /><br />تا ترا بيند رضوان غم ايشان نبرد<br /><br />ديوان. ص 586<br /><br />27- خاقان: عنواني كه به پادشاهان چين و ترك دادهاند.<br /><br />خاقاني از زمانه چون دست شست بروي<br /><br />سنجر چه حكم راند، خاقان چه كار دارد.<br /><br />ديوان. ص 587<br /><br />28- خان: عنواني است كه در تركستان به پادشاه دهند، عنوان رجال و بزرگان.<br /><br />خاقاني از اين خانه و خان غدار<br /><br />برخيز و بخانيان كليدش بسپار<br /><br />ديوان. ص 719<br /><br />29- خزر= گزر: تركاني كه در حاشيه درياي خزر و شمال كوههاي قفقاز اسكان داشتند.<br /><br />گر خزر و ترك و روم رام حسام تواند<br /><br />نيست عجب كز نهاد رام فحولست رم<br /><br />ديوان. ص 263<br /><br />كمان كشان غمزه ترك ختني كز كمين گاه جزع يمني، ياسج خزري اندازند، عرب شيفته گردد، و زنگبار شوريده.<br /><br />منشآت. ص 45<br /><br />30- ساتكيني= ساتكين= ساتكن: پياله و قدح بزرگي كه بدان باده نوشتند.<br /><br />ساتكيني دهيم و جور خوريم<br /><br />دورها در ميانه بستانيم<br /><br />ديوان. ص 484<br /><br />31- سارغ= ساري، رنگ زرد، كنايه از نرگس.<br /><br />گردان بر هر نوبري گل سارغ ازمل ساغري<br /><br />و آن مل محك هر زري با گل محاكا داشته<br /><br />ديوان. ص 385<br /><br />32- ساغري: پوست خر يا اسب كه دباغي شده باشد. كفل اسب، نوعي قماش، تيماج<br /><br />ساغر: مخروطي به شكل هاون كه در آن شراب ريزند.<br /><br />ساغري چون اشك داودي برنگ<br /><br />از پري روي سليماني بخواه<br /><br />ديوان. ص 662<br /><br />33- ساو: باج و خراج<br /><br />تا بس نه دير خسرو شام و شه يمن<br /><br />با حبش به مصر و ساو به صنعا برافكند<br /><br />ديوان. ص 137<br /><br />34- سرمه: گرد نرم شده سولفور آهن يا نقره كه در قديم جهت سياه كردن مژهها و پلكها بكار ميرفت. (معين)<br /><br />غمزه اختر ببست خنده رخسار صبح<br /><br />سرمه گيتي بشست گريه چشم سحاب<br /><br />ديوان. ص 45<br /><br />35- سن سن= تو هستي، خودتي، تواي تواي<br /><br />ترك سن سن گوي توسن خوي سوسن بوي من<br /><br />گر نگه كردي بسوي من نبردي سوي من<br /><br />ديوان. ص 650<br /><br />مرا در پارسي فحشي كه گويند<br /><br />به تركي چرخشان گويد كه سن سن<br /><br />ديوان. ص 320<br /><br />36-سنقر: به معني شنقار و آن مرغي است كه شكاري. گويند بسيار زننده ميباشد و پيوسته پادشاهان بدان شكار كنند<br /><br />سنقريرا كز خزر با سردسير آموخته است<br /><br />در حبش بستن بگرما برنتابد بيش از اين<br /><br />ديوان. ص 340<br /><br />37- سنجر: پرندهاي است شكاري<br /><br />فتراك او بلندتر از چتر سنجريست<br /><br />دست من گدا به دوالش كجا رسد<br /><br />ديوان. ص 597<br /><br />38- سو: آب و آبرو<br /><br />گر سوي من نگرد، سوي من ببرد كه سوي او نگرم<br /><br />منشآت. ص 91<br /><br />39- شور: هر چه مزه نمك آن بيش از اعتدال باشد. (معين)<br /><br />آب شور از مژه چكيد و ببست<br /><br />زير پايم نمك ستان برخاست.<br /><br />ديوان. ص 60<br /><br />40- طغراء= معرب طورغاي: خطي كه بشكل قوس بود و در صدر فرمانها و حكمها قرار ميگرفت. شامل نام و القاب سلاطين و خانها بود. كاركرد مهر و امضاء كنوني را داشت.<br /><br />از تن و دل چون كني نون و القلم<br /><br />نزد شحنه شكل طغرائي فرست<br /><br />ديوان. ص 825<br /><br />بدست همت طغراي بي نيازي دار<br /><br />كه هر دو كون توداري چو داري اين طغراء<br /><br />ديوان. ص 11<br /><br />41- طغان: شاهين، نامي از نامهاي تركي<br /><br />از قرا طغان شب و آق سنقر روز چنو الخ خاتوني نزاده،<br /><br />منشآت. ص 160<br /><br />42- طغرل: نوعي قوش از جنس طغان، از نامهاي تركان<br /><br />نيست طغرل شرفت و عنقا نام<br /><br />هست هدهد لقب و كركس خيم<br /><br />ديوان. ص 903<br /><br />43- طمغاج: محترم، معروف، نام فرقهاي و نام محلي نيز مي باشد.<br /><br />خود دل و طبع او ز سيم و شكر<br /><br />كل طمغاج و باغ شوشتر است.<br /><br />ديوان. ص 86<br /><br />44- غيداق: محلي است نزديك دشت قبچاق<br /><br />بيك گشاد ز شست تو تير غيداقي<br /><br />شود چو پاسخ كهسار باز تا غيداق<br /><br />ديوان. ص 235<br /><br />45- غُز: صنفي از تركان كه در مزان سلطان سنجر قدرت گرفته خراسان را مسخر كردند.<br /><br />اي زلف تو بر كلاه خوبي قندز<br /><br />با غارت تو عفي الله از غارت غز<br /><br />ديوان. ص 721<br /><br />46- قاقم: پستانداريست از تيره راسو، رنگ موهاي پشتش خرمايي روشن و زير شكمش زرد روشن است. ولي در زمستان غالباً رنگ موهايش به سفيدي مي گرايد.<br /><br />ترك بلغاري است قاقم عارض و قند ز مژه<br /><br />من كه باشم تا كمان او كشد بازوي من<br /><br />ديوان. ص 650<br /><br />47- قالي= خاولي= خالي= قالين<br /><br />مهتر قاليان و نور مرند<br /><br />ميلشان چون پس بلندي نيست<br /><br />ديوان. ص 845<br /><br />48- قرا: سياه در رنگ، محتشم، كثير<br /><br />آواز در افتاده كه قراقيزي از ولايت خر خيز در آمد.<br /><br />منشآت. ص 90<br /><br />49- قراول: فوجي كه از پيش رود. ديدباني كه در برج و باروي اطراف شهر و جادهها به مراقبت پردازد.<br /><br />رياحين چون طفلان يك روزه سر بيرون كردند، آري، غنچه گل پيش قراول باشد.<br /><br />منشآت. ص 31<br /><br />50- قل: مو، تار زلف،<br /><br />دلم مرغي ست در قل بسته چون سنگ<br /><br />چو سيم قل هواللهي مصفّا<br /><br />ديوان. ص 810<br /><br />51- قلق: خلق خاص، خوي مخصوص<br /><br />وازگاه شفق تا وقت خلق در قلق ميباشد.<br /><br />منشآت. ص 215<br /><br />52- قُندز: نوعي جانور. بيدسر، نوعي شراب، سگ آبي.<br /><br />نه قندز شب، نه قاقم روز<br /><br />چون دست ز هر دو موي شستيم<br /><br />ديوان. ص 633<br /><br />53- قزل: زر، ذهب، سرخ<br /><br />قطره خون نماند در رگ عمر<br /><br />نشتر غمزه قزل چه خوري.<br /><br />ديوان. ص 801<br /><br />54- قراسنقر: گونهاي سنقر كه سياه رنگ است. كنايه از شب<br /><br />قراسنقر آنگه كه نصرت پذيرد<br /><br />برآق سنقر آثار خزلان نمايد.<br /><br />ديوان. ص 130<br /><br />55- گزلك= گزليك: كارد كوچك دسته دار<br /><br />گزلك شاه سعد ذابح دان<br /><br />كه به مريخ ماند از گهر او<br /><br />ديوان. ص 797<br /><br />56- منجوق:<br /><br />ماه منجوق گوهر سلجوق<br /><br />در ظلال حسام او زيبد<br /><br />ديوان. ص 487<br /><br />57- ميتين: ميل آهني كه سنگ تراشان بوسيله آن سنگ را بتراشند.<br /><br />لعبتان رنگارنگ جواهر از دامن امهات جبال به<br /><br />واسطه ميتينِ متينِ كان كن ديدار آيد.<br /><br />منشات. ص 205<br /><br />58- وشاق= اوشاق: خرد سال، نوكر، غلام<br /><br />پيش كه ياوه شوند خرد و شاقان چرخ<br /><br />بر برگل عارضان ساغر گلگون بيار<br /><br />ديوان. ص 619<br /><br />59- وثاق= اتاغ= اطاق= اتاق: خانه، خيمه، اقامتگاه سپاهيان<br /><br />اگر نه شمع فلك نوريافتي ز كَفتَ<br /><br />چو جان گبر شدي تيره بر مسيح وثاق<br /><br />ديوان. ص 235<br /><br />60- ياسج: نوعي تير پيكاندار<br /><br />كم ز مرغ ناله آور نيست نزد بيدلان<br /><br />ياسج تركان غمزهش كز كمان افشاندهاند.<br /><br />ديوان. ص 107<br /><br />چشم كمانكش او تركي است ياسج افكن<br /><br />چون صبر كرد غارت زايمان چه خواست گويي<br /><br />ديوان. ص 681<br /><br />61- ياغي: نافرمان، سركش<br /><br />باغ مملكت كيان از باغبان ياغيان بر آسود.<br /><br />منشات. ص 9<br /><br />اما اين عادت ياغيان باشد كه به ميوه ستان باغبان درآيند.<br /><br />منشآت. ص 101<br /><br />62- يال: گردن اسب كه موي بر آن رويد. (كاشغري)<br /><br />ناقهاي كو پاي بر يالش نهد<br /><br />بوسه گه هم پاي و هم يالش كنم.<br /><br />ديوان. ص 638<br /><br />چه فخريال شه را از صيد گور و آهو<br /><br />كز صيد شير گردون هم عار داشت يالش.<br /><br />ديوان. ص 229<br /><br />63- يزك: پيشدار، جلودار<br /><br />فخر آل طغان يزك كه فلك<br /><br />فلك دولتش خطاب كند.<br /><br />ديوان. ص 852<br /><br />64- يغلق: نوعي تير پيكاندار<br /><br />در زهره روس رانده زهر آب<br /><br />كانداخته يغلق پران را<br /><br />ديوان. ص 34<br /><br />65- يغما: غارت و تاراج، نيز محلي است در تركستان<br /><br />سن سن گويي، سوسن بويي، توسن خويي ، تركي كه همه حسن خوبان يغما را يغما برد.<br /><br />منشات. ص 90<br /><br />66- يلاق: بر وزن طلاق. نام پادشاهي است از تركان و اين نام تركي است (رشيدي)<br /><br />تراست ملك جهان و تويي سزاي ثنا<br /><br />چگونه گويم مدح يماك و وصف يلاق<br /><br />يماك، به فتح اول و ثاني و سكون كاف، نام شهري است حسن خيز و عموماً نام پادشاهان ايغور را گويند. (برهان قاطع، پاورقي)<br /><br />67- يلواج= يالاووج: راهنما، پيغمبر<br /><br />خسرو ذوالجلالتين از ملكي و سلطنت<br /><br />مستحق الخلافتين از يلواج و تنگري<br /><br />68- يون: پشم گوسفندي را گويند. تار مو، كنايه از چيز بي ارزش.<br /><br />فلسفي فلسي و يونان همه يوني ارزند.<br /><br />نفي اين مذهب يونان به خراسان يابم.<br /><br />ديوان. ص 297<br /><br /> <br /><br />■ صفات تركان در ديوان خاقاني<br /><br /> <br /><br />*تركان لب نوشين<br /><br />اين عجب تركان لب نوشين به لطف<br /><br />گرد نان را سر بشكر ميبرد.<br /><br />ديوان. ص 582<br /><br />*ترك سوسن بوي و توسن خوي<br /><br />سوسن بوي و توسن خوي تركم<br /><br />پيام زار من بگلزاري اي باد<br /><br />ديوان. ص 593<br /><br />*ترك سيه چشم<br /><br />تو ترك سيد چشمي، هندوي سپيدت من<br /><br />خواهي كلهم سازي، خواهي كمرم بخشي<br /><br />ديوان. ص 668<br /><br />*ترك دلستان<br /><br />اي ترك دلستان ز گلستان كيستي<br /><br />خوش دلبري، ندانم جانان كيستي<br /><br />ديوان. ص 696<br /><br /> <br /><br />■ پسوندهاي تركي در ديوان خاقاني<br /><br />*جي<br /><br />ز ميان برآردستي مگر از ميانجي تو<br /><br />بكران برد زمانه غم بيكران ما را.<br /><br />ديوان. ص 550<br /><br />*لاخ<br /><br />در ديو لاخ آز مرا مسكن است و من<br /><br />خط فسون عقل بمسكن در آورم.<br /><br />ديوان. ص 241<br /><br />*تاش= داش<br /><br />بيست و يك خيلتاش سقلابيش<br /><br />خيل ديماه را شكست آخر<br /><br />ديوان. ص 485Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-90379632182478443402011-02-03T14:48:00.000-08:002011-02-03T14:49:05.964-08:00<div dir="rtl"><br /><p style="text-align: justify"><br /><span style="font-weight:bold;">دو يادبود تركي نويسانده شده توسط نادرشاه افشار: كتيبه نادري كلات و كتيبه سردر حرم حضرت علي در نجف<br /><br />مئهران باهارلي</span><br /><br />http://xorasan.blogspot.com/2005_12_01_archive.html#113579251191361703<br /><br /><span style="font-weight:bold;"> سؤزوموز</span><br /><br /><span style="font-weight:bold;">نادرشاه افشار بنيانگذار دولت تركي-آزربايجاني افشار</span><br /><br /><img src="http://i154.photobucket.com/albums/s280/i_tdp/nadirxaqan.jpg" align="left">١- نادرشاه افشار بنيانگذار دولت تركي-آزربايجاني افشار٬ از معدود حكمرانان داراي خودآگاهي و شعور ملي ترك در تاريخ ايران است و از اين منظر شايد تنها با شاه اسماعيل صفوي٬ جهانشاه قاراقويونلو٬ اوزون حسن آغ قويونلو٬ آغا محمدخان قاجار و.... قابل مقايسه باشد. از اقدامات شخص نادرشاه افشار٬ تدابير مختلفي است كه وي براي حفظ و ارتقاء موقعيت رسميت و دولتي بودن زبان تركي٬ كاربرد در عرصه ديپلماسي و تثبيت آن به عنوان زباني نوشتاري انجام داده است. دوره حاكميت وي همچنان دوره تاثير گسترده زبان تركي بر فارسي و نفوذ و ورود اصطلاحات و واژگان تركي در زبان فارسي است. دولت تركي-آزربايجاني افشاري جايگاهي ممتاز در تاريخ زبان و فرهنگ و تاريخ سياسي-نظامي ترك دارد.<br /><br /> ٢- نادرشاه افشار اين آخرين جهانگير ترك٬ علاه بر جهات فوق٬ به لحاظ فرهنگ و تاريخ تركي-آزربايجاني٬ ايران و جهان اسلام از جهات بسيار ديگري نيز داراي اهميت است٬ جنبه هايي كه در تاريخنگاري رسمي معمولا بدانها چندان اشاره اي نميشود. از جمله:<br /><br /> - ايجاد مذهب جعفري (تفسيري از شيعه دوازده امامي متشرعه كه در آن صنف روحاني فاقد قدرت٬ اهميت و قداست است. شيعه جعفري٬ تفسير تركي شيعه دوازده امامي متشرعه است٬ در مقابل شيعه امامي كه تفسير فاسي-عربي آن است و در آن صنف روحاني از قدرت٬ اهميت و قداست ويژه اي برخوردار است)٬<br /> - اقدام براي تقريب و نزديكي مذاهب اسلامي٬<br /> - سعي در ايجاد دولت عرفي (به زبان امروزي لائيك)٬<br /> - متحد نمودن هرچند كوتاه مدت اراضي و هر سه بخش آزربايجان (شمالي در قفقاز٬ جنوبي در ايران و غربي در خاك تركيه امروزي)٬<br /> - تاسيس نيروي دريايي آزربايجان٬<br /> - طراحي پرچم سه رنگ دولت تركي-آزربايجاني افشار و ......<br /><br /> ٣- با توجه به تركيب جمعيتي-ملي ايران٬ روند دمكراتيزاسيون و پذيرش چندفرهنگي به عنوان نورمي جهاني و دگرگونيهاي حادثه در كشورهاي همسايه عراق و افغانستان در زمينه رسمي نمودن زبانهاي ملي رايج در اين كشورها٬ كوچكترين شبهه اي وجود ندارد كه در آينده اي بسيار نزديك زبان تركي در ايران نيز يكي از دو زبان رسمي دولت مركزي خواهد شد. عامل ديگري كه رسمي شدن زبان تركي در ايران را به عنوان ضرورت در ميآورد٬ سنت و تداوم تاريخي و آگاهي بر آنهاست. زبان تركي اساسا به طور طبيعي يكي از زبانهاي حكومتي٬ ديني٬ ادبي و نظامي و به عبارت ديگر زباني دولتي در ايران بوده است. بر عكس٬ رسمي شدن انحصاري زبان فارسي در ايران سنتي ريشه دار نبوده٬ بدعتي بسيار ناخوش و گسستي زيانبار در تاريخ و سنن فرهنگي و سياسي اين كشور است.<br /><br /> ٤- اكنون ضروري است كه در كوتاهترين مدت٬ به آماده نمودن زمينه هاي مادي و ذهني دولتي شدن زبان تركي در ايران اقدام نمود. و از جمله ميبايست تحقيقات همه جانبه٬ سيستماتيك و دقيق (و نه در نوشته هاي پراكنده و يا مقالات)٬ در باره موقعيت زبان تركي در برهه هاي گوناگون تاريخي انجام شود. مثلا ميتوان پروفيل موقعيت و كاربرد زبان تركي در عرصه هاي گوناگون علمي٬ ادبي٬ درباري٬ نظامي٬ ديني و....را در قالب كتب و جزواتي - و البته براي هر دولت تركي به طور جداگانه و تك تك - (ايلخاني٬ تيموري٬ ايلدنيزلي٬ آغ قويونلو٬ قاراقويونلو٬ صفوي٬ افشار و قاجار ٬...) تهيه نمود. اينگونه بررسيها علاوه بر آماده نمودن زمينه رسمي و دولتي شدن زبان تركي در ايران٬ عاملي در آگاهي مردم و ملل اين كشور به تاريخ واقعيشان و دولتهاي حاكم بر اين سرزمين و فرهنگ يكديگر خواهد بود.<br /><br /> ٥-در زير به همين مقصد و به عنوان نمونه هايي از اقدامات نادرشاه براي تقويت و تثبيت زبان نوشتاري تركي٬ دو كتيبه با اشعار تركي نوشته شده به امر وي را نقل ميكنم.<br /><br />٦-شعرها را با استفاده از منابع مختلف و همراه با الفباي لاتيني تركي باز نوشتم. هنگام بازنويسي اشعار تركي٬ رسم الخطي را كه در سؤزوموز بكار ميبرم اعمال نموده ام. اين به جز چند مورد اختلاف٬ همان رسم الخط تركي مصوبه سمينار اورتوگرافي است. از جمله اين موارد اختلاف اند:<br /><br /> الف- نشان دادن كسره فارسي در تركيبات صفت و موصوف و يا مضاف و مضاف اليه به صورت "-ي٬ -i". يعني در جملات تركي "تخت خلافت" را به شكل "تخت-ي خلافهت Təxt-i xəlafət " نشان ميدهم و نه "تخت-خلافت".<br /><br /> ب- نشان دادن "و" (o) در شعر به صورت "–و٬ -u". يعني "تاج و تخت" در متون تركي را به صورت "تاج-و تخت٬ Tac-u təxt " نشان ميدهم.<br /><br /> پ- و نكته آخر اينكه همه كلمات بيگانه اعم از اروپايي و فارسي و عربي٬ مانوس و يا نامانوس٬ در متون تركي حتي المقدور به طور يكسان با الفباي فونئتيك نوشته ميشوند. يعني به جاي "خدا"٬ "اقبال" و "مهر"٬ به ترتيب "خودا"٬ "ايقبال" و "مئهر" نوشته ميشود.<br /><p style="text-align: center"><br /><span style="font-weight:bold;">سنگنوشته تركي كلات نوشته شده به امر نادرشاه- كتيبه نادري</span><br />ناديرشاه بويروغويلا توركجه يازيلان كلات داش يازيتي - نادير داش يازيتي<br />Nadir Şah buyruğuyla Türkcə yazılan Kəlat daşyazıtı<br /><br /><img src="http://i3.photobucket.com/albums/y96/mehran/kelat-yazit.jpg"><br /><p style="text-align: justify"><br />اين سنگ نوشته تركي معروف به كتيبه نادري در مدخل در بند ارغون شاه (١) در كلات نادري٬ ملك پدري نادر در دره گز خراسان (٢)٬ پیش از آبادی دربند قرار دارد. اشعار به خط تركي - عربي به سال ١١٥٥-١١٥٧ بر روي صخره بزرگي حك شده است. ارتفاع كتيبه از سطح رودخانه ١٥ متر بوده داراي ٢٤ بيت شعر تركي (٤ مصراع فارسي) است. اشعار متعلق به "گلبن افشار" از شاعران دربار نادر شاه افشار است. در باره وي معلومات گسترده اي وجود ندارد. شعر در ستايش ثناي نادر پسر شمشير است و با حمد خدا شروع مي شود و همچون ديگر آثارش با مرگ او ناتمام مانده است. حكاك اين كتيبه كم نظير در تاريخ اسلامي و تركي دانسته نيست.<br /><p style="text-align: center"><br />بسم الله الرحمن الرحيم و هو الاعلي<br /><br />ايبتيدا حمد-ي خودا-يي احهد-و فرد-ي قديم İbtida həmd-i Xudâ-yi əhəd-u fərd-u qədim<br />قادير-ي لهم يزهل-و عاليم-و دانا-و حكيم Qâdir-i ləm yəzəl-u âlim-u dâna-vu həkim<br />او كي بو كون-و مكاني ياراديب قودرتدهن O ki bu kun-u məkanı yaradıb qudrətdən<br />او كي بو بحر-و بري خلق ائديب شؤوكهتدهن O ki bu bəhr-u bəri xəlq edib şövkətdən<br />ايكي عالهمده اودور بندهلره ياوهر-و يار İki âləmdə odur bəndələrə yâvər-u yar<br />حيكمهتيندهن گؤرونور بندهلهره هر آثار Hikmətindən görünür bəndələrə hər âsar<br />خلق-ي عالهم هامي مؤحتاجدير او درگاهه Xəlq-i âləm hamı möhtâcdır o dərgâhə<br />او ووروب نور-و مينا٬ كؤوكهب-ي مئهر-و ماهه O vurub nur-u mina kövkəb-i mehr-u mâhə<br />حمد-ي حقدهن سورا اولدو قلهميم نور افشان Həmd-i Həqdən sora oldu qələmim nurəfşan<br />بثنا گستري ختم رسل٬ فخر جهان Be səna gostəri-ye xətm-e rosol fəxr-e cahan <br />نبي-يي هاشيمي-و احمهد-و محمود صيفات Nəbi-yi Hâşimi-yo Əhməd-o Məhmud sifât<br />كيم خودادان اولا داييم "عليه سلام و صلوات Kim Xudâdan ola dâyim "əleyhə səlam o sələvat<br />آل-و اصحابينا هم رحمهت-ي بئسيار اولا ا Âl-u əshabına həm rəhmət-i besyâr ola<br />اولا حق ياوهري هر كيم اولارا يار- اولا Ola Həq yâvəri hər kim olara yâr ola<br />حمد-ي نئعمهت-ي حقدهن سورا٬ با صيدق-ي زبان Həmd-i ne'mət-i Həqdən sora "bâ sidq-i zəban"<br />فرضدير بندهلهره مدح-ي شههنشاه-ي جهان Fərzdir bəndələrə mədh-i şəhənşâh-i cahan<br />او شههنشاه-ي فلهك مرتهبة-يي چرخ-ي سرير O şəhənşâh-i fələk mərtəbə-yi çərx-i sərir<br />شاه نادير٬ كي آدي تك يوخ٬ ميثل-و نظير Şâh Nâdir ki adı tək yox misl-u nəzir<br />دئمهك اولماز بو شههنشاه٬ بلكي اولا پئيغهمبهر Demək olmâz bu şəhənşah bəlki ola peyqəmbər<br />يا موقهررهب ملهكيدير اولوب از نوع-ي بشهر Yâ muqərrəb mələkidir olub əz nov'-i bəşər<br />لئيك چون قودرهت-ي حق ظاهير ائديب بيش از پيش Leyk çün qudrət-i Həq zâhir edib biş əz piş<br />نظهر-ي حق اونا٬ هر كيمسه دئسه حق٬ ديميش - Nəzər-i Həq ona، hər kimsə desə Həq، dəymiş<br />نيسبهت ايله شرهف-و فخر-ي اوجاق-ي تئيمور Nisbət ilə şərəf-u fəxr-i ocâq-i Teymur<br />حسهب ايله به جهان٬ شاه-ي شهاندير مشهور Həsəb ilə be cahan şâh-i şəhandır məşhur<br />موصطافا خولق-و مسيحا دم-و يوسيف طلعهت Mustəfa xulq-u Məsiha dəm-u Yusif təl'ət<br />بوعلي دانيش-و حاتهم كف-و لوقمان حيكمهت Buəli dâniş-u Hâtəm kəf-u Luqman hikmət<br />قابيلييهتله اونا وئردي خوداوهند-ي كريم Qabiliyyətlə ona verdi Xudâvənd-i Kərim<br />تاج-و تخت-ي شهي-و عدل-و كرهم٬ خلق-ي عظيم Tâc-u təxt-i şəhi-yu ədl-u kərəm xəlq-i əzim<br />هر شرافهت كي دئسهم شاه-ي شهاندير كاميل Hər şərâfət ki desəm şâh-i şəhandır kâmil<br />مرحهمهتدهن اونون الطاف-ي خودادير شاميل Mərhəmətdən onun əltaf-i Xudâdır şâmil<br />ائعتيقادي (بئله دير ؟) او شه-ي پاكيزه نهاد E'tiqadı belədir o şəh-i pâkizə nəhad<br />باغلاميش صيدق خداوهنده ائدهرلهر بئله ياد Bağlamış sidq Xudâvəndə edərlər belə yâd<br />اله گيرمهز بئله دئولهت "به سپاه و شمشير Ələ girməz belə dövlət "be sepah o şəmşir<br />اولا بيلمهز بئله ايقبال "به فضل و تدبير Olabilməz belə iqbal "be fəzl o tədbir<br />سن ويريبسهن اونا بو سلطهنهت-و تخت-و سيپاه Sən veribsən ona bu səltənət-u təxt-u sipah<br />سن ويريبسهن اونا تاج-و كمهر-و فرر-و كولاه Sən veribsən ona tâc-u kəmər-u fərr-u kulah<br />دئولهتيم حافيظي سنسهن٬ سنهدير اومميديم Dövlətim hâfizi sənsən sənədir ümmidim<br />من سنه باغلاميشام صيدق٬ بودور تأييديم Mən sənə bağlamışam sidq budur tə'yidim<br />دئولهتيم مونكيريني سن (ائلهدين؟) خوار-و ذليل Dövlətim münkirini sən elədin xâr-u zəlil<br />دوشمهنيم كورلوغونا ياوهر اول٬ ائي ربب-ي جليل Düşmənim korluğuna yâvər ol ey Rəbb-i cəlil!<br />چونكي صيدقي بئلهدير حققينه "از روي يقين Çünki sidqi belədir Həqqinə "əz ruy-i yəqin<br />بو سبهبدهن اونا الطاف-ي خودا اولدو موعين By səbəbdən ona əltâf-i Xudâ oldu muin<br />اليني توتدو خوداوهند-ي جهان قودرهتدهن Əlini tutdu Xudâvənd-i cahan qudrətdən<br />كامياب ائتدي اونو معديلهت-و شؤوكهتدهن Kâmyab etdi onu mə'dilət-u şövkətdən<br />بخت-و ايقبال ايله هئچ كيم بئله اولماز باقي Bəxt-u iqbal ilə heç kim belə olmaz bâqi<br />گون كيمي دئولهتينه٬ عالهمه٬ رؤوشهن باقي Gün kimi dövlətinə aləmə rövşən baqi<br />شاخ-ي گول نشو-و نوما (بولدو؟) نم-ي فئيضيندهن Şax-i gül nəşv-u numa buldu nəm-i feyzindən<br />كي بو اشعار اولوب مدحسرا "گولبون"دهن Ki bu əş'ar olub mədhsəra "Gülbün"dən<br /><p style="text-align: justify"><br />(١)- ارغون: نامي تركي به معناي يوزپلنگ (پوما). در نام بسياري از بزرگان ترك٬ هم براي زنان و هم مردان٬ به تنهايي و يا همراه با كلمه ديگري بكار رفته است مانند: آرغون آقا٬ آرغون آلپ٬ آرغون آتا٬ آرغون آي٬ آرغون خان (از خانان ايلخاني٬ نوه هولاگو خان٬ فرزند آباغا خان)٬ آرغون خاتون (بانوي همخانه هولاگوخان)، آرغون قوجا (از فرماندهان دوره بابر)٬ آرغون نويان و .... نام والي خراسان در دوره چنگيز٬ همچنين نام يكي از مشاوران وي و اوگهده (اوختاي) نيز بوده ا ست.<br /><br />(٢) - درگز: كلمه اي تركي به معني داس و قداره چمن زني. از ريشه درمهك (ترمهك، تئرمهك، ديرمهك، تيرمهك) به معني جمع كردن، گردهم آوردن. همريشه با دره (محل جمع شدن آب ميان دو بلندي و يا كوه)، دريز (بسته غلات درو شده)، درهنه (سبد كوچك براي چيدن ميوه)، درهنهك (ظرف چيدن محصول)، درنهك (مجمع و انجمن)، درگي (مجله و مجموعه)، ترگي (سفره)، درلهمهك (گردآوري)، درمه (گلچين)، درگه (دسته)، درهك (ترگهك تركي قديم به معني بقچه) و درين (عميق) و ..... كلمه درو (كردن) در زبان فارسي نيز وامواژه اي تركي و از همين ريشه است. درگز محل تولد نادرشاه در مملكت افشار يورت (شمال خراسان)، يكي از مراكز قديمي تركهاي آزربايجاني علوي (قزلباش، علي الهي) ميباشد.<br /><p style="text-align: center"><br /><span style="font-weight:bold;">كتيبه تركي حرم حضرت علي در نجف سروده شده به سفارش نادر شاه</span><br /><br /><img src="http://img341.imageshack.us/img341/2873/164901484.jpg"><br /><p style="text-align: justify"><br /> اين شعر تركي سروده شده به سفارش نادر شاه٬ با آب طلا و شنگرف نوشته شده و بر سردر ورودي٬ در بالاي ايوان حرم حضرت علي در نجف نصب شده است. سراينده شعر٬ شاعر و رياضيدان ميرزا عبدالرزاق تبريزي جهانشاهي متخلص به نشئه ويا نشاء است كه از احفاد سلطان جهانشاه قاراقويونلو٬ برجسته ترين حاكم دولت تركي-آزربايجاني قاراقويونلو ميباشد. در باره وي در منابع گوناگون ملاحظات و اطلاعات فراواني وجود دارد. نسخه هايي چند از ديوان تركي وي در مراكز مختلف٬ تبريز٬ استانبول٬ تهران و ... موجود است.<br /><p style="text-align: center"><br />تاريخ مطلا ساختن روضه متبركه جناب علي كه حسب الامر بزبان تركي گفته شد.<br />(بويروق اوزره توركجه سؤيلهنهن٬ ايديز عليˊنين قوتسال ياتيرينين قيزيلا توتولما ايلايگونو. م.ب)<br /><br />شه-ي جم حيشمهت-ي دارا درايهت، نادير-ي دؤوران - Şəh-i cəm hişmət-i Dâra dərayet، Nâdir-i dövran<br />كي تخت-ي دئولهت-ي جمشيده واريثدير جاهان اوزره Ki təxt-i dövlət-i Cəmşid'ə vârisdir cahan üzrə<br />بدهخشان لعل-و عوممان اينجيسين وئرميش خراجيندا Bədəxşan lə'l-u Umman incisin vermiş xəracında<br />گونهش تك حؤكمو نافيذ، موتتهصيل دريا و كان اوزره Günəş tək hökmü nâfiz müttəsil dərya vü kân üzrə<br />چكيلمهز كهكهشانين يايي تك نققاش اگهر چكسين Çəkilməz kəhkəşânın yayı tək nəqqaş əgər çəksin<br />ميثال-ي قوووهت-ي بازو-يي ايقبالين كمان اوزره Misâl-i quvvət-i bazu-yi iqbalın kəman üzrə<br />بولهند ايقبال اولان، اعدالارين دا سربولهند ائيلهر Bülən iqbal olan ə'daların da sərbülənd eylər<br />موكهررهر ائيلهميش دوشمهنلهرين باشين سينان اوزره Mükərrər eyləmiş düşmənlərin başın sinan üzrə<br />عهيار-ي خاليص-ي كانيني، ائديبدير گون كيمي رؤوشهن -Əyar-i xalis-i kanını، edibdir gün kimi rövşən<br />قضا جريان ائديب، فرمان كمان-ي عيزز-و شان اوزره Qəza cəryan edib fərmân-i izz-u şân üzrə<br />كي لازيمدير عليˊنين رؤوضه-يي پاكين طلا ائتمهك Ki lâzimdir Əlinin rövzə-yi pâkın təla etmək<br />مونهووهردير مقام-ي مئهر داييم آسيمان اوزره Münəvvərdir məqâm-i mehr dâyim âsiman üzrə<br />زئهي نام-ي هومايون، كيم يازاندا كاتيب-ي قودرهت Zehi nâm-i humayun kim yazanda kâtib-i qudrət<br />گرهك توغرا-يي بسم الله چكسينلهر نيشان اوزره Gərək tuğra-yi bismillâh çəksinlər nişan üzrə<br />او كؤوكهب كيم كي افلاك-ي خلافهت ايچره انوارين O kövkəb kim ki əflâk-i xəlafət içrə ənvarın<br />ساليب چرخ-ي چاهارومدان زمين اوزره، زامان اوزره Salıb çərx-i çaharumdan zəmin üzrə zaman üzrə<br />اولور مرآت دينين صئيقهلي٬ دئولهت بو اوزدهندير Olur mər'at dinin seyqəli dövlət bu üzdəndir<br />قضا تخت-ي خلافهت رسمين ائتميشدير جاهان اوزره Qəza təxt-i xəlafət rəsmin etmişdir cahan üzrə<br />ووجود-ي تخت اوچون عيللهت گرهك ناچار چار اولسون Vucud-i təxt üçün illət gərək nâçar çâr olsun<br />موهخخهر عيللهت-ي غايي اولور ظاهير عهيان اوزره Müəxxər illət-i qâyi olur zahir əyan üzrə<br />سن اول كاميل باهاديرسان٬ گيراميسهن كي حاققيندا Sən ol kâmil bahadırsangirâmisən ki haqqında<br />دئميش هر جؤوههري٬ بير قييمهت-ي ناقيص٬ گومان اوزره Demiş hər cövhəri bir qiymət-i naqisgüman üzrə<br />شها! بي ايختييارام مدح-ي شاههنشاه-ي دؤورانه Şəha biixtiyâram mədh-i şâhənşah-i dövrânə<br />بو اوزدهندير موكهررهر ائيلهرهم جاري زبان اوزره Bu üzdəndir mükərrər eylərəm câri zəban üzrə<br />دليل-ي شؤوكهتي بسدير همين نام-ي هومايوني Dəlil-i şövkəti bəsdir həmin nâm-i humayuni<br />معاني لفظدهن ظاهير اولور لؤوح-ي بهيان اوزره Məâni ləfzdən zâhir olur lövh-i bəyan üzrə<br />دئييلدير كهكهشان تسخير اوچون عزم ايلهييب گويا Deyildir kəhkişan təsxir üçün əzm eyləyib guya<br />كمهند-ي هيممهت-ي والاسين آتميش آسيمان اوزره Kəmənd-i himmət-i vâlâsın atmış âsiman üzrə<br />ائديب ايجاد چون صانيع، بو شاههنشاه-ي دؤورانين Edib icâd çün Sân'I bu şâhənşah-i dövranın<br />حوصول-ي مقصهدين فرمانينا توأم جهان اوزره Husul-i məqsədin fərmanına to'əm cahan üzrə<br />ريضا وئردي اونا سولطان-ي روم ايسكهندر-ي ثاني - Riza verdi ona Sultan-i Rum، İskəndər-i Sâni<br />كي واجيبدير دوعا-يي دئولهتي، ايسلامييان اوزره Ki vâcibdir dua-yi dövləti İslâmiyan üzrə<br />زئهي شؤوكهت كي گر كوففار ايلهن عزم ائيلهسين رزمه Zehi şövkət ki gər küffâr ilən əzm eyləsin rəzmə<br />چكهرلهر ميننهت-ي شمشيريني باش اوسته، جان اوزره Çəkərlər minnət-i şəmşirini bâş üstə cân üzrə<br />صلاح-ي دئولهتيني ايستهيهن بغداد واليسي Səlah-i dövlətini istəyən Bəğdad vâlisi<br />چاليب ايتمام اوچون سعي ايله دامانين مييان اوزره Çalıb itmam üçün sə'y ilə damanın miyan üzrə<br />او صاحيب جاه كيم ذيكر ائتسهلهر نام-ي گيراميسين O sâhib câh kim zikr etsələr nâm-i giramisinin<br />ائدهرلهر حمد اسما ايلهن، جاري زبان اوزره Edərlər həmd əsmâ ilən câri zəban üzrə<br />بو خئير امرين موههييا اولدو چون اسباب-ي ايتمامي Bu xeyr əmrin muhəyya oldu çün asbab-i itmamı<br />ريضا-يي پاديشاه-ي تاجبهخش-ي كامران اوزره Riza-yi pâdişah-i tâcbəxş-i kâmran üzrə<br />زر-ي نابين عهيارين ائتدي اؤز ايخلاصي تك شاهد Zər-i nabın əyarın etdi öz ixlası tək şahid<br />مويهسسهر نقد-ي جان ايلهن، موعاديل ايمتاحان اوزره Müyəssər nəqd-i can ilən muadil imtahan üzrə<br />ملاييك اولدولار همدهست-ي اوستادان-ي چابوك دست Məlayik oldular həmdəst-i ustadan-i çabukdəst<br />طلادان آسيمان ايجاد اولوندو آسيمان اورزه Təladan âsiman icad olundu âsiman üzrə<br />ضريح اوزره مونهووهر گونبهد-ي خورشيد خاصييهت -Zərih üzrə münəvvər günbəd-i xurşid xâsiyyət<br />سانيرسان قوببه-يي ياقوت-ي احمهردير جينان اوزره Sanırsan qübbə-yi yâqut-i əhmərdir cinan üzrə<br />گؤيول پرواز ائديب سر طووق-ي زررينين خهيال ائيلهر Göyül pərvaz edib sərtovq-i zərrinin xəyâl eylər<br />كي آچميش بال٬ طاووس-ي بئهئشتي آشييان اوزره Ki açmış bâl tâvus-i beheşti âşiyan üzrə<br />مواذذين بولبول-ي تسبيح خان-و صحن٬ گولشهندير Müəzzin bülbül-i təsbihxân-u səhn gülşəndir<br />قيزيل گول دستهسي، گول دستهلهر باغ-ي جنان اوزره Qızıl gül dəstəsigüldəstələr bâğ-i cənan üzrə<br />تمهننا-يي سلاطيندير٬ اوزون سورتمهك بو درگاها Təmənna-yi səlâtindir üzün sürtmək bu dərgâha<br />زئهي رفعهت كي ايستهر صدر دوشسون آسيتان اوزره Zehi rəf'ət ki istər sədr düşsün âsitan üzrə<br />دئيهركهن عقل-ي ظاهيربين منه شول قوببهدير گويا Deyərkən əql-i zâhirbin mənə şol qübbədir guya<br />كي اولموشدور طلا-يي نابيله زررين جاهان اوزره Ki olmuşdur təla-yi nâb ilə zərrin cahan üzrə<br />جهوابيم "نشئه "اولدو مورهصصهع تاريخ-ي ايتماما Cəvabım Nəş'ə oldu mürəssə târix-i itmama<br />ادهب بيل مئهر! ساكين دور! موطاف-ي اينس-و جان اوزره Ədəb bil Mehr! Sâkin dur! Mutaf-i ins-u can üzrə<br /><br /><span style="font-weight:bold;"> گرچهيه هو!!!</span><br /></div>Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-85384818381326352212011-02-03T12:39:00.001-08:002011-02-03T12:39:53.141-08:00موقعيت زبان تركي در ايران از نظر سياحان اروپائي: پيترو دلا واله، آدام اولئاروس، شواليه ژان شاردن، سر توماس هربرت، انگلبرت كمپفر، رافائل دومان<br /><br /><br />http://sozumuz.blogspot.com/2004/03/blog-post.html<br /><br /><br />سؤزوموز<br /><br /><br />مئهران باهارلي<br /><br /><br />Tuesday, March 30, 2004<br /><br /><br /><br />دور نيست كه زبان تركي در ايران دوباره يكي از زبانهاي رسمي دولت مركزي كشور شود. "دوباره" گفتم زيرا كه تا آغاز سلطنت پهلوي در يكهزار سال اخير وضعيت كمابيش اين چنين بوده و تا ساقط شدن آخرين سلسله شاهي تركي-آزربايجاني يعني دولت قاجار نيز ادامه داشته است. زبان تركي زبان ادبي٬ ديني٬ درباري٬ نظامي و به همراه زبان فارسي٬ زبان ديپلماسي داخلي و خارجي و به اعتباري زبان رسمي - دولتي امپراتوري تركي- آزربايجاني صفوي بويژه در دوره زمامداران نخستين آن است. در باره موقعيت زبان تركي و ملت ترك ساكن در ايران در دوره هزار ساله مذكور بويژه در آثار سياحان اروپايي وغربي اطلاعات بيشماري وجود دارد. از جمله اين سياحان بنيامين تودلايي اسپانيايي، موسي پتشيا پراگي، لرد كرزن انگليسي، ويلسون سرهنگ انگليسي، كنت دو كوبينوي فرانسوي، لايارد، دكتر ويلز انگليسي، نيدر ماير آلماني، واسموس آلماني، خانم ديالافوآ، ارنست هولتزر، فردريچاردز، اوژن فلاندن، شاردن، آبراهام جكسون آمريكائي، آرتور پوپ آمريكايي، كمپفر آلماني، جيمز موريه انگليسي، كوپلي آمري آمريكائي، خانم مادفون، روزن سوئدي، برادران شرلي انگليسي سرآنتوني شرلي رابرت شرلي، يوهانس شيلت برگر، ارنست هولتزر آلماني، دكتر هنريش بروگش، تاورنيه فرانسوي، ماركوپولو ونيزي.......... را ميتوان نام برد.<br /><br /><br /><br />من در زير بعضي از داده هاي سياحان اروپايي در باره موقعيت زبان تركي را از منابع مختلف نقل كرده ام. همچنين شعري تركي سروده سياح ايتاليايي پيترو دلا واله را آورده ام كه آنرا در اصفهان٬ پايتخت امپراتوري تركي-آزربايجاني صفوي سروده است. يكي از اين منابع كه ميتوان به بخشي از اين اطلاعات دست يافت و از اينترنت هم قابل دسترسي است مقاله پروفسور تورخان گنجه اي بنام "زبان تركي در دربار صفويه در اصفهان"٬ و همان مقاله همراه با زيرنويسها و ضميمه حميد دباغي است. در اين مقاله گفته ميشود كه "سياحان اروپايي و اروپائيان مقيم ايران در باره اهميت اين زبان [تركي] در دوره صفويه اطلاعات جالبي به دست دادهاند. اين اطلاعات اگر چه در جاهايي كه به مسايل نژاد و زبان مربوط است خالي از مسامحه نيست، ولي از لحاظ نشان دادن اهميت فوقالعاده زبان تركي در اين دوره شايان ملاحظه و مفيد است. شاردن و پيتر دلا واله اشاره ميكنند كه "زبان تركي در ميان طبقات آنچنان معمول بوده كه ميتوان گفت زبان عامه بوده است. همين مورخين مشاهده كرده اند كه زبان تركي در بين اشخاص مهم دربار و خود شاه بي اندازه مورد قدر و منزلت بوده است."<br /><br /><br /><br />ايتاليان گزگين-سياح ايتاليايي: پيترو دلا واله Pietro Della Valle<br /><br /><br /><img src="http://www.bib-arch.org/images/dellavalle-l.jpg" align="left" border="0" width="170" height="200"><br /><br /><br /><br />پيترو دللا واله جهانگرد ايتاليايي يكي از سياحان اروپايي است كه سفري به سرزمينهاي قلمروي امپراتوري تركي-آزربايجاني صفوي داشته است. دلا واله متولد آوريل ١٥٨٦ در شهر رم بود. خانواده وي از اصيل ترين و قديميترين خانواده هاي رم محسوب ميشد و چندين نفر از افراد آن به مقام كاردينالي رسيده بودند. اين مؤلف كه طي دو سال اقامت در استانبول زبان تركي را فرا گرفته بود، در طول اقامت خود در ايران يك شعر تركي نيز گفته است. پيترو دلاواله در سال ١٦٢٠ كتابي نيز درباره دستور زبان تركي تاليف كرده و در مقدمه آن درباره اهميت و فوايد فراگيري زبان تركي، به مناسبت قدرت امپراتوري عثماني در اروپا و آسيا و آفريقا و حكومت قزلباشها در ايران و ساير اقوام ترك در آسياي ميانه، مطالب جالبي آورده است.<br /><br /><br /><br />وي در نامه مورخ ١٨ دسامبر ١٦١٧ كه از اصفهان به دوستش ماريو اسكيپانو Mario Schipanoنوشته است، موقعيت زبان تركي در دولت و جامعه صفوي را چنين توصيف ميكند: "در ايران به طور عادي و جاري عموما تركي را بيش از فارسي صحبت ميكنند، مخصوصا در دربار و بين بزرگان رجال. در حقيقت تركي٬ زبان درباريان و رجال ايران است.... تكلم به زبان تركي دليل اين نيست كه ايرانيان براي آن ارزشي بيش از فارسي قائلاند٬ بلكه بيشتر از اين جهت است كه تمام قشون از قزلباشها و غلامان شاه تشكيل يافته است. دسته اول اصلا ترك هستند٬ غلامان شاه هم كه از اقوام و ملل مختلفاند در ميان خود بيشتر به تركي و زبانهايي كه ريشه تركي دارند سخن ميگويند و از فارسي چيزي نميدانند. در نتيجه فرماندهان آنان براي تفهيم مطالب خود بايد به تركي دستور بدهند. از اين رو نه تنها امرا در امور مربوط به قشون٬ بلكه خود شاه هم كه بيشتر اوقاتش را در ميان نظاميها بسر ميبرد، راحت تر است كه براي تفهيم مطالب خود به تركي سخن گويد و اوامر خود را به زبان تركي جاري كند [نبايد فراموش كرد كه شاه و امراي ارتش هم ترك بودند. م.ب.] در نتيجه تركي در تمام دربار و بين زنان و ديگران رواج يافته٬ به تدريج زبان دربار و رجال كشوري و لشگري كه طبقه نجبا را تشكيل ميدهند، شده است."<br /><br /><br /><br />پيترو دللا واله در باره قزلباشان ميگويد: "گروه ديگري از مسلمانان، قزلباش ها هستند كه قواي نظامي كشور و همچنين طبقه نجبا را تشكيل ميدهند. قزلباش ها اصلا از نژاد ترك هايي هستند كه در قرون گذشته به كشور ايران مسلط شده بودند….. تا اينكه سر سلسله دودمان فعلي سلطنتي …… موفق شد به كمك همين چريك هاي ترك [منظور بخشي از طوائف قزلباش است كه با فرمان شاه سئوه ني براي سركوب قزلباشان داراي تعصب تركي گردهم آورده شدند. م.ب.] كه از دست اربابهاي خود به تنگ آمده بودند و او را [منظور شاه صفوي است م.ب.] مرشد و پيشوا ميخواندند، مملكت را از چنگ تركان به در آورند، ولي اسلحه در دست قزلباش ها باقي ماند و تا به امروز نيز آن را حفظ كرده اند."<br /><br /><br /><br />پيرو دلا واله در نامه ديگري كه در اوايل ماه مه ١٦١٩ نوشتهاست، جريان نخستين ديدار و گفتگوي خود با شاه را چنين توصيف ميكند: "شاه از كساني كه در نزديكش ايستاده بودند پرسيد كه آيا من تركي ميدانم يا نه. و چون من تمام روز را با ايشان (اطرافيان شاه) به تركي سخن گفته بودم٬ جواب مثبت شنيد٬ پس بار ديگر رو به من كرد و تبسم كنان چنانكه رسم ايرانيان است به تركي گفت: "خوش گلدي٬ صفا گلدي! Xoş gəldi səfa gəldi - ". پس از آن كه شاه دستور نشستن داد، به زبان تركي از علت آمدنم به آن نواحي و ساير مطالب استفسار كرد. من بطور خلاصه و به نحوي كه برايم مقدور بود جواب گفتم. همين كه جوابها داده ميشد، شاه چنانكه عادت اوست، همه آنچه را كه شنيده بود به زبان فارسي بر ميگرداند و نقل ميكرد ... يك بار به توضيح مطلبي مشغول بودم، چون به زبان تركي قسطنطنيه كه در ايران به آن عثمانلي ميگويند، و با تركي اينجا در بسياري از كلمات متفاوت است سخن ميگفتم، شاه مطالب مرا درست نفهميد." پيرو دلا واله در باره يك سخنراني شاه عباس نيز چنين ميگويد: "شاه عباس در جواب برخاست و به زبان تركي نطق فصيحي ايراد كرد و عثمانيان [تركان عثماني م.ب.] را فرومايه خواند و گفت كه با ايرانيان [تركان ايراني م.ب.] قابل مقايسه نيستند."<br /><br /><br /><br />شعر تركي پيرو دللا واله- سروده شده در اصفهان پايتخت امپراتوري تركي-آزربايجاني صفوي<br /><br /><br /><br />در دستخط يكي از نوشته هاي اتوگرافي دللا واله شعري تركي وجود دارد كه به گفته وي سروده اوست. دستخط مربوط به سال ١٦١٧ ميباشد و طي اقامت وي در اصفهان پايتخت امپراتوري تركي-آزربايجاني صفوي نگاشته شده است. شعر به خط عربي نوشته شده و ترانسليتراسيون ايتاليايي همراه با ترجمه آن نيز داده شده است. همچنين در اين دست نوشته شعر ديگري به ايتاليايي وجود دارد كه دلا واله در باره آن مينويسد: "به تقليد از آوازي تركي كه با كلمات "شول گؤزهلين جفاسينيŞol gözəlin cəfasını - " اغاز ميشود". اطلاعات بيشتر در اينباره:<br /><br /><br /><br />E. Rossi: E. ROSSI : "Importanza dell'inedita grammatica turca di Pietro Della Valle" Atti dil 19. Congresso Internaz. degli Oientalisti, Rom 1938, s. 202-209.<br /><br /><br /><br />پييئترو دئللا والئ نين توركجه قوشوغو (شئعري)<br /><br /><br /><br />چوبان قيزي٬ گؤزوم نورو - çoban qızı, gözüm nuru<br /><br />گل دور بوندا٬ گؤلگه آلتيندا - gəl dur bunda, gölgə altında<br /><br />بوندا تازه٬ گؤلگه و چئشمه - bunda tâzə, gölgə və çeşmə<br /><br />صافييه آخار٬ بوندا گولزار - sâfiyə axar, bunda gülzar<br /><br />آچيب (؟) افغان٬ بولبول باشلان (؟)- açıb əfğan, bülbül başlan<br /><br />بيز ياتاليم٬ بيله اوياليم biz yatalım, bilə uyalım <br /><br />شيمدي زامان٬ كي سن جاوان - şimdi zaman, ki sən cavan<br /><br />قاچان قوجاسان٬ عاشيق بولماسان - qaçan qocasan, âşiq bulmasan<br /><br /><br /><br />بوندا: بورادا<br /><br />بيله: بيرليكده٬ بيرگه<br /><br />قاچان: هاچان٬ نه واخت<br /><br />اويوماق: ياتماق٬ يوخلاماق<br /><br />قوجاماق: قوجالماق٬ ياشلانماق٬ قاريماق<br /><br />بولماق: تاپماق<br /><br /><br /><br /> آدام اولئاريوس آلماني Adam Olearious<br /><br /><img src="http://www.bessarabia.altervista.org/deu/2deutsche_in_russland/deutsche_vorstadt/images/2.3/adam_olearius.gif" align="left" border="0" width="170" height="200"><br /><br /><br />آدام اولئاريوس آلماني Adam Olearious از طرف دربار فردريك فن هلشتاين به عنوان منشي سفارت به روسيه و ايران فرستاده شده و از نوامبر ١٦٣٦ تا فوريه ١٦٣٨ در ايران مقيم بوده است. آدام اولياريوس كه به زبانهاي تركي و فارسي آشنا بوده و گلستان سعدي را به زبان آلماني برگردانده در اثر خود از واژه هاي تركي و فارسي استفاده كرده است. اولئاريوس از خود سفرنامه اي٬ هم از نظر كيفي و هم از نظر كمي پرارزش به زبان آلماني قديم بيادگار گذاشته است. وي در باره موقعيت زبان تركي مينويسد كه فارسها با شور و شوق زيادي تركي ياد ميگرفته اند: "ايرانيان غير از زبان فارسي، خصوصا در ولايات شيروان و آزربايجان و عراق و بغداد و ايروان، به كودكان تركي هم ياد ميدهند. زبان تركي بقدري در دربار اصفهان اهميت دارد كه آنجا بندرت يك كلمه فارسي به گوش ميخورد." همين مؤلف باز ميگويد كه ايرانيان آثار شعري خوبي به تركي و فارسي دارند و اسامي شعرايي از قبيل نسيمي، نوايي و فضولي را در رديف فردوسي و حافظ و سعدي ميآورد.<br /><br /><br /><br />اولئاريوس در ضمن توصيف ضيافتي كه شاه صفي براي سفرا داده بود، ميگويد: "وقتي ضيافت تمام شد، ايشيك آقاسي باشي [رئيس تشريفات. م.ب.] به تركي فرياد زد: "سوفرا حاققينا، شاه دئولهتيه، غازيلهر قوووهتينه، آللاه دييهليم آللاه آللاه -Sufra haqqına, Şah dövlətinə, Qazilər quvvətinə Allah allah diyəlim, Allah Allah!"، و حاضران كلمات آللاه آللاه را تكرار كردند. همو ميگويد "رودلف ساعت ساز سوئيسي هر روز صبح وقت بيدار شدن شاه مجبور بود كه ساعت را كوك كند و چون زبان تركي را ميدانست شاه دوست داشت با او صحبت كند و از او اطلاعات فني و مطالب متفرقه سول نمايد."<br /><br /><br /><br />شواليه ژان شاردن Sir John Chardin<br /><br /><img src="http://depts.washington.edu/uwch/silkroad/texts/chardin/chardin.jpg" align="left" border="0" width="170" height="230"><br /><br /><br />شواليه ژان شاردن Sir John Chardin كه جمعا مدت يازده سال (٧٠ ـ ١٦٦٤ و ٧٧ ـ ١٦٧١) در ايران بوده مينويسد: "از ابهر به بعد، در شهرها و روستاها تنها زبان فارسي به گوش ميخورد [اين تثبيت دقيق نيست. نگاه كنيد به گفته سر توماس هربرت. م.ب.]، در حالي كه تا آنجا عموما زبان تركي است. ولي اين تركي با زباني كه در تركيه به آن تكلم ميكنند اندكي فرق دارد". همين مؤلف در فصلي كه راجع به زبانها در سفرنامهاش دارد، در باره تركي ميگويد "تركي زبان قشون و دربار است، و زنان و مردان منحصرا به تركي سخن ميگويند، خصوصا در خانوادههاي اشرافي. علت اين امر آنست كه خاندان (صفوي) از مناطق ترك زبان و از ميان توركمانان [توركمان يكي از نامهاي خلق ترك است و غير از تركمن مي باشد. م. ب.] كه زبان مادريشان تركي است برخاستهاند. كار صفويان همه در دست تركان است و در دربار ايشان چه در تبريز و چه در قزوين و چه در اصفهان به زبان تركي سخن گفته ميشود و نامها و القاب نيز تركي است".<br /><br /><br /><br />او در باره قزلباشان ميگويد كه "قزلباشها به صورت طوائف سازمان يافته و در اطاعت مطلق سران خود ميباشند. قزلباشان كوچكترين اعتنا و علاقه اي براي رسومات ملي ايراني [منظور تاتها و يا فارسي است. م.ب.] نشان نميدهند" .....<br /><br /><br /><br />سر توماس هربرت Sir Thomas Herbert<br /><br /><br /><br />سر توماس هربرت انگليسي sir thomas herbert كه در زمان صفويه به ايران مراجعت كرده مينويسد كه در اين مسافرت از قفقاز به گيلان و از آنجا به اصفهان رفته است٬ در سر راه خود با لشكريان و رعاياي شاه تماس ميگرفته و زبان همگي تركي بوده و هيچكدام فارسي نميدانسته اند.<br /><br /><br /><br />سانسون Sanson<br /><br /><br /><br />سانسون Sanson به نمايندگي از طرف پاپ به سال ١٦٨٣ به ايران آمده و سه سال در اصفهان مقيم بوده است. او ضمن بحث از اعتقاد ايرانيان به قدرت معنوي شاه و منزه بودن وي از معاصي ميگويد: "آنان در ضمن هر صحبتي عبارت "قوربان اولوم، دين ايمانيم پادشاه، باشينا دؤنوم - Qurban olum, din imanım padşah, başına dönüm!" را بكار ميبرند".<br /><br /><br /><br />انگلبرت كمپفر آلماني Engelbert Kaempfer<br /><br /><img src="http://www.phoenixbonsai.com/pre1800refs/Kaempfer.jpg" align="left" border="0" width="170" height="180"><br /><br /><br />انگلبرت كمپفر دانشمند٬ گياهشناس٬ داروشناس و پزشك آلماني Engelbert Kaempfer به سال ١٦٨٤ همراه هيئتي با سفير سوئد به ايران آمده و سمت منشيگري و طبابت را داشته است. او در اين دوره در اصفهان بوده و دربار صفوي را ديده است براي كسب اطلاعات دست اول و تماس مستقيم با طبقات مختلف مردم٬ از بدو ورود خود به اصفهان مشغول فراگرفتن دو زبان ملي و درباري آن زمان يعني فارسي و تركي شد. كسي كه بيش از همه در فراگرفتن اين زبانها به كمپفر كمك نمود يكي از كشيشان مسيحي بنام رافائل دومان Raphael du Mans بود كه در آن زمان ٣٨ سال از توقفش در شهر اصفهان ميگذشت. وي مؤلف سياحتنامه در دربار شاهنشاه ايران بزبان لاتين است. كمپفر در كتاب خوداصطلاحات اداري و قوانين كشور ايران در عهد صفويه را بدو زبان فارسي و تركي بكار برده است.<br /><br /><br /><br />كمپفر در باره زبان دربار اصفهان ميگويد كه اين زبان تركي٬ زبان مادري سلسله صفويه است و اين زبان با زبان مردم عادي مملكت تفاوت دارد: "زبان تركي دربار بيشتر زبان مادري خاندان سلطنت است تا مردم عادي... تركي از دربار به خانه بزرگان و محترمين هم سرايت كرده است و سرانجام طوري شده كه كساني ميخواهند مورد عنايت شاه قرار گيرند به زبان تركي تكلم ميكنند. سخن گفتن به اين زبان از طريق دربار در ميان خانوادههاي اعيان و اشراف چنان با سرعت سرايت كرده و مرسوم شده و بقدري گسترش يافته است كه اكنون ندانستن آن براي كسي كه از امتيازي برخوردار باشد، اسباب شرمندگي است و عملا ننگ آور است كه يك دولتمرد زبان تركي نداند. (امروز كار به جايي رسيده است كه ندانستن تركي براي كسي كه سرش به تنش ميارزد حكم ننگي محسوب ميشود). ياد گرفتن زبان تركي از تمام زبانهاي شرقي آسان تر است زيرا صرف كلمات و نيز ساختمان دستوري آن سهل است .... در خارج از ايران آن چيز را كه مورد تحقير بزرگان درباري است [منظور زبان فارسي است. م.ب.]، گرامي ميدارند و قدر ميشناسند. "<br /><br /><br /><br />رافائل دومان Raphaël Du Mans<br /><br /><img src="http://ecx.images-amazon.com/images/I/41g1-vYbIHL._SL500_AA300_.jpg" align="left" border="0" width="170" height="180"><br /><br /><br />پدر رافائل دومان Raphaël Du Mans (نام اصلي او ژاك دوترتر Jacques Dutertre است)٬ رئيس هيئت كبوشين Capuchin در اصفهان كه به سال ١٦٤٤ به ايران آمده و همانجا در گذشته است. وي كه دانش تركي و فارسي اش در حد كمال بوده است٬ در كتاب وضع ايران در ١٦٦٠ ضمن اشاره به اين كه فارسي در ايران زباني استكه عامه مردم به آن تكلم ميكنند، و تركي زباني است كه در دربار رواج دارد، شرح مختصري راجع به ساختمان اين دو زبان ميدهد. وي حسن زبانهاي يوناني و لاتيني را ناشي از فراواني تصريفهاي مختلف و اهميت خاص هر يك از آنها ميداند و مينويسد: تركي از اين بابت، هيچ كمتر از آن زبانها نيست. وانگهي تركي آنهمه صرف بيقاعده و اختلاف و تنوع در تصريف افعال و اسامي هم ندارد، بلكه قواعد آن همه يكسان است. اين مولف در سال ١٦٨٤ براي كمك به كمپفر يك كتاب دستور زبان تركي به لاتيني (تركي عجمي - lingua turcica agemica) نوشته است كه با وجود اختصار از لحاظ نشان دادن بعضي از خصوصيات زبان تركي اين دوره مهم است (نسخه اصلي در British Library نگه داشته ميشود). همچنين او يك لغتنامه تركي نيز نوشته است.<br /><br /><br /><br />اطلاعات بيشتر در باره كتاب تركي عجمي:<br /><br /><br />Johanson, Lars A grammar of the Lingua Turcica Agemica. In: Barbara Kellner-Heinkele & Peter Zieme (eds.) Studia Ottomanica. Festgabe für György Hazai zum 65. Geburtstag. Wiesbaden: Harrassowitz 1997, 87-101.<br /><br /><br /><br />در باره كپي خطي ايندو كتاب توسط Balthazar De Lauzieàres كه در كتابخانه كاروليناي دانشگاه اوپسالاي سوئد نگهداري ميشوند مقاله اي در مجله وارليق٬ شماره ٣-٨٢ ٬ پاييز ١٣٧ به قلم دكتر جواد هئيت درج شده است.<br /><br /><br />گرچهيه هو!!!Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-26964717137275677092011-02-03T11:52:00.000-08:002011-02-03T11:53:12.593-08:00<span style="font-weight:bold;">Safaviler devleti ve Türk dili</span><br /><br />Prof . Dr. Türkan Genceli<br /><br />Farsçadan Türkçeye Çeviren: Güntay Gencalp<br /><br /><img srs="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi5qbo_-7aRS0JZSC1yc09fBcrImIVkuwEATBYv9ad2cqYatrU5ZU0ekAPyH0ieARXjlUeoOOcswgWOW91Cfai3tchPO01FkjFPHqoxDFIU-hc0CqIQcUsnClflmrI1mhR4G2PwxA/s1600/turhan.JPG"><br /><br />Safaviler devleti ve Türk dili[1]<br /><br />Şah İsmail Nahçıvan’ın yakınlığında yerleşen Şarur’da Elvend Mirza Akkoyunlu´yu da yendikten sonra 1501 yılında Safavi -Türk devletini tesis ederek, ta eskilerden Azerbaycan’ın uygarlık odağı olan Tebriz’i başkent ilan etti. Şah İsmail’in oğlu ve canişini Şah Tehmasip Osmanlı tehdidi ve güvenlik nedeniyle başkenti Kazvin’e intikal etti. Birinci Şah Abbas ise başkenti İsfahan’a nakil ettirdi. Baş kentin Türk Merkezli Tebriz şehrinden Fars nüfusu ağırlıkta olan İsfahan şehrine intikal edilişi Tebriz’in siyasal ve kültürel önemini geniş ölçüde küçümsemiştir. Diğer taraftan Şah Abbas’ın orduda yaptığı reformlar yüzünden Kızılbaşlar önemini kaybetmeye başlamıştı.<br /><br />Bütün bunlara karşın Safavi şahlarının ve Kızılbaşların ana dili olan Türkçe yeni başkent İsfahan’da da Tebriz’de ve Kazvin’de olduğu gibi kendi yaygınlığını ve etkinliğini sürdürmüştür. İsfahan’ın Abbasabad mahallesinin sakinlerinin dili öncelerden de Türkçe idi. Bu mahalle İsfahan’ın batı tarafında Tebrizlilerin yerleşmeleri için ihdas edilmiştir.<br /><br />Avrupalı gezginler ve İran’da görevli olan bazı Avrupalılar Türk dilinin Safaviler dönemindeki önemi konusunda ilginç bilgiler vermektedirler. Bu bilgiler ırk ve dil konusunda olmakla beraber bu dönemdeki Türk dilinin olağan önemini, değerini de içermektedir. İki yıl İstanbul’da ikamet ederek Türkçe öğrenen ünlü seyyah Pietro Della Vale 18 Aralık 1617 yılında İsfahan’dan arkadaşı Maryo İskipano’ya gönderdiği mektubunda yazıyor ki: “Safavi devletinin arazisinde Farsça’dan daha çok Türk dili konuşuluyor, özellikle sarayda ve devlet şahsiyetleri arasında…yalnız, Türkçe konuşmak Safavi devleti vatandaşlarının Türkçe’yi Farsça’ya tercih etmeleri ve Türkçe’ye daha fazla değer vermeleri anlamında değildir. Bunun bir nedeni Safavi devleti tebaalarının çoğunlukta Türk ve diğer nedeni ise ordunun bütünü ile Kızılbaşlardan oluşmasıdır. Kızılbaşlar ise soy olarak Tüktürler. Hatta padişahın kulları ve hizmetkarları bile Türkçe konuşuyor ve Farsça bilmemektedirler. Bu nedenle de yalnız emirler değil ordu ile daim temasta olan padişah da metlepleri kolayca anlatabilmesi için Türkçe konuşuyor. Bu yüzden de ancak Türk dili sarayda, özellikle saray kadınları arasında iletişim ve anlatışım aracıdır.”[2]<br /><br />Della Vale bu mektubunda yazı dili olarak kullanılan Fars dili üzerine de değinmektedir. 1618’de Mayıs ayının başlarında kaleme aldığı diğer bir mektubunda Şah Abbasla olan görüşü ilgili bilgi vermektedir: “ Şah bana oturma emri verdikten sonra, seferim konusunda ve bu yerlere gelişimin nedeni ile ilgili Türkçe sorular sordu. Ben özet olarak Şahın sorularına yanıt verdim. Şah adeti üzere benden duyduklarını Farsça’ya çevirip ve etrafındakilere söylüyordu… İstanbul ağzıyla konuştuğumdan dolayı Şah benim bazı sözlerimi anlayamamıştı ve aynı cevabımı ben tekrar söylemek zorunda kaldım.”[3]<br /><br />Bu müellif Safaviye’de (İran’da) bulunduğu süre içerisinde, hatta Türkçe bir şiir de yazmıştır.[4] 1620’de Türkçe’nin grameri ile ilgili bir kitap yazarak, eserinin girişinde Türk dilinin önemi üzerine deyinmiş ve Türkçe’nin geniş bir coğrafi yaygınlığı yüzünden öğrenilmesini zaruri saymıştır. Türk dilinin coğrafyasını Kızılbaşlar devletinin arazisi (İran, Bağdat, Afganistan, Kafkaslar), Osmanlı imparatorluğu (Avrupa, Afrika, Küçük Asya, Balkanlar), Merkezi Asya (Türkistan) ve Türklerin yaşadığı diğer yerler olarak anlatmıştır.[5]<br /><br />Diğer Avrupalı yetkililerden birisi de imparator Ferdik Fen Helshtayn tarafından Alman Büyük Elçiliği Özel Kalem Müdürü gibi Rusya’ya ve Safaviye’ye gönderilen Adam Olearius’dur. Bu şahıs 1636. yılın Kasım ayından 1638. yılın Şubat ayına kadar Safaviye’de olmuştur. Olearius Şahın Büyük Elçiler için düzenlediği bir şöleni vasfederek yazıyor ki: “Şölen bittikten sonra eşikağası başı Türk dilinde yüksek sesle böyle dedi: “Sofra hakkına, şah devletine, gaziler kuvvetine, Allah Allah diyelim!” Ziyafette bulunanlar aynı zamanda bir sesle tekrarladılar: Allah Allah”[6]<br /><br />Aynı müellif yazıyor ki Safavi yönetiminde bulunanlar, özellikle Şirvan, Azerbaycan, Irak, Bağdat ve İran’da yaşayanlar kendi çocuklarına Türkçe’yi öğretiyorlar. Ve devam ediyor ki Türk dili Safavi’lerin başkenti olan İsfahan’da o kadar etkindir ki orada Farsça bir söz duymak bile çok çetindir.[7] Müellif yine de yazıyor ki: Safavi tebaaları Türkçe ve Farsça şiir eserleri okuyorlar. İmadeddin Nesimi, Nevai, Fuzuli gibi şairlerin Türkçe ve Firdevsi, Hafız ve Saadi gibi şairlerin ise Farsça şiirleri okunmaktadır.”[8]<br /><br />11 yıl Safaviye’de olmuş Şüvaliye Jan Şardon yazıyor: Yalnız Ebherden sonra başlayan Güney taraflardaki şehirlerde ve köylerde Farsça duymak mümkün olsa da, Ebhere kadar genellikle Türkçe konuşulur. Ama bu Türkçe’nin Osmanlı Türkçesinden bir az lehçe farkı vardı.[9] Aynı müellif sefer namesinin dillere ait olan bir bölümünde Türk dili konusunda şunları yazıyor: Safavi devletinde ordunun ve sarayın dili Türkçe’dir. Aristokrat bayanlar ve beyler hep Türkçe konuşuyorlar. Bunun bir temel nedeni vardır. Safavi hanedanı Türkmenlere mensuptur ve onların ana dilleri Türk dilidir.[10]<br /><br />1683. yılda papanı temsilen Safaviye arazisine gelen ve üç yıl İsfahan’da yaşayan P. Sanson Safaviyelilerin (Safavi devleti vatandaşlarının) şahın manevi gücüne, bütün suçlardan arınmışlığına olan inancından söz açarak diyor ki: “Onlar bütün konuşmaları sırasında “kurban oluyum, din imanım padişah, başın uğruna feda oluyum” ibarelerini çok kullanıyorlar”[11]<br /><br />1644’te bir heyetin başkanlığını yaparak Safaviye’nin başkenti İsfahan’a gelen ve İsfahan’da da yaşamını yitiren Raphael du Mans “1660’larda Safaviye’nin durumu” adlı kitabında Türkçe ile Farsça’nın önemleri konusunda böyle yazmıştır: Fars dili ancak derbarın (sarayın) dışında, Türk dili ise hem sarayın dışında, hem de içinde konuşuluyor. Yunanca ve Latince’nin meziyetlerini bu dillerle ilgili yazılan gramatolojik eserlere bağlayan müellif devam ediyor: Bu açıdan Türk dilinin Latince ve Yunanca ile kıyasta hiçbir eksik yanı ve yönü yoktur. Diğer taraftan Türkçe’nin Latin dillerinde olduğu gibi kuralsız fiilleri yoktur. Türk dilindeki fiillerin ve isimlerin türemesi belli kurallar üzeredir[12]. Bu müellif 1684’te Türk dilinin grameri ve özelliği konusunda Latince bir risale yazıyor. Bu risale özet şekilde yazılmış bir değerlendirme olmasına karşın, Türk dilinin o dönemdeki durumu ve niteliği ile ilgili önemli bilgiler vermektedir.[13]<br /><br />Alman Engelbert Kaempfer 1684 yılında İsviçre Büyük Elçisinin rekabında Safaviye’ye geliyor. İsviçre Büyük Elçiliğinde özel kalem müdürlüğü ile beraber tababette yapan Engelbert Kaempfer Türkçe ile ilgili şunları yazıyor: İsfahan’da Safavi sarayında kullanılan Türkçe İsfahan ahalisinin dili olmaktan ziyada saltanat hanedanının ana dilidir… Türk dili Safavi sarayında ve aristokratlar arasında o kadar saygınlık kazanmış ki devlet düzeyinde makam sahibi olan ve Türkçe’yi bilmeyenlere bir türlü aşağılık gözü ile bakıyorlar.[14]<br /><br />İsfahan’da yayımlanmış o döneme ait üç dilli (Türkçe, İtalyanca, Farsça) bir sözlük kitabı mevcuttur. Bu kitap rahiplerin kullanılması maksadı ile yazılmıştır. Bu da o dönemde Türkçe’nin dini propagandalar için ne kadar gerekli olduğunu ispatlamaktadır.[15] Bu lügat kitabı konuşma dilinin sözlerini içermektedir.<br /><br />Vakıanevis Mohemmet Tahir Vahit 1070 (Hicri Kameri) yılında İkinci Şah Abbas saltanatının vakıaları konusunda şöyle yazıyor: “Mustafa Derviş kendi vatanına dönmek isterken, Makamı Eşref (Ulu padişah) onun güvenliğini sağlamak için mübarek hattı ile Şirvan Beylerbeyi Hacı Manuçehrhan’a hitaben bir amanname (güvenlik mektubu) tahrir etti.[16] Bu amannamenin sade üslubu Şah İsmail’in ve Şah Tehmasib’in döneminde Türkçe çıkarılan hükümlerin ve fermanların üslubu ile aynıdır.[17] Bu mektupların dili, gündelik konuşma dili ile Birinci Şah Abbas döneminden itibaren Osmanlı şivesinden etkilenerek oluşan ve Safavi devletinin Avrupa ülkeleri ile mükatibe (yazışma) ve mürasile (diploması ve elçilik dili) dili olan Türkçe’nin ortasıdır. Yani bu mektupların dili Batı Türkçe’si (Osmanlıca) ile Doğu Türkçe’sinin (Safavi’lerin kullandığı Türkçe) oluşturdukları Ortak Türkçe’dir. Örnek gibi aşağıdaki iki mektuba işara etmek mümkündür:<br /><br />1. Şah Safi’nin Avusturya imparatoru ve Macaristan padişahı İkinci Ferdinand’a mektubu.<br /><br />2. Şah Sultan Hüseyin’in Duk Saksonlu Ferdik Oksdoks’a ve Polonya padişahına yazdığı mektup.[18]<br /><br />Fuzuli şiirinin üslup ve tarzını Osmanlı şairlerinin şiirleriyle kıyaslayan Osmanlı tezkire yazarları müphem yorumlarda bulunmaktadırlar.[19] Bence onlar iki edebi lehçenin arasında mevcut olan farklılığa dikkati fazla yöneltmişler. Bayat ilinden olan Fuzuli kendisini Türk ve dilini Türkçe olarak tanımlıyor[20] ve Osmanlı şairlerini Rum Bulgaysı ve Timuriler devri şairleri ise Tatar füsahası adıyla anlatıyor.[21]<br /><br />İlk kez olarak Sadiki Kızılbaş mütekellimleri terimini de bu iki lehçeye artırmıştır.[22] Kızılbaş’ça dil terimi Safaviler zamanında yaygın olan Türkçe’ye söyleniyordu. Bunun da nedeni Safaviler devletini kuran Anadolu Kızılbaşları olsa gerek. Safaviler inkıraza uğradıktan sonra Kızılbaşlık da siyasi ve mezhebi bir kimlik olduğundan dolayı yaygınlığını kaybedip ve zamanla tarihten dışlanır hale geldi.<br /><br />Bazı söylentilere karşın Safavi şahları şiirin ve edebiyatın hamiliğini yapmışlar. Bazı Safavi şahları ve şehzadeleri kendilerini ikidilli şair adlandırmış, Türkçe ve Farsça şiir yazmışlar. Ayrıca bu iki dilde yazan şairleri de teşvik ediyorlardı.[23] Şah Abbas bir taraftan Şefai ve başkalarından Çağatay Türkçe’sinin ünlü şairi Haydarın “Mahzen” adlı kitabının Farsça’ya tercüme edilişini istiyor,[24] diğer taraftan da kütüphane müdürü Sadekiden Mevlana Celaleddin Rumi’nin Mesnevi’sinin Türkçe’ye çevrilmesini diliyordu.[25]<br /><br />Safavi derbarında (sarayında) meliküşşüaralık makamı resmi bir rütbe idi. Meliküşşüaranın hizmeti ondan ibaret idi ki her yılın değiştiği günden önce (nevruzdan önce) ilk baharın ve padişahın medhinde ve senasında güzel ve sanatsal içeriği ve üstünlüğü olan kasideler yazmalı, sonra da nevruz bayramı geldiğinde şair büyük ve resmi bir toplantıda yazdığı kasidesini okumalı, padişaha sunmalı idi. Padişahın soyu, tarihi ardıllığı ve sıralanışı ile manzum şekilde bu kasidede belirlenmeli ve padişahın yaptırdığı imaretler ve sarayların adı çekilmeli idi.[26]<br /><br />Bir süre Safavi sarayının mostofisi (muhasibi) olan Tesir Tebrizi’nin divanında Türkçe gazellerden başka, Türkçe kasideler ve mesneviler de görünmektedir. Aşağıdaki manzumelerin adlarından da belli oluyor ki Şah Süleyman ve Şah Sultan Hüseyin’in zamanında Türkçe meliküşşüaralık görevi bu şaire (Tesir Tebrizi’ye) havale edilmiştir:<br /><br />- Kaside (Türkçe). Nevvap Eşref Akdes Ala Şah Süleyman-Üs Safavi’ye sunulmuştur.<br /><br />- Kaside (Türkçe). Şah Sultan Hüseyin- el Musevi’nin şahlık tahtına oturması dolayısıyla yazılmıştır.<br /><br />- Türkçe Terci’. Nevvap Tuba’ya sunulmuştur.<br /><br />- Eydiye mesnevisi (Türkçe)<br /><br />- Gazel (Türkçe). Şehzade Sultan Akber ibn-i Oreng’in huzuruna sunmuş ve şehzadenin istehsanına (takdirine) makbul görünmüştür.[27]<br /><br />Bu dönemin tezkirelerinde bir çok şairlerin adları ve şiirlerinden örnekler verilmektedir. Bu şairlerden Türkçe divan veya Türkçe kabili mülahaza şiirler mevcuttur. Onların İsfahan’daki edebi faaliyetleri Safaviler derbarı ile irtibat içerisinde oluşa gelmiştir. Bu şairleri aşağıdaki gibi sınıflandırmak mümkündür:<br /><br />a- Türkçe ve Farsça divan yazan şairler: Amanı ve Sadeki gibi<br /><br />b- En çok Farsça ve birkaç tane de Türkçe şiir yazan şairler: Saib Tebrizi (17 Türkçe gazel yazmış), Vaiz Kazvini (9 tane Türkçe gazel yazmış), Tesir Tebrizi. (Bu şairin kasidelerden, gazellerden oluşan Külliyatında “Türkiyat” 447 betten ibarettir)<br /><br />Türkçeye çevirdi Güntay Cavanşir<br /><br />2003—Ankara<br /><br />[1] . Bu makale İsveç’te yayımlanan “Tribun” dergisinin 4. sayısından alınarak Türkçeye çevrilmiştir.<br /><br />[2] . I Viaggi di Pietro Della vale, ed. F. Gaeta, I (Roma, 1972),8<br /><br />[3] . Aynı kaynak s. 236<br /><br />[4] . Ettore Rossi, Versi turchi e altri scritte inediti di Pietro Della vale, RSO, 22*1947). 92-98<br /><br />[5] . Ettore Rossi, importanza dell, inedita grammatica turca di Pietro Della Vale, Atti del XIX Congresso internazionale degi Orientalisti, (Roma,1993), 203.<br /><br />[6] . Adam Olearius, Vermehrte neue Beschreibung der muscovitischen und persischen Reyse, (Schleswig, 1656), 512<br /><br />[7] . Ayni kaynak. S. 616<br /><br />[8] . Aynı Kaynak. S. 624<br /><br />[9] . Voyages du Chevalier Chardin en Perse (Paris, 1811), II, 385-386<br /><br />[10] . Aynı kaynak. 4. kitap, s. 238<br /><br />[11] . P. Sanson, Estat Present du Royaume de Perse (Paris, 1694), 137<br /><br />[12] . Raphael du Mans, Estat de la Perse en Ian 1660 (Paris, 1890), 134 sqq.<br /><br />[13] . Bakınız: T. Gandjei, Turcica Agemica, London, 1989<br /><br />[14] . 13- Engelbert Kaempfer, Amoenitatum exoticatum politico-phsico-medicarum Fasciculi V, (Lemgoviae, 1712), 144.<br /><br />[15] . A. Bodroligeti, On the Turkish Vocabulare of the Isfahan Anonymous, Acta Orient. Hung. 21 (1968),15/13<br /><br />[16] . Mohemmet Tahir Vahit, Abbas name, İbrahim Dehgan’ın çalışmaları, Erak 1329 (h.ş), s. 255<br /><br />[17] . Bu iki mektubun metlerini L. Fekete Tiflis’te Philologia Orientalist’te 1973’te yayımlamıştır.<br /><br />[18] . Bu mektuplar yayımlanmıştır. Bakınız: İran şahlarının iki Türkçe mektubu, TM, V-VI (1 934-36), 269-247<br /><br />[19] . Latifi tezkiresi, el yazma nüshası Britanya müzesi Add.17339 76. yaprak<br /><br />[20] . Fuzuli rubailerinde Tanrıya hitaben der:<br /><br />Ben Türk zebandan iltifat eyleme kem<br /><br />Veya<br /><br />Ey ukde guşayı Acem u Türk u Arap<br /><br />Ressamı rüsum fazl u asarı edep<br /><br />Mazmun-i hadisin sebek-i her millet<br /><br />Devayı kabulün senedi her mezhep<br /><br />[21] . Külliyat-i Fuzuli, (İstanbul 1924), 6-7<br /><br />[22] . Külliyat-i Sadiki, Tebriz Milli Kütüphanesi el yazma nüshası, s. 1022<br /><br />[23] . Fahri Herevi, Revzetüsselatin, Tashih eden Hayyampur (Tebriz 1345 h.ş) 4-12, 21-28 ve Sadeki, Mecme-ül Havas, tashih ve tercüme eden Hayyampur (Tebriz 1327 h.ş)<br /><br />[24] . Nesrullah Felsefi, Birinci Şah Abasın Hayatı, ikici kitap, Tahran 1324(h.ş) s. 39<br /><br />[25] . Külliyat-i Sadeki 1021-22<br /><br />[26] . Destur ül Müluk Mirza Refia, Mohemmet Tagi Daniş’in araştırmaları, Humaniter İlimler ve Edebiyat Enstitüsü, kayıt sayısı 68 (1348 h.ş), s 424<br /><br />[27] . Külliyat-i Tesir, Alii Sepehsalar Medresesi el yazma nüshası. Bu el yazma hakkında geniş bilgi edinmek için bakınız: Fehreste in ketabhane (Bu kütüphanenin fehresti). Telif eden: Yusuf Şirazi, Tahran 1316-18(h.ş) s. 537-76Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-32127788679236463422011-02-03T11:51:00.000-08:002011-02-03T11:52:21.466-08:00<span style="font-weight:bold;">زبان تركي در دربار صفويه در اصفهان</span><br /><br />نوشته شده توسط تورخان گنجه ای تبريزي<br /> <br /><img srs="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi5qbo_-7aRS0JZSC1yc09fBcrImIVkuwEATBYv9ad2cqYatrU5ZU0ekAPyH0ieARXjlUeoOOcswgWOW91Cfai3tchPO01FkjFPHqoxDFIU-hc0CqIQcUsnClflmrI1mhR4G2PwxA/s1600/turhan.JPG"><br /><br />شاه اسماعيل صفوي پس از آن كه در سال 907 در جنگ شرور درحوالي نخجوان بر الوند ميرزاي آققويونلو غلبه يافت، دولت صفويهرا بنيان نهاد و تبريز را پايتخت قرار داد. شاه طهماسب پسر و جانشينشاه اسماعيل، ظاهراً به سبب فشار و حملات عثمانيها، پايتخت رابه قزوين منتقل كرد (962). شاه عباس اول نيز پايتخت را از قزوين بهاصفهان كه مركزيت داشت انتقال داد (1006). انتقال پايتخت ازمناطق تركنشين به اصفهان طبعاً لطمهيي سخت به اهميت سياسي وفرهنگي تبريز بود. از سوي ديگر اصلاحات نظامي شاه عباس نيز بهطور كلي از نفوذ و اهميت طوايف قزلباش كاسته بود.<br /><br />اما عليرغم اين تغيير و تبديل، زبان تركي يعني زبان مادري شاهانصفوي و طوايف قزلباش كه دولت صفوي را بنياد گذاشته بودند، درپايتخت جديد يعني اصفهان نيز، همچنان كه در تبريز و قزوين بود،زبان رايج دربار و قشون باقي ماند. همچنين زبان ساكنان محله عباسآباد نيز طبعاً تركي بود. اين محله در جانب غربي بيرون شهر اصفهانجهت سكونت تبريزيان احداث گرديده بود. سياحان اروپايي واروپائيان مقيم ايران درباره اهميت اين زبان در دوره صفويه اطلاعاتجالبي به دست دادهاند. اين اطلاعات اگرچه در جاهايي كه به مسايلنژاد و زبان مربوط است خالي از مسامحه نيست، ولي از لحاظ نشان<br /><br /> زباني تركي<br /><br />دادن اهميت فوقالعاده زبان تركي در اين دوره شايان ملاحظه و مفيد است.<br /><br />پيترو دلاواله جهانگرد ايتاليايي كه طي دو سال اقامت در استانبول زبان تركي را فراگرفته بود،در نامه مورخ 18 دسامبر 1617 كه از اصفهان به دوستش ماريواسكيپانو نوشته است، چنينميگويد: در ايران عموماً بيشتر به تركي سخن گفته ميشود تا فارسي، مخصوصاً در دربار و بينبزرگان رجال... تكلم به زبان تركي دليل اين نيست كه ايرانيان براي آن ارزشي بيش از فارسيقائلاند. بلكه بيشتر از اين جهت است كه تمام قشون از قزلباشها تشكيل يافته است كه اصلاًترك هستند. غلامان شاه هم كه از اقوام مختلفاند بيشتر به تركي سخن ميگويند و فارسينميدانند. از اين رو نه تنها امرا در امور مربوط به قشون بلكه خود شاه هم كه بيشتر اوقاتش را درميان آنان بسر ميبرد، براي تفهيم مطالب خود به تركي سخن ميگويد. و در نتيجه اين زبان درتمام دربار و بين زنان و ديگران رواج يافته است.<br /><br />دلاواله در اين نامه به اهميت زبان فارسي نيز به عنوان زبان ادبي كه در مكاتبات رسمي وفرامين شاه به كار ميرود اشاره ميكند. در نامه ديگري هم كه در اوايل ماه مه 1618 نوشتهاست، درباره ملاقات و گفتگوي خود با شاه مينويسد: پس از آن كه شاه دستور نشستن داد، بهزبان تركي از علت آمدنم به آن نواحي و ساير مطالب استفسار كرد. من بطور خلاصه و به نحويكه برايم مقدور بود جواب گفتم. همين كه جوابها داده ميشد، شاه چنانكه عادت اوست، همهآنچه را كه شنيده بود به زبان فارسي برميگرداند و نقل ميكرد... يك بار به توضيح مطلبيمشغول بودم، چون به زبان تركي قسطنطنيه كه در ايران عثمانلي به آن ميگويند، و با تركي اينجادر بسياري از كلمات متفاوت است سخن ميگفتم، شاه مطالب مرا درست نفهميد.<br /><br />اين مؤلف كه در طول اقامت خود در ايران حتي يك شعر تركي هم گفته است در سال1620 كتابي درباره دستور زبان تركي تاليف كرده و در مقدمه آن درباره اهميت و فوايد فراگيريزبان، به مناسبت قدرت امپراتوري عثماني در اروپا و آسيا و آفريقا و حكومت قزلباشها درايران و ساير اقوام ترك در آسياي ميانه، مطالب جالبي آورده است.<br /><br />يكي ديگر از اين اروپائيان آدام اولئاريوس آلمانيست كه از طرف دربار فردريك فن هلشتاينبه عنوان منشي سفارت به روسيه و ايران فرستاده شده و از نوامبر 1636 تا فوريه 1638 درايران مقيم بوده است. اولئاريوس در ضمن توصيف ضيافتي كه شاه صفي براي سفرا داده بود،ميگويد: وقتي ضيافت تمام شد، ايشيك آقاسي باشي به تركي فرياد زد: سفره حقينه، شاهدولتيه، غازيلر قوتينه، الله ديلم الله الله، و حاضران كلمات الله الله را تكرار كردند.<br /><br />همين مؤلف ميگويد، ايرانيان غير از زبان خود، خصوصاً در ولايات شيروان و آذربايجان وعراق و بغداد و ايروان، به كودكان تركي هم ياد ميدهند. همو مينويسد زبان تركي بقدري دردربار اصفهان اهميت دارد كه آنجا بندرت يك كلمه فارسي به گوش ميخورد. همين مؤلفباز ميگويد كه ايرانيان آثار شعري خوبي به تركي و فارسي دارند و اسامي شعرايي از قبيلنسيمي، نوايي و فضولي را در رديف فردوسي و حافظ و سعدي ميآورد.<br /><br />شواليه ژان شاردن كه مدت يازده سال (70 ـ 1664 و 77 ـ 1671) در ايران بوده، مينويسد: ازابهر به بعد، در شهرها و روستاها تنها زبان فارسي به گوش ميخورد، در حالي كه تا آنجا عموماًزبان تركي است. ولي اين تركي با زباني كه در تركيه به آن تكلم ميكنند اندكي فرق دارد. همينمؤلف در فصلي كه راجع به زبانها در سفرنامهاش دارد، درباره تركي ميگويد «تركي زبان قشونو دربار است، و زنان و مردان منحصراً به تركي سخن ميگويند، خصوصاً در خانوادههاياشرافي. علت اين امر آنست كه خاندان (صفوي) از مناطق ترك زبان و از ميان تركمانان كه زبانمادريشان تركيست برخاستهاند.<br /><br />سانسون كه به نمايندگي از طرف پاپ به سال 1683 به ايران آمده و سه سال در اصفهان مقيمبوده است، ضمن بحث از اعتقاد ايرانيان به قدرت معنوي شاه و منزه بودن وي از معاصيميگويد: آنان در ضمن هر صحبتي عبارت «قربان اوليم، دين ايمانوم پادشاه، باشينا دونيم» رابكار ميبرند.<br /><br />رافائل دومان رئيس هيئت كبوشين در اصفهان كه به سال 1644 به ايران آمده و همانجادرگذشته است، در كتاب «وضع ايران در 1660» ضمن اشاره به اين كه فارسي در ايران زبانيستكه عامه مردم به آن تكلم ميكنند، و تركي زبانيست كه در دربار رواج دارد، شرح مختصري راجعبه ساختمان اين دو زبان ميدهد. وي كه حسن زبانهاي يوناني و لاتيني را ناشي از فراوانيتصريفهاي مختلف و اهميت خاص هر يك از آنها ميداند، مينويسد: تركي از اين بابت، هيچكمتر از آن زبانها نيست. وانگهي تركي آنهمه صرف بيقاعده و اختلاف و تنوع در تصريف افعالو اسامي هم ندارد، بلكه قواعد آن همه يكسان است.<br /><br />اين مولف در سال 1684 رسالهيي راجع به دستور زبان تركي به لاتيني نوشته است كه باوجود اختصار از لحاظ نشان دادن بعضي از خصوصيات زبان تركي اين دوره مهم است.<br /><br />انگلبرت كمپفر آلماني كه به سال 1684 همراه هيئتي با سفير سوئد به ايران آمده و سمتمنشيگري و طبابت را داشته است، راجع به تركي مينويسد: «زبان تركي دربار بيشتر زبان مادريخاندان سلطنت است تا مردم عادي... سخن گفتن به اين زبان از طريق دربار در ميان خانوادههاياعيان و اشراف بقدري گسترش يافته است كه اكنون ندانستن آن براي كسي كه از امتيازيبرخوردار باشد، اسباب شرمندگيست.<br /><br />از همين دوره يك لغتنامه سه زبانه (ايتاليايي ـ فارسي ـ تركي) در دست است كه در حوزهراهبان كرملي در اصفهان تاليف شده است و نشان ميدهد كه تركي تا چه حد براي تبليغات دينينيز مهم بوده است. اين لغتنامه حاوي كلمات روزمره زبان محاوره است كه با لغات آثار ادبيفرق دارد.<br /><br />محمد طاهر وحيد در ضمن وقايع سال 1070 سلطنت شاه عباس ثاني مينويسد: چوندرويش مصطفي ارادة مراجعت به وطن مالوف (الكاءروم) داشت، رقم اشرف به خط مبارك بهاسم حاجي منوچهرخان بيگلربيگي شيروان... در سلك تحريربل سمط اعجاز كشيدند و سواداماننامه را كه به تركيست نقل ميكند. زبان و سبك ساده و بيتكلف اين اماننامه نمونهزبان احكام و فراميني است كه تركي در دوره شاه اسمعيل و شاه طهماسب صادر ميشدهاست. اين زبان حد وسطيست ميان زبان گفتار و گفتگوي روزمره و زبان مطنطن و پرتكلفيكه در مكاتبات و مراسلات رسمي بين ايران و اروپا از دوره شاه عباس اول به بعد، به تقليد ازمنشيان عثماني رواج داشته است. به عنوان مثال ميتوان به عناوين دو نامه زير اشاره كرد: نامهشاه صفي به فرديناند ثاني امپراتور اتريش و پادشاه مجارستان. و نامه شاه سلطان حسين بهفردريك اكسدوس (اوگوست) دوك ساكسوني و پادشاه لهستان.<br /><br />عبدالجميل (عبدالجليل) بن محمدرضا النصيري طوسي در مقدمه كتابي در لغت تركي كهنسخه خطي آن در دست است، ميگويد كه چون در شهر ذيقعدةالحرام 1076 سال سوم جلوسشاه سليمان سمت منشي الممالك به پدرش تفويض شد «از آنجا كه از بسياري ورود مكاتيبپادشاهان روم و قلماق و ساير سلاطين تركي زبان به آستان آسمان بنيان كه بايست به فارسيترجمه شود، احتياج به دانستن لغات مشكله تركي ميشد» پدر وي مدت بيست سال بهجمعآوري لغت تركي پرداخت و كتابي به ابواب و فصول ترتيب داده بود. در اين كتاب لغاترومي و قزلباشي را ك «كه امتياز در ميان ايشان كمتر است» در بابي جمع كرده و لغات جغتايي رادر بابي ديگر و لغات قلماق را به عنوان خاتمه كتاب قرار داده بود، و قصد داشت كه اين كتاب رابه نام آن پادشاه مرتب سازد، ولي اجل مهلت نداد و كتاب ناتمام ماند. عبدالجميل پس از وفاتپدر كتاب را با تغييراتي به اتمام رساند. كتاب مورد بحث حاوي مقدمهاي است در متعلقات زبانتركي و چهار لغتنامه.<br /><br />مطالب مقدمه اين كتاب، چنانكه عبدالجميل مينويسد، از منشآت سليماني ماخوذ است وقسمت تركي عينا همان رساله دَوَران است در املاء و خط، نوشته محمدرضا مجلس نويس.كتاب با وضع حاضر نتيجه مساعي سه تن، از خانوادهيي از منشيان زبان شعر و ادب دورهصفويه شاخهييست از گروه جنوب غربي زبان تركي. آثار ادبي اين شاخه ابتدا در محيطجلايريان آذربايجان و عراق به وجود آمد. بعداً در زمان حكومت سلسلههاي قراقويونلو وآققويونلو نضجي تمام يافت.<br /><br />تذكرهنويسان عثماني كه درباره فرق اسلوب و طرز شعر فضولي (از شاعران اوايل دورهصفويه) با شاعران عثماني اشارات مبهمي كردهاند ، به نظر من به اختلاف ميان دو لهجهادبي هم توجه داشتهاند. فضولي كه از ايل بيات بود، زبان خود را تركي توصيف ميكند و ازشعراي عثماني به عنوان بلغاي روم، و از شاعران دوره تيموري به عنوان فصحاي تاتار يادميكند صادقي براي نخستين بار عبارت متكلمين قزلباش را نيز به اين دو افزوده است.قزلباش اصطلاحي بود براي زبان تركي رايج در دوره صفويه كه پس از انقراض اين سلسله، چونرنگ سياسي و مذهبي داشت، از رواج افتاد.<br /><br />شاهان صفوي برخلاف آنچه مشهور است حامي شعر و ادب بودند. اين شاهان و شاهزادگانكه بعضي خود شاعر ذواللسانين بودند از شعر فارسي و تركي يكسان حمايت ميكردند. شاهعباس كه از طرفي به شفايي و ديگران دستور ميداد كه كتاب مخزن شاعر جغتايي حيدر را بهفارسي برگردانند، از صادقي كتابدار هم ميخواست كه مثنوي مولوي را به تركي درآورد.<br /><br />در دربار صفويه منصب ملك الشعرايي مقامي رسمي بود و خدمت او (ملك الشعرا) اين كه،هر سال كه تحويل آفتاب به حمل ميشود، بايد پيشتر قصيدهيي در مدح و ثناي پادشاه يا درتعريف بهار گفته باشد، و آن روز كه عيد نوروز است بياورد، و در مجلس عام، در خدمت اقدسبخواند، و به جهت ابنيه و عمارات پادشاهي كه تازه احداث ميشود تاريخي بگويد، و مثنوي وقصيده كه در هر باب امر اشرف صادر شود در سلك نظم كشيده رساند<br /><br />در ديوان تأثير تبريزي كه مدتي از مستوفيان دربار بود، غير از غزليات تركي، شعرهايي ازقصيده و مثنوي و غيره به تركي هست. از عناوين منظومههايي كه در زير نام ميبريم پيداست كهدر زمان شاه سليمان و شاه سلطان حسين وظيفه ملك الشعرايي به زبان تركي را هم عملاً اينشاعر برعهده داشته است:<br /><br />ـ قصيدة (تركي) در مدح نواب اشرف اقدس اعلي شاه سليمان الصفوي كه به نظر اشرفرسيده.<br /><br />ـ قصيدة (تركي) تاريخ جلوس شاه سلطان حسين الموسوي كه به نظر انور رسيده.<br /><br />ـ ترجيع تركي كه به عرض نواب طوبي آشيان رسيده.<br /><br />ـ مثنوي عيديه (تركي) كه حسب الامر الاعلي به نظم درآمده و به عرض رسيده است.<br /><br />ـ غزل (تركي) مذيل به تاريخ ورود شاهزاده سلطان اكبربن اورنگ زيب كه به نظر مبارك اشرفرسيده شرف استحسان يافت.<br /><br />در تذكرههاي اين دوره اسامي و نمونه شعرهاي تركي عده زيادي از شعرا آمده است. شاعرانيرا كه از آنها ديوان يا تعداد قابل ملاحظهيي شعر تركي در دست است، و فعاليت ادبي آنها دراصفهان با دربار صفويه رابطه نزديك داشته است به ترتيب زير ميتوان گروهبندي كرد:<br /><br />الف ـ شاعراني كه منحصراً شعر تركي گفتهاند، مانند مسيحي (ورقه و گلشاه)، قوسي (ديوان)،ملك بيك آواجي (ديوان)، مرتضي قلي خان ظفر (ديوان).<br /><br />ب ـ شاعراني كه به فارسي و تركي ديوان دارند: مانند اماني، و صادقي.<br /><br />ج ـ شاعراني كه به فارسي شعر سرودهاند ولي تعدادي شعر تركي هم دارند: مانند صائب (هفدهغزل تركي)، واعظ قزويني (نه غزل تركي)، تاثير تبريزي (بخش تركيات شامل 447 بيت، دركليات اين شاعر كه حاوي قصايد و غزليات و غيره است).Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-31478628158670271732010-08-07T14:52:00.001-07:002010-08-07T14:54:08.136-07:00<div dir="rtl"><br /><p style="text-align: justify"><br /><FONT size=4><span style="font-weight:bold;">Şehnâme’de Türkler - Tadeusz Kowalski</span></FONT><br /><br /><span class="fullpost"><br /><br />Çev. Harun Güngör<br /><br />Şehnâme sadece hayâl mahsulü şiirleri içine alan bir eser olmayıp, aynı zamanda köklü bilgileri de ihtiva eden bir eserdir. Firdevsi bize İran krallığının kuruluşundan başlayarak Sasani Hanedanlığı'nın sonuna kadar tarihi bir tablo sunarken, uzun tarihleri süresince barış ve savaşta İranlılarla temasta bulunan milletleri ilgilendiren sayısız detaylar da vermektedir. Şehnâme'de tarihî gerçeklere uygun olarak, İranlılarla Türk toplulukları, Çinliler, Yunanlılar ve Araplardan sıkça bahsedilirken İran'dan uzakta bulunan Hintliler, Berberi ve Hazarlarla, daha önemsiz küçük topluluklardan yani, Kürtler, Ermeniler ve Lurlardan bahsedilmiyor.<br /><br />Şehnâme'den edindiğimiz bu bilgiler, eski Türklerle İranlılar arasındaki ilişkiler üzerinde tek kaynak değildir. Tersine, 10. yüzyıl öncesinde bu ilişkileri ortaya koyan, açığa çıkaran sayısız kaynaklar vardır. Böyle olmakla birlikte, Türkoloji ile ilgilenenler gerçekliği, doğruluk, önem ve muhtevası görülmüş, anlaşılmış olan bu eseri bir yana bırakmamalıdırlar.<br /><br />Şehnâme'nin ihtiva ettiği bilgilerden yararlanabilmek için önce onun değerinin bilinmesi gerekir.<br /><br />Firdevsi, destanın konusunu yazılı âbidelerden, Pehlevi kroniklerinden ve birazını da sözlü geleneklerden toplamış, onlardan almıştır. Fakat, dış dekor, şekiller ve renklerin örttüğü isimler, tarihi fikirler onun faydalandığı kaynakları tanımamızı engellemektedir. Zira onda, realitenin günlük gözlemi şiirsel hayallerle tamamlanmıştır.<br /><br />İranlı şair Firdevsi, Türkleri doğrudan doğruya tanıdığı gibi anlattı. Zira kendisi İran'ın Kuzey-Doğu sınırındaki Horasan eyaletindendi ve bu mıntıka Orta Asya steplerinden batıya doğru hareket eden Türklerin göç yolları üzerinde bulunuyordu.<br /><br />İranlı unsurların sakin ve medeniliğine karşı, stepte yaşayan Türklerin daha dinamik ve savaşçı bir ruha sahip olduklarının bilinmesi, Firdevsi için teorik bir problem değildi. İranlılarla Türkler arasındaki muharebelerin, savaşların tarihi kaynaklarını çok önceden bilen, öğrenen şair, onları başka türlü hayal edemezdi. Gözönündeki savaşların cereyanı, eski savaşların oluş biçimini canlandırıyor, gözler önüne seriyordu.<br /><br />Ülkesinde toplulukların İranlılaşması; Perslerin doğrudan komşuluğu, daha yüksek oranda da onlarla karışmaları sebebiyle dikkate değer bir seviyeye yükseldi. Bu durum özellikle zengin sınıfları, idarecileri ve daha alt seviyede kalmış, ilkel halini devam ettiren göçebeleri ilgilendiriyordu. Firdevsi'nin Horasan'da oturduğu zaman durum böyle olmalıydı. Şüphe yok ki, onunla karşılaşan Türkler iki dilli, giyimlerine, savaş tekniklerine, gelenek ve göreneklerine, günlük meşguliyetlerine varıncaya kadar büyük oranda, İranlılaşmışlardı. Firdevsi tarafından ileri sürülen bu görüşler, Türk yüksek sınıflarının (bir kısmı hariç) İranlılardan pek farklı olmadıklarını göstermektedir.<br /><br />Şehnâme'de Türk ülkesi genel olarak "Turan" veya "Turan Zemin", nadiren de "Şehr-i Turan" adını taşımaktadır. Asya'dan İran'ın Kuzey-Doğusuna kadar Türklerle meskun sınırsız alanları ifade eden bu mefhum pek iyi tanımlanmamıştır. Ceyhun Amuderya, eski "Oxus" bu iki dünyayı ayıran sınırdır. Böyle olmakla birlikte, Feridun tarafından devletin bölündüğü zaman bu sınır hakkında hiçbir bilgiye rastlamıyoruz. (V. 177/2**) Sadece Tahmasp oğlu Zav'ın idaresi altında Ceyhun'dan Tur vilayetine, Çin ve Hotan'a kadar uzanan Türk toprakları hakkında şekli bir anlaşmanın imzalandığını öğreniyoruz. (Ze-Ceyhûn hemi tâ ser merz-i tur V. 1281, 33)...<br /><br />Firdevsi'ye göre, Türklerle (Turanlılar) İranlılar arasında başlayan bitmez tükenmez savaşlar sırasında Türkler, Ceyhun nehrini geçip İranlıları bu nehrin gerisine attılar. Sasaniler devrinde Behram Gor, Türklerle aralarında sınır olmak üzere kireçlenmiş bir taş (sınır taşı) dikmiş. Yazgird'in oğlu Piruz, Türklerle savaşa katıldığında bu taşı bulmuştur. Henüz çözülen bu abidede ne Türklerin ne de İranlıların bu sınırı geçmelerine izin verilmediği ifade edilmektedir (B. VIII 2270, V. 51-53).<br /><br />Aynı yerde, aynı amaçla Piruz da bir kale (Menâre-B. VIII. 2270, v. 56) inşa ettirmiştir. Bilgin ve maharetli bir zat olan Nuşin Revan, Perslere ait verimli toprakları göçebe step halkının akınlarından korumak için, yapı malzemesi olarak taş ve harç kullanarak ortadan kaldırması imkânsız bir kale inşa ettirmiştir (B. VIII 2328/9, v. 315).<br /><br />Turan ve Türkler (Turanlılar) dan Şehnâme'nin ilk bahsedişi İran'ın VI. Kralı Feridun zamanına rastlar. Bu devirden başlayan söz edilme, bahsedilme destanın sonuna kadar devam etmektedir. İranlılarla Turanlılar arasındaki münasebet daima düşmanca bir karakter taşımaktadır. İlişkiler açısından, İranlıların Bizanslılarla ilişkileri ile Türklerle ilişkileri arasında fark vardır; zira Perslerle Türkler uzun zaman savaşmış veya savaşa hazır durumda bulunmuş, iki kavim arasında sürekli bir barış olmamıştır. Öyle ki, şüphe, karşılıklı kin ve nefret iki milletin geleneklerine, millî duygu ve düşüncelerine kadar giderek kökleşmiştir. Politika anlaşmazlıkların giderilmesi için bir takım anlaşmalar yapılmışsa da durum değişmemiştir.<br /><br />İran ve Turan arasındaki anlaşmazlık, çatışma Pers destanına yeteri kadar giren yönetici bağı ile devam etmiş, iki millet arasındaki anlaşmazlık yöneticilerin şahsında devam ettirilmiştir.<br /><br />İranlılarla Turanlılar arasındaki menfaat ve karakter ayrılığı, kin ve rekabet, birbiri ile beraber yaşamak zorunda kalmış iki topluluğun kendi aralarında savaşmalarına sebep olmuştur. Şehnâme'de yukarıda gösterilen sebebler dışında ikinci planda yer alan sebebler ve şahıslar da vardır.<br /><br />Firdevsi sık sık İranlılarla Türkler arasındaki karakter zıtlığından bahsetmekte, zıtlığın ifadesi olarak birinin karakterini suya, diğerininkini ise ateşe benzetmektedir. (V.II 637, v. 2037)<br /><br />"İki unsur; biri ateş, diğeri su. Kalbin derununda biri diğerine baş kaldırır."<br /><br />Halbuki, her ikisini bir yere koymak imkânsızdır (v. 111 1144, v. 58).<br /><br />"Birbirine karışan iki şey; su ve ateş, biri diğerini yok eder" Dahası (V. II 643, c. 2154).<br /><br />"Minocihr ve Afrasyab'ın yüksek idealleri yüzünden İran ateş, Turan suya benzedi."<br /><br />Eski İran geleneklerini dosdoğru yansıtan Şehnâme'ye göre, İran dünyası ile Türk dünyasının birbirine karşı oluşları, bu halkları yöneten eski kralların politik uygulamaları sonucudur. Mitolojik kralların VI.sı olan Feridun, krallığı üç oğlu Salm, Tur ve Erağ arasında paylaştırır:<br /><br />Salm'e "Romen" eyaletini, Rum ve bütün batı (Havar)yı, Tur'a Çin ve Turan'ı, üç çocuğunun en küçüğü olan Erağ'a ise ana-baba yurdunu yani, İran'ı, ok atabileceği stepleri "dest-i nezavaran", diğer bir ifade ile Arap ülkelerini verdi. Küçük çocuğuna doğduğu yerin beylik arazi olarak bağışlanması diğer iki kardeşte kıskançlık uyandırdı. Erağ, sinsice hazırlanmış bir planla kardeşi Tur tarafından öldürüldü. Bu kardeş kavgası bütün tarih boyunca iki ülkenin ilişkilerini çökertip, ortadan kaldırdı. Erağ'ın oğlu Minocihr, iki kötü amcaları Salm ve Tur'u bir savaşta öldürerek babasının intikamını aldı. Turan hükümdarı Afrasyab'la aralarındaki birbirini yok etme savaşı artarak devam etti.<br /><br />Egemen güçlerin eski anlaşmazlıklara son verme çabaları birbirine düşmanlık ve kin duyan iki toplumu barıştırmaya yetmedi. Bu çabalar karşılıklı duyulan güvensizlik, tiksinti vb.. sebeblerle başarısızlığa uğradı. "Zira hiçbir İranlı, Türk dostu olmayacaktır." Bunun tersine, Türklerle İranlılar arasında bir kardeşlik yerleştirmeye çalışmak, böyle bir teşebbüste bulunmak, onlara ızdırab ve acı vermekten başka bir şey getirmeyecek bir deney olacaktır. (B. IX 2834/5, v. 2817-8)<br /><br />Zorba Behram Gobin (Cobin), Çin hükümdarına kız kardeşi Gordiye ile evlenmek istediği zaman bu sözleri söylemişti.<br /><br />Etnik gruplardan birinin diğeri ile ilişkisi, söz konusu olan bir kahramanlık, tarihte oynadığı rolü belirtir. İki düşman unsurun bir kişilikte veya "Dü nejâde" denilen bir şahısta beklenmedik eriyişi, yok oluşu ancak, ölüm sebebi ile feshedilebilen trajik bir anlaşmazlığın düğümünü meydana getirir.<br /><br />Krallık prensi Siyavuş'un, oğlunun ve Turanlı bir annenin hikâyesi, iki düşman grubu yarına uçurumu ortadan kaldırmanın imkânsızlığının hikâyesidir. Kral Kaus'un ihtiyatsız politikası nedeniyle Afrasyab'ın kucağına düşmüş olan Siyavuş, Turan'da kendini emniyette hissetmişse de neticede, Afrasyab'ın kardeşi Garsivaz'ın entrikalarının kurbanı olarak alçakça öldürülür. Zira: "İranlı bir kimse Turan'da oturmak için bir yer ararsa, yiyecek olarak kan veya zehire sahip olacak" (V. 11 834, v. 1100).<br /><br />Yukarıdan beri işaret edildiği gibi, İran eposesindeki Türkler kendilerine bugünkü Türkler gibi bakıldığının farkında bile değillerdir. Her ne kadar Şehname, uzak geçmişteki Türk-İran savaşları hakkında bilgi veriyorsa da bu, Türklerin İranlılarla direkt bir ilişkide bulunduklarını göstermez. Krallar Kitabı (le Livre des Rois)'ında rastlanan "Turan" ve "Türi" kelimeleri yerleşik İran kültürünü tehdit eden Hind-Avrupa göçebelerini ifade etmelidir. Her ne kadar Türkler de İran kültürünü tehdit etmişlerse de bu, daha sonraki devirlerdedir. Kullanılan "Tür" kavmi kelimesi ile ifade edilen kavim, Hind-Avrupa kavmi iken; Altay ırkına mensup "Tür" kavmi ile karıştırılmış, bu da Firdevsi'nin bazı konularda hata yapmasına sebeb olmuştur.<br /><br />Firdevsi çoğu kez, hikâyelerini anlatırken kaba bir anokronizme gidiyor, aldırmazlık ve umursamazlıkla bazen çok önce geçmiş olayları kendi zamanında imiş gibi gösteriyor. Mesela; Eski Grekleri Bizanslılardan ve onları Hıristiyan olarak mülahaza ediyor. Yine, Darius, Greklerle yaptığı bir savaşta kendi elinde bulunan kırk Katolik'i öldürüp düşmanların haçını alıyor (V, III 1769, v. 214). Ayrıca Zerdüşt'ün doğumundan önceki yıllarda ateş kültü kutsal tapınaklarının (Ateşgede) varlığını kabul ediyor ki, bu terim sadece Zend-Avesta yazmalarında bulunmaktadır. (V. III 1283, v. 219).<br /><br />Tarihî gerçeklere zıt fakat, psikolojik temayüllere uygun bu destanın bizi ilgilendiren tarafı, Türkler ve Turanlılar hakkında Sasaniler devrine kadarki süre içinde onların tarihine ışık tutabilecek bir kısım hususları ihtiva etmiş olmasıdır.<br /><br />Şehnâme'de kapalı bir biçimde de olsa Zerdüştlük öncesi İran ve Turan dininden de bahsedilmektedir. Gelişi güzel bir tarzda destana yayılmış sözlerde şair, Türkleri de İranlılar gibi monoteizme bağlı, Allah'ın insan kaderi üzerindeki mutlak gücünü tanıyan, ona tapan insanlar olarak kabul etmektedir. Afrasyab'ın ihtiyar kumandanı Piran'ın Siyavuş'un ağzını büyü ile çarptırdığını, Siyavuş'un ise bu durumdan kurtulmak için "her zaman Allah'ın adını andığını" okuyoruz (V. II 595, v. 1323).<br /><br />Şehnâme'de az da olsa,Türklerin İranlılarınkinden başka bir rite sahip olduklarına dair bilgilere de rastlamaktayız. (V. II 613, v. 1638) "İşte böylece bu onların kendi dinlerine daha uygun geliyor."<br /><br />Çoğu kez kronolojik bir sıra takip etmeyip, Türklerle Perslerin dini farklılıklarını, onların birbirinden farklı inanışlara sahip olduklarını unutan şair, ikincilerin yani, Perslerin kurumalarını da birincilere mal ediyor. Mesela: Afrasyab melek konseyinin "Mabdân" İran kuvvetlerine karşı kullanılacak savunma araçlarını müzakere etmek için toplantıya çağırıyor (V. II 1017, v. 967); aynı şekilde (V. II 1143, v. 34). Diğer bir pasajda Afrasyab'ın çok sevdiği başkenti "Kunduz" -daha sonra "Baykan" adı verilmiş- da da tarafından yapılan, altınla süslü Zend-Avesta kopyasını içine alan bir ateşgede tapınağı bulunduğunu öğreniyoruz (V.III 1238, v. 219).<br /><br />Bütün bu anlatılanlara rağmen Rüstem, Turanlıların putperest olarak yaşadıklarını ifade ederek "ben putlara taparak yaşayanların (putperestlerin) başını ezecek ve onlara Allah'ın aydınlık yolunu göstereceğim" demektedir (V. II 1010, v. 847).<br /><br />Kral Gustasp, Zerdüştlüğü kabul ettiği zaman, Turanlılarla yapılan savaşta dini motif ön plana geçmiştir. Argasp, zamanın Çin ve Turan hükümdarlarına Gustasp'ı göndererek atalarının dinine zıt olan dinlerini terketmelerini istemiş, bu yüzden de Firdevsi, onu, putperestlerin kralı (V. III 1513, v. 285) diye adlandırmıştır. İki ülke arasında savaş kızışıp Argasp'ın kuvvetleri Belh'i istila ettiği zaman bütün kutsal kitapları yakmış, Guebres'lerin yolunu inkâr eden (V. III 1559, v. 1096/99) 80 din adamı (hirhad)nı kutsal ateş karşısında öldürmüştür. "Guebres'lerin Yolu" deyimi aşağılayıcı bir durumu ifade için kullanılmışa benzemektedir. Zira aynı deyim, dualizm peygamberin düşman Nisibin Hıristiyanları için de kullanılmıştır (B. VII 2060, v. 540).<br /><br />Firdevsi'nin Türkleri sosyal kurumlar yönü ile de büyük ölçüde İranlılarla benzerlik göstermektedir. Şöyle ki; devletin başında Kral (Şah) vardır. Kral başkent olan "Kunduz" veya "Gang" (VII 596, v. 1351) da oturmakta olup, kralın çevresinde feodal beyler (şövalyeler), kahramanlar ve kralın müşavirleri olan din adamları (prétres) bulunmaktadır Firdevsi'ye göre Türklerle İranlılar arasında büyük bir farklılık yoktur. Türkler yaşayış biçimleri, krala karşı tutumları, yüksek sınıfların varlığı, giyinişleri, örf ve âdetleri ile İranlılara benzemektedirler Turanlıların kahramanlarının isimleri büyük oranda İranlılarınki ile aynilik göstermektedir.<br /><br />Mesela; Afrasyab ile Siyavuş ve onların taraftarları arasında oynanmış olan Polo (Çevgen) oyununda Turanlılarca alınan isimleri Oulbad, Oarsivaz, Oahn, Pulad, Pîran, Nastıhan, Hôman (C. I 600, v. 1413-14) ki Çoğu kez İranlı isimleridir. Bununla beraber bu isimleri alan adamlar orijinleri itibariyle Türk'türler.<br /><br />Kadın isimleri de yukarıda izah edildiği gibidir. Mesela; Piran'ın hanımı, Afrasyab'ın ekibinde olanlar gibi saf İranlı ismi taşımaktadır. (Gülşehr) Şehnâme'de azda olsa Türkçe isimlere de rastlanmaktadır Onlardan birkaçı (Demûr, V. II 635, v. 2003), (Karahan V. III 1008, v. 263), (Tahran, V. III 1616, v. 2121).<br /><br />Turan ülkesinde bulunan yer isimleri de birkaçı istisna: (V. II 592, v. 1278 ve 595, v. 1321) Mohl edisyonunda (II 304, Kıfçak taşı ve B. IX 3012, v. 778 Kaçgar başı) Ceyhun nehrinin diğer yakasında bir bölge. Afrasyab'ın sarayından dönerken Siyavuş'un geçtiği yer.<br /><br />İhtimal ki, yer isimleri, İranlıları andıran isimlerin başlangıçta Türk isimlerinin tercümesinden başka bir şey değildir. Mesela; Pulâd, Türkçe Demir kelimesinin Farsça tercümesidir.<br /><br />Şüphesiz Firdevsi, İran ve Türk dünyası arasındaki dil farklılığını tam olarak anlıyordu. Bu farklılık Şehnâme'de, İranlılarla Türkler arası ilişkilerde mecburi tercüman kullanılması biçiminde gösterilmiştir. Baskın sırasında Rô'in-diz'e müstahkem bir mevkii verildiğinde (V. III 1616, v. 2121).<br /><br />"Gururlu Tarhan, tercüman ile kale yönünden koşarak geldi."<br /><br />Yine Turanlı Hôman, İranlı şövalyelerle çarpışmak üzere hareket ettiği zaman, onlarla anlaşmak için yanında bir tercüman götürürdü (V. III 1164, v. 441).<br /><br />"Tan ağarırken yanında vahşi bir aslan ve bir tercüman olduğu halde ata bindi."<br /><br />İranlılar da Hômanla konuşmak için, Türkçeyi iyi bilen bir tercümanın yardımını istediler (V. III 1165, v. 461).<br /><br />"Hôman'a git, bizim söylediğimiz bütün sözleri ona Türkçe olarak söyle."<br /><br />Bazen Hôman da şavaşta asker içinden Türkçeyi iyi bilen bir tercüman seçti. (V. III 1177, v. 716).<br /><br />Çevgen oyunu esnasında Siyavuş, konuştuklarının Türkler tarafından anlaşılmaması için ekibine Pehlevi dilinde öğütler veriyor (V. II 602, v. 1144).<br /><br />Türklerin anlamamalarını istediği bu öğütleri Afrasyab anlıyor (V. II 602, v. 1149).<br /><br />Rüstem'in Turanlı kahraman Puladvard ile muharebesi sırasında Afrasyab oğlu Sede'ye, Puladvard'a öğüt vermek için gitmesini, Rüstem'in anlamaması için de öğüdünü Türkçe vermesini emreder (V. II 1041, v. 1375).<br /><br />"Ona Türkçe söyle, işaret et, ayaklarını çek, belki fil vücutlu kahraman devrilir."<br /><br />Düşman bir ülkede harekete geçmek, daha etkin olabilmek için yabancı dili bilmek mutlaka gerekli idi; Turan ülkesinde Keyhüsrev'i ararken daima Türk dilini kullanmıştır (V. II 715, v. 611).<br /><br />Gasamp kuşatılıp Gustasp'ın kampından kaçtığı zaman, Türkçeyi çok iyi bildiği için kimse onu tanıyamamıştır (V. III 1565).<br /><br />İran ve Turan arasındaki ilişkilerin canlılığı nedeniyle her iki dili-Türkçe ve Farsça- iyi bilen insanların sayısı az olmadığı gibi, diğer dilleri de iyice konuşanlar vardı (V. II 981, v. 359).<br /><br />Adil Nuşin Revan'ın saltanatı sırasında "İran'da yabancı diller öğretiliyor, ilimle ruhlar aydınlanıyordu (B. VII 2447, v. 2411).<br /><br />Terminolojiye gelince Türkdili genelde "Türki", bazen de "Türi" (Mesela: V. II 889, not, v. 8) eski İran dili ise aslında Sasaniler zamanında "Pehlevi" adı ile adlandırılıyordu.<br /><br />Şehnâme'nin Türklere verdiği İranî karakter yüzünden destanda, Türklerin maddi kültür unsurları, yaşama tarzı, örf ve âdetleri hakkında daha belirleyici detayları görmek mümkün olmamaktadır.<br /><br />Yukarıda da işaret edildiği gibi Şehnâme, Türklerde, İran devlet şekline paralel bir devlet yapısı olduğunu, devletin başında kral bulunduğunu, bu krala "Şah" ünvanı verildiğini izah etmekte Gustasp devrinden itibaren Türk Kralının kudretinin Çin Türkleri hatta Çinliler üzerine kadar uzandığını açıklamaktadır (V. III 1513, v. 286).<br /><br />Bu nitelikteki kral bazan "Hakan" ünvanını da taşımakta olup, Destanın Dakiki'yi esas alan bölümünde Turan hükümdarı Argasp, Çiğil Kralı (V. III 1521, v. 426) ünvanı ile zikredilmekte, aynı zamanda bu krala Karlukların da boyun eğdikleri ifade edilmektedir, (V. III 1522, v. 450). Böyle olmasına rağmen, bu ünvan pek tutunmamış, yaygınlaşamamıştır. Bu ünvanların yanında (V. III 1576, e. 13-89; B. VIII 2629, v. 1124). Sipehdar ve Salar-ı Türkan ve Çin, (B. IX 2801, v. 2230) gibi ünvanlar da kullanılmıştır.<br /><br />Devletin sınırları ve etnik yapısına gelince, Şehnâme'ye dayanarak bu konuda belli bir fikre sahip olmak zordur. (V. III 1578, v. 1413)'e göre Çiğli Kralı, Turan ve Çin halkının askeri içindedir. "Herat" sultanı "Save" ve oğlu "Parmude" (B. VIII 2629, v. 1124) Türkiye Çin kral ünvanını taşımaktadır. Şehname'nin diğer bir yerinde Çin Hakanı (B. VIII 2632, v. 117) ünvanı zikredilmekte, sonuçta Eftalitler'in Türk devleti içinde oldukları belirtilmektedir.<br /><br />Güneş, İranlıların sembolü olduğu gibi, ay da Türklerin sembolüdür. Afrasyab'ın bayrağında yaldızla işlenmiş yarım bir ay parlamaktadır (V. II 593, v. 1292).<br /><br />"Mor menekşe zemin üzerinde, tepede yarım bir ay'la altın işlemeli ipek bayrak..."<br /><br />Burada hilâlden bahsedilmiş olduğunu kabul etmek zorundayız. Eğer böyle olmasa idi, dolunayı güneşten ayırdetmek mümkün olmazdı. Zira Firdevsi bunların çoğunu kendi hayal gücü ile yaratmaktadır. Diğer yandan, İranlıların da sarı bayraklarının tepesinde güneş resmi ile yaldızlı yarım ay'a rastlanmaktadır. (V. I 478, v.734).<br /><br />Diğer bir pasajda Afrasyab'ın bayrağının siyah, İranlıların bayrağının aslan resimli, menekşe mavisi olduğunu görüyoruz. (V. III 1341, v. 1340/1). Burada şunu da belirtmek isteriz ki, Turan ve Çin kralı Argasp'ın ordusunda kullanılan bayrakta Türklerin totemi olan bir kurt resminin varlığı da Şehnâme'de zikredilmektedir (Vk. III 1512, 277)***<br /><br /><br /><br /><br />Yukarıda sembollerin farklılığından bahsedilmişti. Aşağıdaki pasajda İranlıların sembolü güneş, Türklerin sembolü olan ay, İranlılar ve Türklerin belirleyici işareti, kavimleri belirleyen alametler olarak kullanılmıştır. (V. III 1145, v. 76/7).<br /><br />"Ben Zerdüşt din adamları (mobad)ndan işittim ki, Türklerin ay'ı yükseldiği zaman, o, İran güneşi tarafından yaralanacak."<br /><br />Basanğ zamanından itibaren Türk sultanlarının çadırı Pars derisindendi (v. III 1283, v. 225).<br /><br />"Kale içinde, Türk sultanı Basanğ'ın geleneğine göre Pars derisinden çadırlar bulunuyordu."<br /><br />Türklerin giyimi İranlıların giyiminden iki hususta farklılık gösteriyordu:<br /><br />1. Başlık<br /><br />2. Kuşak<br /><br />Belh şehrinin Türkler tarafından alındığı haberini kocasına ulaştırmak için, gizlice tebdil-i kıyâfetle Belh'ten çıkan Gustasp'ın hanımı "Türklerin giyindiği gibi giyinip sarınmıştı." (V. III 1559, v. 1101)<br /><br />Yine aynı şekilde, Türkler tarafından kuşatılmış İran kampından İsfendiyar'ı kurtarmak için kaçmayı planlayan Gamasp, "bir Turan mantosu giydi, rehbersiz olarak dağdan indi,başına, tüyler dikilmiş bir başlık geçirdi,Türkler gibi giyinip bir Türk atına bindi." (V. 1564, v. 1192 ve not:6 v. 12).<br /><br />Gamasp ile ilgili metinde okuduğumuz, yumuşak ve siyah Türk başlığıdır. (V. III 1565, v. 1198) Fakat yine de biz, bu başlığın nasıl olduğunu,Türk başlığının İran başlığından hangi hususta farklılık arzettiğini bilemiyoruz.<br /><br />Şehnâme, bütün Türkleri, İranlıların karşısında homojen bir topluluk olarak ele almakta, boyları birbirinden ayıran dil hususiyetlerine ve onların göçebe olup olmayışlarına bile bakmamaktadır. Şehnâme'de zikredilen Türk boylarından bazıları şunlardır: Karluk (V. III l288, v. 317; 1522 v. 450), Çiğil (V. III 1521, v. 426; 1578 v. 1413), Kıpçak, Kaçgar, Guz (V. III 1193, v. 1034), Türkmen (V. III 1288 v. 323), Tatarî (V. III 1288, v. 317) fakat bunlar boş ve anlamsız isimlerden başka birşey değildir.<br /><br />Firdevsi'nin Türkleri, İranlıların kahramanı Bezan'ın ağzından değerlendirmesi dikkate şayandır. O, Türkleri "yüzüne bakınca peri gibi fakat savaşta hiç bir şeye değmezler" şeklinde değerlendirmektedir. (V. III 1187, v. 906).<br /><br />Bu kanaat ilk anda insanı hayrete düşürmektedir. İlginç olan durum, İranlı şairin geçmişi yüceltmesi, gençlerin ve kadınların güzelliğini ifade etmesidir. Konu ile ilgili olarak Hafız'ın şu gazelini hatırlamak yerinde olacaktır:<br /><br />"Eğer ân Türk-i Şîrâzî bedest âred dili mârâ<br /><br />Be hâ1-ı hinduviş bahşem Semerkand u Buhârâ"<br /><br />Eğer biz, Moğol etkisi altında kalmış, Orta Asya orijinli İran sınırındaki çağdaş Türk tipini tanıtıyor ve buna da İranlı şairlerin bahsettiği gibi bakıyorsak iki husustan birini tercihte güçlük çekeceğiz. Şöyle ki; ya İranlıların zevki bizimkinden çok farklı veya şairlerin meşhurlaştırdığı Türk tipi bugün rastlayamadığımız bir biçimdedir.<br /><br />B. VIII 2618, v. 932'ye göre Türk kırmızıdır. Bununla şair, Türklerin sarışın olduklarını tanıtmaya çalışmış, "kedi gözlü" demekle de Türklerin göz renklerinin açık renkli olup, İranlılara benzemediği, onların siyah gözlerinden ayrıldığı gerçeğini vurgulamak istemiştir.<br /><br />Biz, gerek Orta Asya, gerekse diğer Türk toplulukları arasında sarışın, aynı evsafta saç ve göz rengine sahip sayısız kimselerin bulunduğunu biliyoruz. Bu konuda tarihçilerin Kumanların çarpıcı güzelliklerinden bahsettiklerini de hatırlatmak yerinde olacaktır.<br /><br />Şehnâme'de, asker olarak Türklere pek önem verilmemiş olup bu konuda Firdevsi tarafgirâne davranmıştır. Buna karşı tarih, Türklerin, şahsi yiğitlik ve askeri organizasyonlarının çok üstün olduğunu göstermektedir.<br /><br />Şehnâme'de Pers kültürünün Türk kültüründen üstünlüğü aşağıda olduğu şekilde izah edilmiştir. (V. III 1420, v. 2766).<br /><br />"Turan ırkından üstün (parlak) zekâlı hiç kimse doğmadı." Şehnâme'de Türkler hakkında daha birçok küçültücü duygu ve düşünceye de yer verilmiştir.<br /><br />Şehnâme'de hasım, düşman olarak gösterilen ve öyle olduğu kabul edilen Türkler hakkında objektif bir yargı söz konusu olamaz.<br /><br />Türkler hakkında Şehnâme'nin verdiği bilgiler tarafgirânedir. Konunun objektif tanımı hakkında görüşümüze katkı sağlamayacaktır.<br /><br /> <br /><br />* Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 1, YıI 1: 289-300.<br /><br />Doğunun ve bütün dünyanın sayılı epope (destan) lerinden biri olan Şehnâme, Türk tarih ve kültürü açısından zengin bilgiler ihtiva etmektedir. Böyle olmasına rağmen, yurdumuzda konu ile ilgili hiç araştırma yapılmamış. hatta Şehnâme'nin bütünü bile günümüz Türkçesine çevrilememiştir.<br /><br />Millî Eğitim tarafından Necati Luğal'e tercüme ettirilerek "Dünya Edebiyatından Tercümeler / Şark-İslam Klasikleri: 10, Ankara 1945-1955" yayınlanmışsa da bu, Şehnâmenın ilk dört cildinin tercümesi olup tamamı değildir.<br /><br />Şehnâme'nin Türk tarih ve kültürü açısından taşıdığı önemi gözönüne alarak, Tadeusz Kowalski tarafından hazırlanan "Les Turcs dans le Şehnâme", Rocznık Orıentalıstyczny, tom, XV, 84-97 (Krakow 1 949) incelemeyi tercüme etmeyi uygun bulduk. (Çevirenin Notu).<br /><br />** V-Vulleris Yayını B-Baruhim yayını (Tahran 1934-1936).<br /><br />*** Kowalski, Türklerin totemist olduklarını, Kurt' u totem olarak kabul ettiklerini ifade etmişse de son yapılan araştırmalar Türklerin totem inancına sahip olmayıp. Tek Tanrıya inandıklarını ortaya koymuştur. Konu ile ilgili olarak bkz.: Prof. Dr. Hikmet Tanyu: İslâmlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı. Ankara 1980; Türklerin Dinî Tarihçesi. İstanbul 1978 (Çevirenin Notu).<br /></span><br /></div>Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-66399868175000463762009-10-15T13:25:00.000-07:002009-10-15T14:08:59.001-07:00<div dir="rtl"><br /><p style="text-align: justify"><br /><FONT size=4><strong>هرمز چهارم: شاه توركزاد ساساني</FONT><br /><span class="fullpost"><br /><p style="text-align: center"><br />مهران بهاري</strong><br /><br />http://sozumuz.blogspot.com/<br /><br /><img src="http://i82.photobucket.com/albums/j253/mehran0/hormuz.gif" align="center"><br /><p style="text-align: justify"><br /><strong>موضوع نوشته زير، "هرمز چهارم" ملقب به "ترك" و يا "تركزاد- تركزاده"، يكي از پادشاهان تورك سلسله ساساني است. وي از سال ٥٧٩ تا٥٩٠ ميلادي يعني سال قتل خويش بر تخت شاهي ساسانيان نشسته است. مادر هرمز چهارم "قاين"، دختر ايستمي خان، خاقان امپراتوري گؤك تورك بود. پدر هرمز چهارم، خسرو اول انوشيروان است كه خود فرزند شاهزاده خانمي از قوم زردپوست هپتاليت و يا آغ هون بنام نويان دخت بود. "خسرو پرويز"، جانشين و پسر هرمز چهارم نيز حاصل ازدواج وي با يك شاهزاده ديگر هپتاليت (دختر خوراد خاقان هپتاليت) است. </strong><br /><br />براي بدست آوردن اطلاعات بيشتر در باره دولتهاي توركي كه در اين نوشته از آنها نام برده شده است، ميتوان به وبلاگ "سؤزوموز`ون تورك دئوله تله ري بؤلومو" http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/ مراجعه نمود. <br /><br /><strong>سؤزوموز</strong><br /><br />نژادپرستي آريائي از يك سو به وجود نژادي سفيد پوست و پاك بنام "آريا" معتقد بوده و از سوئي ديگر "ترك" را مترادف زرد پوست دانسته و زردپوستان را نژادي پست ميشمارد. تاريخنگاري رسمي و آموزش دولتي در ايران نيز كه در راستاي باستانگرائي، آرياپرستي و برتريت قومي فارسي بنيان گذارده شده، تصويري كاملا مخدوش و غيرواقعي در باره تاريخ دول حاكم بر ايران از جمله در باره خاندانها و سلسله هاي موسوم به هخامنشي و ساساني و نيز آيين زردشتي ترسيم مينمايد و به آرماني ساختن آنها ميپردازد. اما واقعيتهاي تاريخي بر خلاف اين آموزه هاي رسمي است. همانگونه كه در اين نوشته نيز نشان داده خواهد شد خاندان ساساني نه تنها نژادا آريائي نيست بلكه به لحاظ تباري خانداني دورگه و ايراني-آلتائي و از جنبه فيزيوتيپ نيمه زردپوست (منقولوئيد) است. <br /><br />برخي از محققين ادعا نموده اند كه" سطری سند درست در باره ساسانيان نداريم و حکايتشان، به تمامی و بارها بدتر از موضوع اشکانيان، جعل کامل است" (ناصر پورپيرار). با اينهمه از لابلاي همين آموزه هاي خدشه دار دولتي پان ايرانيستي نيز ميتوان به برخي گوشه هاي تاريك تاريخ مردم و ملل ساكن در اين كشور دست يافت. <br /><br />در سال ٥٣١ بعد از مرگ قباد اول (٥٣١-٤٨٤)، يكي از پسرانش به نام خسرو اول (٥٧٩-٥١٥) كه بعدها لقب انوشيروان يافت به سلطنت (٥٣١ تا ٥٧٩) رسيد. مادر خسرو اول شاهزاده خانمي از قوم زردپوست هپتاليت و يا آغ هون بنام نويان دخت (١) بود. (قباد بنا به آئين زرتشتي، با خواهرزاده خود بنام زنبق نيز ازدواج كرده بود. زنبق نيمه تورك، حاصل ازدواج خواهر قباد با خاقان تورك است). خسرو انوشيروان، اين پادشاه نيمه زردپوست، از نامدارترين سلاطين ساساني محسوب شده و او را به سبب برخي اصلاحات مالي و اداري، لقب عادل داده اند. ادعا شده است كه دوران سلطنت خسرو انوشيروان دوران شكوه و اقتدار سياسي و نظامي و فرهنگي حكومت ساسانيان بود. او قبل از جلوس به تخت شاهي، به كمك اشراف و روحانيان زردشتي، و با ياري ٣٠ هزار جنگاور زردپوست آغ هون، مزدك و پيروان وي را كشت و شورش مردمي و روشنگرانه مزدكيان را سركوب كرد. خسرو اول انوشيروان بعد از نيم قرن سلطنت در سال ٥٧٩ بدرود حيات گفت و با مرگ او، دوران سلطنت پسرش هرمز چهارم، شاه تورك ساساني آغاز گرديد.<br /><br />"ايستمي خان"، امپراتور گؤك ترك غربي<br /><br />هرچند پيش از قرن ششم ميلادي دولتهائي چند بدست اقوام و گروهاي توركي تاسيس شده اند، با اينهمه نخستين دولت تورك كه نام "تورك" را نيز بر خود دارد، دولت گؤك تورك (توركهاي آسماني و يا آبي، به چيني Tu-chüeh)(٢) است. دولت گؤك تورك توسط بومين خان (Bumin) تاسيس شده است . وي كه در سال تاسيس دولتش فوت نمود اداره شاخه غربي دولت خويش را به برادر كوچكش "ايستمي" (ايسته مي و يا ايشتمي) (٣) سپرده بود. "ايستمي خان" ملقب به "ديزابول (چين يابغو) قاغان چيگين ياندو" (٤)، مطيع شاخه شرقي كه تحت حاكميت "موكان" (٥) قرار داشت بود. ايستمي خان از برجسته ترين شاهان دولت گؤك تورك است. شاخه غربي دولت گؤك تورك تحت فرماندهي ايستمي خان و در اثر فعاليتهاي گسترده نظامي و سياسي وي، در مدت كوتاهي سرزمينهاي بسيار وسيعي را در شرق ايسيق گؤل و تانري داغلاري در غرب آلتايها به كنترل خود در آورده و در غرب با دو دولت بزرگ عصر، ساساني و بيزانس تماس پيدا كرد. ايستمي خان پس از تجربه نخستين درگيري با دولت آغ هونهاي زرد پوست (هپتاليتها- هياطله) كه راه ابريشم را در كنترل خود داشتند، براي از ميان برداشتن آنها، با امپراتوري ساساني متفق شد. سفيران ايستمي براي مذاكره به دربار خسرو انوشيروان نيمه زردپوست كه در صدد خاتمه بخشيدن به تجاوزات و تهديدهاي هياطله خويشاوند و اعاده اعتبار دولت ساساني بود، رفتند. انوشيروان آنها را به گرمي پذيرفت و مقاوله اي براي بر انداختن دولت هياطله بسته شد.<br /><br />دولت آغ هون و يا هپتاليتها بين سالهاي ٥٦٣ و ٥٦٧ با هجوم نيروهاي گؤك تورك غربي تحت فرماندهي خاقان بزرگ ايستمي خان فروريخت. با سقوط دولت آغ هونها ماوراءالنهر، بخشي از فرغانه، جنوب تركستان غربي، كاشغر و ختن و ..... ضميمه دولت گؤك تورك شد و براي بار سوم راههاي تجاري آسياي دروني به تصرف توركان در آمد و بدين ترتيب دو دولت فاتح گؤك تورك و ساساني در شرق همسايه گرديدند. اين همسايگي زمينه افزايش نفوذ توركان در سياستهاي داخلي و خارجي دولت ساساني را فراهم آورد. ايستمي خان نخست با همكاري بيزانسها، خسرو انوشيروان را مجبور به گشودن راههاي ابريشم نمود و پس از شروع جنگهاي ساساني و بيزانس در سال ٥٧١، درصدد گسترش نفوذ و حاكميت خود در نواحي اي از خوارزم تا رود كوبان در قفقاز شمالي بر آمد. در سالهاي نخستين دهه ٧٠ نيروهاي گؤك تورك به نيت اتفاق و ملحق شدن به توركهاي سابار (٦) و اون اوقور و ..... در آزربايجان و قفقاز جنوبي، تا دربند آزربايجان پيش آمدند. (در دوره ساساني بويژه گروههايي از مناطق روستايي و شباني آزربايجان متشكل از توركان ساراقور، بلغار، خزر (٧)، سابير، ان اغور، اوقور، بارسيل، كنگر، آغاچري، هون، بون تورك، پچنك، آوار، قپچاق، يازير، ..... بود). بدين ترتيب دولت ساساني علاوه بر شرق و شمال شرق، در شمال غرب نيز با دولت توركي گؤك تورك همسايه گشت. خود ايستمي خان نيز در سال ٥٧١ به آزربايجان وارد شد. <br /><br />ازدواج خسرو انوشيروان با شاهزاده خانم تورك "قاين"<br /><br />يكي از نشانه هاي نزديكي دو دولت گؤك تورك و ساساني، ازدواج خسرو انوشيروان (نيمه زردپوست و از مادري هپتاليت) با "قاين" دختر ايستمي خاقان بود. اين ازدواج باعث اتحاد دولتين ساساني و گؤك تورك گرديد. قاين دومين همسر خسرو انوشيروان بود. با اين ازدواج دختر ايستمي خاقان ملكه دولت ساساني، خسرو انوشيروان نيز داماد دولت گؤك تورك گرديد. البلاذوري در كتاب خود كتاب فتوح البلدان مينويسد: "انوشيروان حكمدار ساساني نامه اي به پادشاه توركان خزر نوشته و به او اعلام دوستي كرده و براي نزديكي خواستار ازدواج با دختر او شده است. خاقان خزر نيز دختر خويش را به وي داد و بعد نيز خود به ديدار وي آمد. آنها در بارشيله (٨) (بورچالي در آزربايجان شمالي) ديدار نمودند". لازم به ياد آوري است كه خاندان حاكم خزرها، شاخه اي از خاندان حاكم گؤك توركها، آشينا-آچينا-انسا بوده است. فرزند ديگر ايستمي خان و برادر قاين، "تونگ يابغو زيبال" (T'ung Yabghu Ziebal)، همچنين پسران تونگ يابغو زيبال و يا برادرزادگان قاين، "هاربيس" (Harbis) و "بوليشاد" (Buli-shad) همه از خاقانهاي خزرها ميباشند.<br /><br />نام قاين مادر هرمزد چهارم را مسعودي به شكل "فاقم"، ابن بلخي "قاقم"، يك اثر متاخر "تاكوم" و بسياري از منابع غربي "قاين" (Kayen of the T'etalats'ik) ثبت كرده اند (٩). مادر قاين، "چانگ لو" (Ch'ang-lo) شاهزاده اي چيني است. Roux دركتاب آسياي ميانه، تاريخ و تمدن در باره قاين چنين ميگويد: ازدواج دختر ايستمي خان با شاه ساساني خسرو انوشيروان، حادثه اي شگفت انگيز است كه مشابه آن بعدها بسيار تكرار شده است. شاهزاده خانم جوان بر خلاف ديگر همسران وي، مقام و بستر خود را به زيبايان ديگر تسليم ننمود. او براي خود قدرت و نفوذي ايجاد كرد، همراه با خسرو كشور را اداره نمود و به وي وارث، هرمزد چهارم توركزاد (تورك اوغلو) را تقديم كرد.<br /><br />هرمز چهارم، هرمز تركزاد<br /><br />(١٠)هرمزد چهارم (Hermisdas, Ormizd, Ormuzd, Hormazd) بعد از مرگ" خسرو انوشيروان" به سال ٥٧٩ بر تخت سلطنت نشست. وي از شاهان تورك تبار سلسله ساساني است. ايرانيان هرمزد چهارم، نوه ايستمي خان خاقان دولت گؤك تورك را "تركزاد، تركزاده" و توركان وي را "توركده ن دوغما" و يا "تورك اوغلو" ناميده اند (در منابع انگليسي Turkish-born, The Turk). مفاتيح العلوم در باره هرمزد مينويسد: "هرمز و لقبه: تركزاد, أي ابن التركية، لأن أمه كانت ابنة خاقان ملك الترك". (لقب او تركزاد بود، همان كه فرزند تورك بود و مادرش دختر خاقان حكمدار تورك). در باره هرمز چهارم حكايات و روايات بسيار ي در منابع تاريخي از جمله از سوي طبري نقل شده است. منبعي ايراني در باره وي چنين ميگويد: "پس از مرگ خسرو فرزند قباد، پسر وي هرمز بر سرزمين ايران فرمان راند. مادر وي قاين دختر خاقان بزرگ ترك، شاه تتلاتسيك بود. هرمز طبيعتي بد از سوي پدر و خوي شيطاني بدتري از سوي مادر به ارث برده بود". ديگري چنين ميگويد: "به خالوهاي ترك خويش كشيده بود. هميشه پيروز بود و هر آنچه را كه ميخواست بدست ميآورد. باهوش و بدطينت بود". <br /><br />پادشاهي مردمي و مخالف با اعيان و اشراف:<br /><br />پدر هرمز خسرو انوشيروان هواخواه و متكي به اشراف و روحانيون زرتشتي بود. اما آنچنانكه از منابع تاريخي برميآيد هرمز حكمراني مستبد، اما خوش قلب و عادل بوده است. وي مدافع مردم عادي، طرفدار توده هاي ساده و زحمتكش خلق بود و بر ثروتمندان و اعيان سخت ميگرفت. گفته شده است كه هرمزد به تحقير طبقات برگزيده و خاندانهاي اشرافي کهن (اسواران) که خود را اصيل و توده مردم را فرومايه ميدانستند و در عين حال از ارکان اصلي رزمنده سپاه بودند و نقشي اساسي در ثبات حکومت ساساني داشتند پرداخته است. او برخي از افراد اين خاندانها را زنداني کرده يا از مقام و منزلتشان کاست. به سپاهيان عادي متوجه شد و امور مهم را به دست ايشان و ديگر غير اصيلزادگان سپرد. در نتيجه اين اقدامات، درباريان، اعيان و اشراف به دشمني با وي برخاستند و به توطئه چيني آغاز نمودند. <br /><br />مخالفت با طبقه روحانيون (موبدان، مغان) و بنيادگرايي زردشتي در دولت ساساني:<br /><br />علاوه بر درباريان، روحانيان زرتشتي نيز از هرمزد دل خوشي نداشتند. اين درست است كه در تاريخ سرزمين ايران نابردباري ديني با حاكميت دولت هخامنشي كه آيين زرتشتي را دين رسمي دولت خويش نمودند آغاز شده است، با اينهمه، دين دولتي و سياست دولتي آزار و سركوب سيستماتيك ديگرانديشان و معتقدان به آيينها و اديان (موسوي، بوديسم، براهمائي، مسيحي و مانوي) در دوره ساسانيان آغاز گرديده است. ساسانيان به گونه اي از آئين ديرين ايرانيان هخامنشي يعني نوعي زردشتيگري باز گشته بودند و از مروجين خشك و متعصب اين مذهب شده، درصدد تحميل اين كيش به همه اتباع و مستملكات خود بر آمده بودند. در عهد ساسانيان بين دو دستگاه دين و دولت ارتباط محكمي ايجاد شد. طبقه و هيرارشي ديني، سيستم منظم آموزش ديني و درك استانداردي از دين با اصول و مفاهيم خاص خود ايجاد گرديد. در اين دوره صنف متشكل روحانيت به تمام امور ديني و غير ديني دولت مداخله نموده و هر كس و گروه و انديشه اي كه مخالف درك استاندارد و تفسير رسمي آنان بود را نابود كرده است.<br /><br />هرمزد چهارم، پادشاه تورك ساساني، در صدد قلع و قمع روحانيون زرتشتي و محدود نمودن نفوذ و قدرت آنان در دستگاه دولتي برآمده و به مخالفت با برخي از اصول و فرائض زرتشتي مانند ازدواج با محارم و آزار و اذيت معتقدان ساير اديان برخاست. او با خوشرفتاري و مدارايي كه نسبت به مسيحيان در امپراتوري خويش نشان ميداد خشم روحانيون زرتشتي را برانگيخت. هرمز تركزاد هنگامي كه موبدان زرتشتي از وي خواستار آزار و تعقيب مسيحيان شدند، چنين پاسخ داد: "تخت و دولت تنها زماني مصونيت خواهند داشت كه خوشبختي هر دو دين رعايت شود".<br /><br />اصلاحات در ارتش، توطئه بهرام چوبين<br /><br />هرمز تركزاد (تورك اوغلو)، از پدر خويش دو جنگ به ارث برده بود، جنگ با بيزانس و جنگ با دولتهاي تورك. در زمان هرمز چهارم دولت گؤك تورك به رهبري "تاردو (١١) قاغان"، پسر ايستمي خان قدرت افزوني يافت و به مداخله در امور داخلي دولت ساساني شدت بخشيد. در آخرين سالهاي سلطنت وي، نيروهاي تورك از هر دو سوي شرق و غرب به اراضي دولت ساساني يورش برده وارد آن گرديدند. از سوئي اردوئي از توركان خزر در غرب درياي خزر به قفقاز و آزربايجان و جنوب هجوم آورده، دربند آزربايجان را محاصره نمود، و از سوي ديگر همزمان در شرق درياي خزر، نيروهاي گؤك تورك وارد حدود دولت ساساني گرديده و پس از فتح منطقه ختن، نواحي هرات و بادغيس در خراسان را فتح كردند. سرداري به نام بهرام چوبين توانست كه اين سپاه دوم را شكست داده، پيشرويش را متوقف سازد. پس از اين پيروزي، بهرام چوبين از طرف هرمزد چهارم مامور جنگ با نيروهاي رومي كه به آزربايجان شمالي وارد شده بودند گرديد، اما در جنگ با روميان مغلوب گرديد. هرمز كه ديسيپليني شديد در ارتش و محاكم برقرار نموده بود، به سبب شكست بهرام چوبين از بيزانسيها او را به جبن متهم ساخته بركنار نمود و در مقام تحقير جامه زنانه اي برايش فرستاد. اين امر موجب آزردگي خاطر و دلشکسته عصيان بهرام چوبين و ناخشنودي ارتش گرديد.<br /><br />مخالفت با سنت زردشتي-ايراني ازدواج با محارم خويدوده<br /><br />مخالفت با سنت ايراني - زرتشتي ازدواج با محارم (خويدوده)، سبب ديگر كشمكش بين هرمز چهارم پادشاه تورك ساساني با موبدان و بزرگان زرتشتي از جمله بهرام چوبين بود. بهرام چوبين طبق سنن ايراني و فريضه ديني زرتشتي، خواهرش "گردويه" (Gordieh) يا "گرديك" را به زني گرفته بود. (گردويه پس از قتل همسر-برادرش بهرام چوبين، به همسري دائي خسرو پرويز، "گستهم" هپتالي زردپوست درآمد). <br /><br />دكترين ديني زرتشتي نه تنها رابطه جنسي بين پدر و دختر، مادر و پسر، و خواهران و برادران (خويدوده) را مشروع شمرده است، بلكه آنرا تشويق و تقديس نموده است. نوعي ديگري از ازدواج، بنام پولي آندري – ازدواج همزمان چند مرد با يك زن- نيز در ميان چندين قوم آسياي مركزي شامل آريانهاي هند و ديگر هند و اروپائيها و ايرانيهاي باستان ديده شده است (١٢). با اينهمه خويدوده و پولي آندري هرگز در ميان هونها و توركها ديده نشده است. براي آشنائي با سنت ايراني-زرتشتي ازدواج با محارم بين زرتشتيان و ايراني زبانان باستان، متاتلخيصي (Metanarration) كوتاه برگرفته از منابع علمي مختلف و برخي سايتهاي پان ايرانيستي (آزرگشسب نت، فرهنگ ايران باستان و ......) در داخل علامت [ ] آورده ميشود .(١٣)<br /><br />[در ميان ايراني زبانان باستان، ازدواج خويشاوندان نزديك با يكديگر, بويژه ازدواج و همبستري پدر با دختر، پسر با مادر و برادر باخواهر جايز بوده است. اينگونه از زناشويي در اغلب اديان باستان حتي هنديان قديم ممنوع بوده و نكوهش شده است. اما آئين زرتشت، اوستا و تاليفهاي متاخر را نقطه مقابل آن دانسته اند. ازدواج با محارم و زناشويي با نزديكان (خويدوده، خوايت ودث، خويدوگدس، خوتيك دوس، خيتودت، خوايت ودثه Xvaetvadatha, Xvedodah, Xvetokdas, ) به تصريح متون زرتشتي يكي از آيينهاي اصيل و كهن دين زرتشت است. اصل خويدوده براي صدها بلكه هزاران سال فريضهاي شرعي در دين زرتشت و عملي عمومي در جامعهي زرتشتي و در ميان زرتشتيان بوده است. به روا بودن اصل خويدوده، نه تنها در اوستا و تمام كتابهاي كهن ديني متون و آموزههاي زرتشتي موجود و كتب پهلوي تأكيد و تصريح شده، بلكه اين نوع ازدواج از مستحبات و از زمره اموري كه به خصوص مورد توجه ذات باري است محسوب و حتي به عنوان فريضهاي شرعي از واجبات ديني به شمار آمده است.<br /> <br />جامعهي زرتشتي در ابتداي شكلگيري به لحاظ شمار اندك پيروان و اعضاي خود، زناشويي درون خانوادگي را باعث افزايش آحاد اين جامعه و نيز پرهيز از آميزش با كافران شمرده و لذا عامل تحكيم پايههاي دين دانسته است. همچنين اهتمام در پاكي اصل و نسب و خون و نژاد يكي از صفات بارز اين جامعه بشمار مي رفت. به عقيده مؤمنان زرتشتي چنين ازدواجهاي نزديكي، خدمت به تحكيم دين و باعث نيرومندي آن و مايه استواري پيوندهاي خانوادگي است و معاصي كبيره را محو مي كند. و بنابراين خويدوگدس به لحاظ مذهبي، عمل و سنتي واجب شمرده شد. در اوستا، يسنهي١٢/٩، ويسپرد ٣/٣، ويشتاسپ يشت/١٧، ونديداد ٨/١٣ به اصل خويدوده به عنوان يك فريضهي ديني تأكيد گرديده است. جز اين، تمام متون پهلوي زبان زرتشتي، از دينكرد تا روايات پهلوي، كه به طور معتبري، آموزهها و عقايد ريشهدار و سنتي زرتشتيان را منعكس ميسازند، آكنده از تصريحات روشن و مفصل و دقيق به اين اصل و رواج آن در ميان زرتشتيان است. دنيكوت (كتاب اعمال ديني زرتشتيان) كاملترين نوع زناشويي را ازدواج ميان پدر و دختر، مادر و پسر و برادر و خواهر ميداند. در كتاب شايست-ناشايست كه از كتابهاي ديني است به صراحت گفته ميشود خوتيك ودس يك گونه از عبادت است و گناهان بزرگ را از ميان ميبرد.<br /><br />اصل خويدوده در ميان شاهزادگان و روحانيان و مردم عادي جوامع ايراني زبان باستان زرتشتي اعمال و در ادبيات و متون و اسناد تاريخي آنان تصريح و ستوده ميشد. شاهان و بزرگان زرتشتي هخامنشي، اشكاني و ساساني، كه خود را برترين و كاملترين نماينده و مجري دين ميدانستند، به اصل خويدوده عمل ميكردهاند. شواهد برجسته بسياري از متون فقهي زرتشتي، عمدتا از اوايل دروه ميانه و مشاهدات توصيفي بيگانگان از قرن ٥ پيش از ميلاد تا دوره ميانه و از اروپاي غربي تا تبت و چين در اين مورد وجود دارند. نخستين اشاره تاريخي به اجراي اصل ازدواج با محارم، روايت هردوت (كتاب سوم، بند٣١) است كه ميگويد كبوجيه براي نخستين بار چنين قاعدهاي را نهاد و با خواهرانش ازدواج كرد. او نخستين پادشاه ايراني بوده كه كوشيده اين اصل و سنت را كه همراه دين زرتشت در همان عصر از شرق به غرب ايران راه يافته بود و براي پارسها هنوز غريب و نامأنوس مينمود، به اجرا در آورد. از عمل به اين رسم در ميان ديگر شاهان هخامنشي نيز ياد شده است. مورخان يوناني تصريح كرده اند كه در دوره هخامنشي، مغ ها با مادرانشان ازدواج مي كرده اند. خانتوس ليديايي مورخ معاصر هردوت ميگويد: مغان با مادران خويش همبستر ميشوند. آنان ممكن است چنين رابطهاي هم با دختران و خواهران خود داشته باشند. اسناد دوران اشكانيان نيز گواه عمل به اين اصل در آن روزگار است. برخي از شاهان اشكاني با محارم خويش ازدواج مي كرده اند. كرتير (موبد بزرگ عصر ساساني) در سنگنوشته خود تصريح ميكند كه يكي از كارهاي برجستهاش، گسترش اصل خويدوده در ميان مردم بوده است. اردشير بابكان در نامهاي به يكي از كارگزاران خود سفارش ميكند كه نزديكان را به زني بگيريد تا پيوندهاي خانوادگي استوار گردد. انوشيروان نيز، ازدواج مردان شريف را با زنان گروههاي پايين اجتماع ممنوع ساخته بود. <br /><br />نمونههاي تاريخي و ثبت شدهي ازدواج با خويشان در كنار نمونههاي اسطورهاي آن مانند ازدواج جم و جميگ، هوشنگ و گوزگ، بهمن و هما، اورمزد و سپندارمذ و…) بسيار است؛ همچون ازدواج ويشتاسپ با خواهرش هوتسا؛ ازدواج ارداويراز با خواهرانش؛ ازدواج كمبوجيه با دو خواهرش آتوسا و ركسانا ؛ ازدواج داريوش دوم با خواهرش پريساتيس؛ ازدواج داريوش سوم با دختر خود، ازدواج اردشير دوم با دخترانش آتوسا و آمستريس؛ ازدواج يك شاه اشكاني با خواهر و دخترش؛ ازدواج اردشير يكم ساساني با دخترش؛ ازدواج شاپور يكم با دخترش؛ ازدواج بهرام دوم با خواهرش؛ ازدواج كواد با خواهرش، ازدواج قباد پدر انوشيروان با دختر يا خواهرزاده خود بنام زنبق (١٤). از آرتا ويراف نامك نقل شده كه هفت خواهر آرتا ويراف در عين حال زنان او بودند. فرمانرواي شهر سيسي با ميتر مادر خود را به زني گرفته بود. فرهاد چهارم براي آينكه موبدان را از خود راضي نگاهدارد مادر خود را بزني گرفت و ....<br /><br />متون پهلوي زبان زرتشتي كه پس از اسلام به تحرير درآمدهاند، (دينكرد، داتستان دينيك، گزيدههاي زادسپرم، پندنامهي آزرباد مارسپندان، ارداويرافنامه، مينوي خرد، روايات داراب هرمزديار) همگي به اين اصل اشاره دارند. كتابهايي چون روايات پهلوي و روايت اميد اشو وهيشتان نيز به گونه تفصيلي و بسيار دقيق به ماهيت و جوانب شرعي اين موضوع پرداختهاند. در كتابهاي تاريخي دوران اسلامي هم مانند تبصرة العوام مرتضا رازي، تاريخ يعقوبي و… به اجراي اين اصل در ميان زرتشتيان اشاره شده است. عموم زرتشتيان حتا پس از اسلام نيز با وجود فشارهاي وارد شده، به اين اصل مؤكد ديني عمل ميكردند. تا سرانجام پس از حاكميت اعراب و تركها بر مقدرات كشور و گسترش فرهنگهاي اسلامي و تركي در ايران، آيين خويدوده تدريجاً در سده هاي ١٨ و ١٩ كاملا متروك گرديد. پس از آن گروهي از استعمارگران و شرقشناسان غربي، ادعا نمودند كه اصل ياد شده، به لحاظ عدم همخواني با اديان ابراهيمي و به ويژه مسيح، جعلي و غيراصيل است].<br /><br />قتل هرمزد چهارم:<br /><br />شاعر نژادپرست تاجيك فردوسي، در باره هرمزد ترکزاد که نفوذ تورکان و فرهنگ توركي را در دولت و جامعه ساسانی افزايش داد و به مخالفت با درباريان و اعيان و اشراف و روحانيت و سنن زرتشتي اي مانند ازدواج با محارم برخاست چنين ميگويد:<br /><br />بدو گفت بهرام کاي ترك زاد، <br />بـه خون ريختن تا نباشي تو شاد <br />تو خاقان نژادي، نـه از کيقباد، <br />که کسري تو ر اتاج بر سر نهاد، <br /> سخن بس کن از هرمز ترك زاد، <br />که اندر زمانه مباد آن نژاد!<br /><br />به همه حال اقدامات و تدابير هرمز توركزاد، به همراه آشفتگيهاي ناشي از جنگهاي درازمدت، ناخشنودي اي عظيم در ميان طبقات حاكمه ايجاد نمود كه منجر به توطئه ها و خونريزيهاي بسيار و در نهايت سبب گرفتاري و مرگ هرمز چهارم گرديد. در دربار، درباريان و اعيان و روحانيت زرتشتي و بهرام چوبين به توطئه برخاستند. شورشي برپا شد، هرمز از تخت عزل و به سرعت توسط پارتيزانهاي فرزند خويش، وبستام (ويستاهم) نخست كور و سپس به قتل رسيد. مقامات عالي دولتي عزل شدند و پسر هرمز، خسرو دوم معروف به "خسرو پرويز" شاه اعلان گرديد (وي نيز نيمه زردپوست و از مادري هپتاليت و آغ هون بود). بدين ترتيب زندگي و سلطنت" هرمز چهارم"، بيست و دومين شاهنشاه سلسله ساساني پايان يافت. با عزل هرمزد چهارم بنيانهاي دولت ساساني متزلزل شد.<br /><br />بهرام چوبين پادشاهي خسرو دوم را نپذيرفت؛ مصمم شد كه به تيسفون برود و خسرو را از سلطنت بردارد. وي با نيروهاي خود به قصد تيسفون حركت نمود و در آنجا بنام بهرام ششم خود را شاه اعلام نمود. قيام بهرام ادامه يافت و كار وي آنچنان بالا گرفت كه پس از چندي، خسرو گريخت و به موريس (موريكيوس) امپراتور روم شرقي پناه برد و از او ياري خواست. در اين قيام، اينبار توركان از بهرام چوبين پشتيباني ميكردند. امپراطور، به شرط خروج نيروهاي ساساني از ارمنستان او را با سپاهي ياري كرد و خسرو توانست با اين سپاه، بهرام را شكست دهد. بهرام مغلوب، نزد خاقان تورك تاردو گريخت و به دولت توركي گؤك ترك پناهنده شد و در آنجا به سال٥٩١ و به تحريك خسرو بدست يك تورك كشته شد. بسطام، دايي خسرو نيز كه در گرفتاري هرمزد دست داشت و سر به شورش نهاده و در ري اعلام استقلال نموده و به نام خود سكه زده بود، پس از ده سال مقاومت به دست يكي از هياطله كشته شد. دولت بسطام از اولين دولتهاي تورك تاسيس شده در سرزمين ايران و آزربايجان شمرده مي شود. <br /><br /> <strong>چند نكته</strong><br /><br />١- مادران بسياري از شاهان ساساني، شاهزاده هاي قوم و خاندان زرد پوست هپتاليت-آغ هون بوده اند. برخي از منابع آغ هونها را تورك، برخي ديگر مونقول و گروهي نيز ايراني زبان شمرده اند، اما همه بر زرد پوست منقولوئيد بودن آنان متفق اند. از اينرو خاندان ساساني به لحاظ تباري بشدت آميخته و خانداني آلتائي-ايراني و بيشك نيمه زردپوست است. افزون بر آن برخي از شاهان و بزرگان خاندان ساساني و به طور مشخص، هرمزد چهارم ويا فيروز سوم از سوي مادر خالصا تورك ميباشند. اينگونه حكمداران در زمره نخستين حكمرانان تورك بومي دولتهاي حاكم بر ايران شمرده ميشوند.<br /><br />٢- همانطور كه از بررسي زندگاني هرمزد چهارم و حتي بهرام گور و انوشيروان، ..... بر مي آيد، در دوراني كه هنوز كوچكترين اثر و خبري از زبان فارسي دري در داخل مرزهاي كنوني ايران نبود، زبان توركي - اقلا از هزار و چهار صد سال پيش- در بالاترين و عاليترين سطوح دولتي سلسله هاي حاكم بر بخشهايي از ايران كنوني مانند سلسله ساساني، حضور داشته است. زبان توركي، هميشه زبان تاريخي و طبيعي دولتمردان، دولتزنان و دولتهاي حاكم بر ايران بوده است و پس از اين نيز ميبايست همينطور باشد.<br /><br />٣- در حاليكه نام و زبان توركي از زمان بهرام گور (توركي گوي) و هرمزد چهارم (تورك زاد) عينا تا به امروز محافظه و منتقل شده است، و زبان و خلق ترك امروزي در ايران، با اندك دگرگوني باقيه زبان و گروههاي توركي دوران ساسانيان در ايران ميباشد، زبان و تبار ساسانيان با در آميختن با توركان و اعراب از صحنه تاريخ پاك و زدوده شده است.<br /><br />٤- زبان پهلوی دوران ساسانی، جاي خود را نخست به عربي و سپس به زبان بومي تركي داده است. اينكه در دوران هزار و اندي ساله حكومت های تورك، زبان تركی توانست جايگزين زبانهاي ديگر مانند پهلوي گردد و به زباني سراسري و زبان اكثريت مردم ايران تبديل گردد، مسئلهای است فرهنگی و تاريخی مي باشد و ناشی از شرايط و ظرفيت و مقبوليت زبان توركي در پاسخگوئی به نيازهای فرهنگی اقوام ساكن در و دولتهاي حاكم بر ايران است. <br /><br />٥- "فارسي" با "پارسي" و "پارسها" با "فارسها" ارتباطي باهم ندارند. زبان و خلق فارسي دو پديده جديد كاملا نوظهور در ايران اند. در ايران امروز نه زباني به اسم "پارسي" و نه قومي به اسم "پارس" وجود ندارد. زبان "فارسي دري" امروزي زباني است ژارگون- كرئول كه از آميزش زباني وارد شده به داخل مرزهاي كنوني ايران از كشور همسايه افغانستان، با زبانهاي عربي و تركي و ديگر زبانهاي ايراني غيرفارسي (سغدي، خوارزمي و راجي و ......) و برخي زبانهاي بومي ايران حاصل شده است. اين كه زبان "فارسي دري" شكل تحول يافته زبان "پهلوي" است و يا "پهلوي ساساني"، "فارسي ميانه زرتشتي" است همه ادعاهايي سخيف، بي اساس و باطل اند. همچنين زبان "فارسي دري" به هيچ وجه مادر تمام زبانهاي رايج در فلات ايران نميباشد. همه زبانهاي باستاني و يا مدرن متعلق به خانواده زبانهاي ايراني را لهجه و يا گويشي از فارسي-پارسي-پرشين شماردن، گفتماني پان ايرانيستي و راسيستي است. <br /><br />٦- فارس زبانهاي ايران امروز با پارسيهاي باستان يكي نيستند، ايندو، دو آنتيته تماما جداگانه اند. پارسها قومي از ايراني زبانهاي باستانند. حال آنكه فارس زبانهاي ايراني امروزي گروهي نامتناجس متشكل از اختلاط بوميان ايران و ايراني زبانها و تركها و اعراب و ..... در سده هاي اخير است. شايد بتوان پارسييان زرتشتي مهاجرت كرده به شبه جزيره هندوستان را باقيمانده پارسيان باستان به شمار آورد (البته عده اي اين تئوري را نيز رد نموده اند)، اما خلق و زبان فارس امروزي به هيچ وجه با گروههاي موسوم به پارسي باستاني كوچكترين عينيتي ندارد. خاندانهاي موسوم به پارسي اما به واقع آلتائي-ايراني و نيمه زردپوست مانند ساسانيان نيز، به لحاظ تاريخي و تباري و زباني با خلق فارس امروزي بي ارتباط اند. ايضا در ايران امروز، چيزي به اسم "پرشين" وجود ندارد، فارس وجود دارد. كاربرد تعبير پرشين-پارسي براي ناميدن قوم و زبان فارسي، به معني قائل شدن به خلوص تباري و نژادي فارس زبانهاي امروزي و يا اعتقاد به پاكي و عدم اختلاط اقوام پارسي باستان در طول دو هزار سال گذشته؛ ناديده گرفتن تاريخ و فعل و انفعالات دو هزار ساله، تحريف آن و گفتماني پان ايرانيستي- نژادپرستانه براي تصاحب هويت و ميراث تاريخي پارسها توسط فارس زبانان امروزي است و ميبايست اكيدا از آن اجتناب نمود.<br />---------------------------------------------<br />١- نام اين پرنسس كه به فارسي "نوان (نيوان) دخت" ثبت شده، برگرفته از واژه توركي- آلتائي "نويان" به معني امير و فرمانده و به معني ميرزاده مي باشد.<br /> - ٢-بومين: نام موسس اولين دولت بنام تورك (گؤك تورك) به معني هسته مركزي و اصلي سپاه <br /> - ٣-ايستمي (İstemi, Istemi ,Ishtemi, Iski, İstem) (به چيني She-ti-mi) در توركي باستان به معني اراده، خواست، آرزو و امر است.<br /> - ٤-معاني القاب ايستمي خان در توركي باستان بدين شرح است: <br />- ديزابول: معادل (Sin-jabgu) (چين+يابغو) در توركي باستان است. فرمهاي گوناگون آن در منابع چيني، بيزانسي و عربي چنين است: (Sin+Djibu, Sinjibu, Silzibul, Silziboulos, Dilzavul, Dizabul, Dilziboulos) <br />- چين: صادق، مورد اعتماد، اصل، نسب، گرگ و گرگزاده.<br />- يابغو: از عنوانهاي رايج در دوره گؤك توركها، معني حاكم منطقه خودمختار وابسته به مركز، مدير عاليرتبه و والي عمومي<br />- قاغان، خاقان، قاآن، خان: بزرگ، محترم، سركرده، سلطان، ارباب، ...... برخي آنرا از منشا چيني دانسته اند. <br />- چيگين: به معني شاهزاده بوده معادل كلمه توركي ميانه "تكين" ميباشد.<br />- ياندو: Yandu)) به معني با ايمان، مومن. <br /> - ٥-موكان، موقان: لقب بومين خان (Mokan, Muqan, Mugan, Mukan, Mogan, Muchu, Büken) به معني نيرومند و قوي <br /> - ٦-سابير-سابار ويا ساوار: نام يكي از گروههاي توركي باستان در آزربايجان. همچنين نام شخص نيز بوده است. از ريشه ساو-سابو، ساوا، ساو- چاو به معني زدن، كوبيدن و دفع كردن و پخش كردن، شان، شهرت، صدا و پيغام .... <br /> - ٧-خزرها: از توركان باستاني آزربايجان (قرن دوم ميلادي). در باره خزرها به نوشته آغاج اريها در سؤزوموز مراجعه كنيد. <br /> - ٨-بارسيل: نام يكي از گروههاي توركي باستان در آزربايجان (قرن دوم ميلادي). مركب از بارس+ ايل. بارس به توركي يوزپلنگ. بورچالي و يا بزچلوهاي امروزين بازمانده آنانند.<br /> - "٩-قاييم" (از ريشه قايي) در توركي به معني سخت، محكم، مقاوم، "قايين" به معني خويشاوند سببي، و نيز نام درختي، "تاقيم" به معني ابزار و آلات و دسته و "قاقيم" به معني سرزنش است. <br /> - ١٠-معادل توركي نام هرمز، "خورموست" است. در بعضي از افسانه هاي اقوام آنيميست تورك، از "خورموست-تنگري" سخن ميرود. نام پدر قهرمان داستان آلتاي موغول، "گه¬سه¬رين" نيز خورموست است. توركان مانوي نيز در كنار "بورخان" و "تنگري" براي ناميدن خدا كلمه هرمز- Hormuzta را نيز بكار برده اند.<br />١١- - تاردو: نام فرزند ايستمي خان، ملقب به قارا چورين (بلاي سياه) و يا بيلگه خاقان (امپراتور دانا). تاردو لقب مديران عالي دوره گؤك تورك بوده است. به توركي به معاني ممتاز، ارجح، و يا ايستا و حيات متوقف شده ميباشد.<br /><br />١٢- Polyandry has never been associated with any Hun tribe, but is known of several Central Asian ones, including the Aryans in India, other Indo-Europeans and probably in prehistoric Iran. (White Huns – Hephthalites, Silk Road Foundation) <br /> - ١٣-برخي از اين منابع چنين اند: مري بويس، تاريخ كيش زرتشت، ج ٢، ترجمه همايون صنعتي زاده ١٣٧٥؛ مري بويس، زردشتيان، ترجمه عسكر بهرامي ١٣٨١؛ آلبرت اومستد، تاريخي شاهنشاهي هخامنشي، ١٣٨٠؛ ارداويرافنامه، ترجمهي رحيم عفيفي، ١٣٧٢؛ متون پهلوي، تاليف جاماسب جي، دستور منوچهر جي جاماسب، ترجمه سعيد عريان، ١٣٧١؛ بن دهش، نوشته فرنبغ دادگي، ترجمه مهرداد بهار. انتشارات توس. ١٣٦٩؛ يادگار زريران: متون پهلوي، ترجمهي سعيد عريان، ١٣٧١؛ هاشم رضي: ونديداد، ج دوم. ١٣٧٦؛<br />Justi, "Gesch. Irans bis zum Ausgang der Sasaniden," in Geiger and Kuhn, "Grundriss der Iranischen Philologie," ii; Bucci, O. (١٩78) ‘Il matrimonio fra consanguinei nella khvetukdas tradizione giuridica delle genti iraniche’, Apollinaris 5١; Frye, R. N. (١٩85) “zoroastrian incest”, in Orientalia I. Tucci memoriae dicata. Rome; Studies in zoroastrian Family Law: A Comparative Analysis by Bodil Hjerrild, zoroastrian.incest<br /> ١٤-مري بويس در کتاب زرتشتيان مي گويد: "از کمبوجيه نيکي زيادي ياد نکرده اند و مهمترين ادعاي وي اينست که عمل "خودئتودثه" يعني زناشويي با نزديکان را انجام داده است. بر اساس متون پهلوي اين نوع زناشويي شايان ستايش بسيار است و چه بهتر که ميان اعضاي خانواده، يعني پدر و دختر، برادر و خواهر، و حتي مادر با پسر، انجام شود. خود اين اصطلاح در اعتقادنامه ي زردتشتي، موسوم به "فرورانه" مي آيد. عبارت مورد بحث (يسن١٢، بند ٩) چنين است: "من ايمان دارم به دين مزديسنايي، که جنگ را براندازد، باعث شود که سلاح را کنار بگذارد و به خودئتودثه امر کندکه حق است". اما درمورد کهن ترين تاييديه اين رسم گفته اند گمان بر اين بوده است که چون ويشتاسپ و همسرش هوتيوسا، به قبيله نئوتره تعلق داشتند، ممکن است زناشوييشان هم خوئتودثه بوده باشد ولي در اوستا هيچ اشاره اي به آن نشده است و در باره زناشويي کورش با کاسادانه دختر فرنسپ هخامنشي هم صدق مي کند. بنابر اين نخستين زناشويي اين چنيني که محقق شده زناشويي پسر وي يعني کمبوجيه با دو تن از خواهران تني خويش است. به گفته هرودت وي دلباخته يکي از خواهرانش شده بود و مي خواست با او زناشويي کند ولي چون نقشه اش بر خلاف همه ي رسوم بود پس ردان را فراخواند و از آنان پرسيد که آيا قانوني است که اجازه دهد مردي با خواهر خود زناشويي کند. آنان گفتند که قانوني نيافته اند که زناشويي خواهر و برادر را جايز شمارد ولي قانون ديگري يافته اند که اجازه مي دهد شاه پارس ها هر چه دلش خواست انجام دهد. به همين سبب کمبوجيه با خواهر خود و سپس با خواهر ديگر خود به نام آتوسا زناشويي کرد و اين عمل که از بلهوسي يک پادشاه برخواست، وظيفه اي ديني و لازمه ايمان شمرده شد. در جايي ديگر از خانتوس لوديايي تاريخ نويس نقل است که "مغان با مادران خويش همبستر مي شدند، آنان ممکن است چنين رابطه اي را هم با دختران و خواهران خود داشته باشند". وجود عمل زناشويي هم خوني به صورت گسترده در ميان جامعه ايران باستان اثبات شده است و شايد جامعه ديني زردشتي هم درآن روزگاران نخست به دليل شمار اندکشان پيوند درون خانواده را رسميت داده باشند".<br /><br /><strong>گرچه يه هو!!! </strong><br /></span><br /></div>Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com9tag:blogger.com,1999:blog-28879428.post-2322964706662109532008-04-23T12:14:00.000-07:002008-04-23T12:16:27.751-07:00داغ داغولماز قوشاغي- قروه درجزين- رزن همدان - آزربايجان<div dir="rtl"> <br /><p style="text-align: justify"><br /><FONT size=4><strong>داغ داغولماز قوشاغي- قروه درجزين- رزن همدان - آزربايجان </strong></FONT><br /><span class="fullpost"><br /><br />كيم , گؤزه ل رسم و روسومين داشونو بيردن آتار ؟<br />باها جينسي تله سيب آششاقو قيمه تده ساتار ؟<br />گتيريب تؤركي ديله آيرو دانوشماغي قاتار ؟<br /><br />« داغ داغولماز ! »<br /><br />کيتاب موشخخصاتي :<br />کيتاب آدي : داغ داغولماز<br />يايين ائوي : نشر قو ـ تهران ( بيرينجي چاپ ـ 1382 گونش ايلي )<br />صحيفه سايي : 80 صحيفه<br /><br />ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ<br /><br />يادداشت ناشر<br />سي و چهار سال پيش يعني در سال 1347 در ماه شهريور ذوق ، احساس، ادب و طبع , هديه اي دوباره از آفرينش دريافت. كودكي به حجم تخيل در آغوش تاريخ قنداق شد و در گهواره زمين آرام گرفت. نامش را "رضا" نهادند كه رضامند از زمين و زمان نيست. شايد مادرش آهنگ شعر را با زمزمه و لالايي به جان فرزندش ريخت و طفل دبستان روستاي زادگاهش "دهلق" [ روستای دهلق ( دَهْله ) از توابع بخش "قوروه" درجزين شهرستان "رزن" استان همدان است ] نمود . دوره راهنمايي را در آموزشگاه دكتر علي شريعتي قروه [ قروه درجزين] گذراند. در حين تحصيل دوره راهنمايي آتش به جان افتاد و درد به دوش . دردي به سنگيني كوه، به وسعت شعر و شعور، به قدمت انسان .<br />دوره دبيرستان با دبيرستان شهيد بهشتي قروه درجزين آغاز شد و به پايان نرسيد. اواسط سال با شركت در امتحان ورودي وارد دانشسراي مقدماتي سردرود ( دمق ) [ از توابع شهرستان رزن ] شد . بعد از طي دوره ، آموزگار مدارس روستاهاي شهرستان رزن شد . در طول خدمت جهت ادامه تحصيل از شهر همدان جواز دبيري را اخذ كرد . او هم اكنون دبير دبيرستانهاي منطقه قروه درجزين از توابع [ شهرستان رزن ] استان همدان است .<br />از "رضا كريمي" اشعار زيادي در نشريات به چاپ رسيده است. مجموعه حاضر منظومه بلند تُركي از اوست كه با عنوان "داغ داغولماز" تقديم هموطنان عزيز مي گردد . توفيق ، نشاط و رضايت مدام او را آرزومنديم .<br />ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ<br /><br />سخني در مورد منظومه " داغ داغولماز "<br />آوازهاي سرزمين مادري ام<br /> ( با تلخيص ) <br /><br />نوشته : جليل اکبري صحت<br /><br />... اين نوشته بنا بود درباره اهميت اين كتاب [ منظومه "داغ داغولماز" ] نوشته شود ؛ درباره مفاهيم بومي ، گريز شاعر از بيان كلاسيك كلمات و روي آوردن به تلفظ محلي . در شهر ما ـ رزن ـ زبان تركي متاسفانه , "زبان سواد" نبوده و آثاري كه بر جاي مانده بسيار كم است ( اگر ناچيز نباشد ) , كه از همه آنها , شاعر در جاي خود نام برده است . <br />"رضا كريمي" معلمي است كه سادگي زبانش و رفتارش , گواه صادق صداقت زلال اوست و اين اثر براي من ـ و شايد همسالان من ـ كه به اجبار از ماواي خود كوچيده اند و هر روز ساعتها با رؤياي خويش در آن سرزمين قدم مي زنند ، شهد شيرين زيستن است . <br /> اين اثر ستايشي عاشقانه از بومي است ، كه زندگي با تمام ظرفيتش در آن جريان داشته و كم و بيش اكنون نيز چنين است . اين اثر , آواز سوزناك شاعري است كه به همه سنگريزه هاي كوه روستاي "شاهنجرين"[ "چانگرين" ] پناه مي برد و مي گويد كه كوه ما تا وقتي فرزندان "درگزين" ( درجزين ) ، فرزندان همه آن روستاهايي كه صبح را با ديدن كوه "چانگرين" آغاز كرده اند , هرگز از بين نخواهد رفت , حتي اگر نام جعلي "سيمان هگمتان" را بر سنگريزه هاي آن ثبت كنند ! .<br />و چه زمانه بدي است وقتي كوهت را ذره ذره آب مي كنند ! و به نام ديگري مي فروشند و بر سينه دشت رزان خراش مي كشند و نگاه نمي كنند ؛ و اگر نگاه مي كنند , "نمي بينند" كه صاحبان اين اسطوره ها چه كساني بودند ! و برخوان چه مردمان نجيبي نشسته اند كه تكه ناني دارند ، سر سوزن ذوقي و صورتي سرخ ... .<br />****<br />دير شد . كمي بيشتر از حد معمول به طول انجاميد . انتشار مجموعه "داغ داغولماز" بيش از هر چيزي نيازمند عشق بود و اين ذره ذره شكل گرفت . شاعر , سروده بود اما كار كه فقط دست شاعر نيست . شاعر پيچيدگي هاي خاص خودش را ـ در ايران ـ دارد ؛ پيچيدگي هايي بيهوده كه گاهي به درد نوشتن هم نمي خورد ! .<br />اما اكنون تا آخرين نفست كه در درگزين به "تُركي" تكلم مي كند صداي شاعر را خواهد شنيد و شايد كسي چه مي داند كه در اين وانفساي جهاني سازي و سيطره بي قاعده جهاني سازي چه بر سر "زبان" ها خواهد آمد ! و آيا به جز كوهي كه خاكش را به توبره مي كشند ، كوه هاي ديگر ، نغمه اي از "آشيقي" دلخسته خواهد شنيد و كسي خواهد دانست جاي اين زمين ـ كه اگر سليقه اي باشد درختي سبز شده ـ كوهي بود !؟ آن وقت نسل بعد از ما به چه "زبان" سخن مي گويند و چه حروفي را مي شناسند ؟! ( امان از بيراهه هاي بي قاعده كه هي پيش روي خيال پرپر مي زنند و آن را به هر كورسويي مي برند ! ) .<br />و صداي شاعر تا دير وقت و تا سپيده دم و تا هر زمان كه زندگي رسم خوشايندي باشد ادامه خواهد داشت . از اولين كساني كه صداي شاعر را شنيدند و پاي شعرش نشستند ، اكنون هم نفس صالحان هستند . در قبرهاي آرام و گاه دور ، ياد كسي در ذهنم چرخي مي زند و بر قلم مي نشيند . با "رضا" كه حرف زدم گفت كه يادي به نيكي از او بكنم . اكنون مدتهاست كه نامش با خاطره ها عجين است ـ اگر خداي ناكرده بدي داشت گم شده و خوبي هايش خاطره شده است ـ : مرحوم "ناصر موسوي منش" با كوله باري از رنج و عشق به سرزمين مادري اش . او اين شانس را داشت كه اولين باشد و ديگر كسي صدايي از دور نشنيد كه براي ني لبك تنهايي , نواي غريبانه همسفري بخواند و او تنها رفت و در غربت آرام گرفت و من قبر ناديده اش را نشانه اي مي بينم ... <br /><br />ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ<br /><br /><br />« داغ داغولماز ! »<br /> <br /> (1)<br />من و داغ و گئجه ني , درد , گرفتار ائله دي<br />اوچوموزده يوخودان قوزادو بيدار ائله دي<br />ديلده سينديردي سوكوتي , گؤزو آغلار ائله دي<br />دئدي : تكليکلري من ، سيزلره درمان ائله رم<br />سن و داغ و گئجه ني , آغرويا ميهمان ائله رم<br />(2)<br />اوره گيم تنگه گليب , گزمه گه باغ آختارورام<br />خيال آتون قووورام آغشاما ديلده ن ، سالورام<br />گئجه لر پنجره دن اولدوزو گؤيده سايورام<br />بو گئجه قسمتيميز زندگيدن سوُز سالاجاک<br />سحر اعلام ائلييه كيم اؤله جك , كيم قالاجاک<br />(3)<br />ايسته رم من بو داغون (1) قصه سين آغاز ائلييه م<br />بير قانات داغدان آلام , ديلله ره پرواز ائلييه م<br />قان اوره گلر سؤزوني , سن سؤوه ن آواز ائلييه م<br />داغدان ايكکي گؤز آلام ، داغ كيمين ايرانه باخام<br />اوجا يئرده ، دايانام مهدـ ی دليرانه باخام<br />(4)<br />اوول هئچ زاد يوخودو ، بير كلمه سؤز وارودو<br />بير كلام سؤزده خدايدو , وارا وارلوق دارودو<br />يوخ ائشدمه زدي ائشدمه گده قولاغدان خوارودو<br />او سؤز ايسته ردي موخاطب تاپا ، واردان دانوشا<br />وار و يوخدان ، يارادا ، ديل وئره ياردان دانوشا<br />(5)<br />چشمه قئينه ر يارولان يئردن آخار سؤز چالوشار<br />سووارار باغلارو اؤز قلبي سوسوزدان آلوشار<br />داغدا تك قالسا ، بودار دونيادا ، بيرگون يورولار<br />اورگينده ييغيلان سؤزلر الينده اويولار<br />داغ چئکه ن تَكْليگي داشلار چكه بيلمه ز يارولار<br />(6)<br />داغ دييه ر : بولبول ـ ي عشقيم گولو بيرگون گؤره جك<br />داخي او تك قالا بيلمه ز , قفسي سينديره جك<br />عشق اَلينده آخورو باغلو قفسلر سينه جك<br />زندگانلوغدا گرک بير زادا بيز عاشيق اولاخ<br />كاروان اولمويا بيردنْ گيده ، بيز يئرده قالاخ<br />(7)<br />سو سنون چشمه لريندن هايانا آخدو داغوم !<br />اؤلكه ميزده كيمي گؤردو ، كيمه چوخ باخدو داغوم !<br />گل منيم قلبيمه ، دونيا ايشي سولماخدو داغوم !<br />قوي گه نه چشمه لريندن ، سو آخا گول سو ايچه<br />اورگي تودقون اولان ، باغه گَلَه غونچا بيچه<br />(8)<br />او آخان سو بولوت اولدي اوجالوب گدْدي گؤيه<br />ياقوشون وئردي , عاشيقده ن سوز آلوب گدْدي گؤيه<br />دونيانو گزدي دولاندي دولانوب گدْدي گؤيه<br />گويْ بولوت ياقْدي يئره ياغماغو اؤرگه دْدي داغا<br />گؤزياشون ييغدي گتيردي بير اووُچ سپدي داغا<br />(9)<br />سو جوشان چشمه سَسينْدَه اوجا سَسْ دوشدو چؤله<br />ائله بير سَس كی گؤيون اؤرده گين انديردي گؤله<br />ديدي هممت ائله يون قويموياخ عاشيقلر اؤله<br />او سَسي يئر ائشيدَنْده اورگي ذوق ائله دي<br />اوجا آغاج يارادوب شادلوغونا شووق ائله دي<br />(10)<br />بيلميرم هانسوْ باخوْشدا اوْتو پروانه گؤره ر<br />ياندوْرار قوْل ـ قاناتيْن شوْعله ني مردانه گؤره ر<br />قوْيمساخ اوْتدا يانا بيزلري ديوانه گؤره ر<br />اوْ يانوْخ ديلده ن اگر چيْخسا اوْنون اوْتلو سؤزو<br />اوْت سالار دونيايا قوْيماز قوُرويا ايككي گؤزو <br /> (11) <br />هانسو مكتب باشارار اوغلانو فرهاد ائله سون<br />اوره گين درده سالوب , عشق اؤوون آباد ائله سون<br />عشق الينده بوغولان ، پئيكري آزاد ائله سون<br />نه بيليم عاشيق ـ ي ديوانه نييه داغدا قالوب<br />بو كيمين عشقيدي فرهادي بيله درده سالوب<br />(12)<br />بيلميرم هانسو زباندا دايانوب سؤز دانوشام<br />اوت توتوب شؤعله چئکه م هانسو اوجاقدا يانوشام<br />هله ده يانقون اوره گلر گؤزونه ، من تانوشام<br />آي گؤروم يانقون اوره گلر ، اوره گيز شاد اولسون<br />شاد اولاندا اوره گيز , بيرده « رضا »(2) ياد اولسون<br />(13)<br />قوي فلك اوتلاسو من ، يانماقون اوستادي اولوم<br />"نمرود" اوت وورسو يانوم ، "ايبراهوم" اولادي اولوم<br />"موسا"نون اوتدا پيشيرميش ، ايسي ! فريادي اولوم<br />"آللاه"ون حق قاپوسوندا ديري قورباني منه م<br />يا "محمد" (ص) ديلي نين بير صَفه قورآني منه م<br />(14)<br />داغدان ايلهام آلالو ، داغ مني حئيران ائلييئب<br />گؤيو گؤيده ن گتيريب ، يئرلره ميهمان ائلييئب<br />بيسواد اينسانا اوخماخلوقو آسان ائلييئب<br />گؤيلر حققينده بشر يئککه بير ايحسان ائله دي<br />درد ـ ی بي درمان امانتلره درمان ائله دي<br />(15)<br />عظمت گؤز يارادار گؤرسنه خلقه تانونا<br />آزونان چوخ ، وارونان يوخ , دوشه بيرـ بير جانونا<br />هر كيم ايسته ر هامودان ، تئز گيده "آلله" يانونا<br />وارلوقون حقدن آلا ، حققي دويونجا تانويا<br />دييه "آلله" داخي بسدي ، مني آل اؤز يانونا<br />(16)<br />نه مه ، گؤردي داغ , اؤزون عيشقه گيريفتار ائله دي<br />داشو قووزاددو ، يئريندن اونو بيدار ائله دي<br />داشدا گئتدي جانوو ، ايرانا ايثار ائله دي<br />يئري وار اينسان اوتورسون ، اؤزونه فكر ائله سين<br />چوخ اوزاخ دوشمه سي حقده ن ، "خودا"نو ذيكر ائله سين<br />(17)<br />نه اولار داغ دانوشا حق و حقيقت بيلينه<br />وئرمويا كؤهنه يالان هر كيم حقيقت ديلينه<br />آروداخ بيز بو توزو ، بلكه حقيقت سيلينه<br />ايسته رم داغ جوشا ، "آلله" ، هامو ياندان دانوشا<br />"درگزين"دن(3) ، "همدان"دان ، "قاراقان"دان(4) دانوشا<br />(18)<br />من و داغ و گئجه بير درده ، گيريفتار اولدوق<br />اوچوموز بير دَفه باخدوق يارا بيمار اولدوق<br />سينديريب ديلده سوكوتي گؤزو آغلار اولدوق<br />هاموسو بير گئجه ده تكليگي درمان ائله ديك<br />آپاروب ديللر يميز ديلدارا قوربان ائله ديك<br />(19)<br />نه گليب باشيوه ، اي "داغ" اوره گين قان گؤروره م<br />داخي يوخدور رمقين ، جيسميوي بي جان گؤروره م<br />يارالانموش بدنين ، باخماقا نالان گؤروره م<br />او گئچه ن گونلري ، خاطرده باخوب ، ياد ائله ريك<br />گليب آرخاينا دوروب غملي ديلين شاد ائله ريك<br />(20)<br />سرنوشتي پوزولان ، ديلده قالان آدي داغوم<br />گؤرمگه ناز گؤزه ليم ، گزمه گه بير چَملي باغوم<br />دئ گؤروم هانسو بازاردان سنه من فورصت آلوم<br />دئ گئديم "يازقو يازان" خدمتينه عرض ائله ييم<br />ايليشيم دامنيني خوش قلمين قرض ائله ييم<br />(21)<br />او گچه ن گونله ريميز ، گچمييئب هئچ ، ديلده قالوب<br />آهو تك اوْده ياتوب دوزلاقو بير ياده سالوب<br />سولدا مشغول ائلييوب ، ساغ يولو بيزلردن آلوب<br />قورخورام دردي دييه م ديلده اؤرگله ر سارالا<br />اوت توتوب گول آلوشا ، گوللر و گولدان قارالا<br />(22)<br />هانسو گؤز ، گؤردو ، سني ، باخمادا چوخ بيلدي منه<br />چيخه ر افلاكه سسيم ، وقتي ديه ر ضربه سنه<br />توت اليمدن ، اوره گيم توتقون اولوب قانه گنه<br />بير گليم ال آپاروم ، قان اورگيندن سو ايچيم<br />قؤي ايتيلديم اوراغو آغشاماجك غوصصا بيچيم<br />(23)<br />هانسو غوصصا سنين او ، داش اوره گين قان ائله دی<br />گلدي اَل قويدو داش اوسته ، اونو شان ـ شان ائله دی<br />عاقبت داش اؤويده ييخدي و ويران ائله دی<br />بيز دييه رديك ، او داشوينان اؤويميز كندده سالاک<br />بلكه پيس حاديثه لردن ، باشاراك زينده قالاک<br />(24)<br />داخي موندان بويانا ، غملي چوپان ، بئش اوخوماز<br />ننه ميز اؤوده قالوب قيش جورابوندان توخوماز<br />خالانون اوُماج آشو ، ايچمگه اوچ گون سوووماز<br /> گه نه قلبيمده قديم خاطيره لر ، زينده اولوب<br />بوغازوم بوغض ائلييوب ، آغلاماغا قلبي دولوب<br />(25)<br />بيرگون آغشام چاقو گئتديم چؤله ، بولبول اوخودو<br />باهارويدو , چؤل الينده آما بير گول يوخودو<br />بيلميرم من روزيگاردان ، يا او مندن توخودو<br />هئي مني چكدي دارا ، سؤكدي ازلدن توخودو<br />آخورو كسدي ايشين ، هئچ زاد ، الينده يوخودو<br />(26)<br />گؤي نييه گؤيده بيزي ساخلامادو ، سالدو يئره<br />اوجا يئردن بو سينيخ بختيميزي ، چالدو يئره <br />آي آمان بس نييه غوصصا هاموسو ، قالدو يئره<br />كيم بيزيم غوصصاموز ، آلله ! بيز اؤله نده يييه جك<br />بو بوغازدا ، بوغولان سؤزلري بير ـ بير دييه جك<br />(27)<br />گون باتاندا يورولار يئر ، ايياغ آسدا باقورار<br />دايانار داغ قاپوسوندا آيو ، گؤيده ن چاقورار<br />گلمه سه آي كومه گه ، گون چيخانايجه قاقورار<br />هاچاغايچه ك ، خودايا ، يئر گؤزونو تيكسي گؤيه<br />يئر يامان حالدا داخي ، قويما گه نه قلبي دؤيه<br />(28)<br />آي داغوم ! غوصصالويام ، سن مني آل اؤز يانويا<br />من ديييم , سن قولاق آس ، قانيمي قات اؤز قانويا<br />قاتوشوم سيمانويا قؤي داغولوم ايرانويا<br />قؤي غريب يئرده قالان قارداشو قارداش تانويا<br />آيرولوق قؤي گه نه بير يولداشو يولداش تانويا<br />(29)<br />اي مَنيم غوصصالو داغيم ، قؤي اؤزوم دردين آلوم<br />سؤز سالوم ، "هفت بابا"دان(5) عيرفانو بير ياده سالوم<br />دولانوم باشيوه پروانه كيمين ، ديلده قالوم<br />آز قالوب داغ كيمي من تكليگي ايحساس ائلييه م<br />ايليشم داش اتگيندن داشو حسساس ائلييه م<br />(30)<br />اي داغوم اومْما فلكدن ، فلكين رسمي بودور<br />بيرينين كاسه سي قاندور ، بيرينين جامي سودور<br />بيري دريايه ده گئدسه ، بير اياقدا قورودور<br />اي داغوم ! منده سنينجك بو فلكدن توتوره م<br />اؤز ـ اؤزومده ن قاچورام ، اؤز حودودومدا ايتيرم<br />(31)<br />دور داغوم آچ قوجاغون ، ايندي قوجاقلاشيب اؤله ک<br />روزگاردان دانوشاك عشقه بوياقلاشيب اؤله ک<br />بير باشا يوخلاموياخ ، بيزده اوياقلاشيب اؤله ک<br />عؤمروموز گئتدي آما معشوقا بيز چاتمادوك هئچ<br />دونيانو گزديك آما حئيف اونو بيز تاپمادوك هئچ<br />(32)<br />داش قاپون مين دَفه دؤگدوم ، بير اَل آچدي اوزومه<br />گؤز دويونجا گؤزليم ، گلدي گؤروکدي گؤزومه<br />سؤز قحطليك اولان ايل ، گؤي سوزو ياغدي سؤزومه<br />چوخدان ايسته ر اوره گيم ، بيرده او سؤزده ن دانوشام<br />اوت وورام سؤزلره ، سؤزلر اوجاقوندا يانوشام<br />(33)<br />"سه برادر"(6) آلوب اؤز اؤلکه ميزي آرخاسونا<br />نه گؤزه ل جيلوه وئروب "درگزين"ين حُوماسونا<br />"قوروه"(7) بازاري موزييندي "سوزه ن"(8) قالچاسونا<br />گتوروب خيردا اوشاخ قاري ننه ، "هاممارا"يا(9)<br />تيزدقرلانّورو گيزلينجه ويره ر آند خودايا<br />(34)<br />"درگزين" باغلارو ايستر خاناسو(10) آخسو گه نه<br />بند ـ ی فولادي سالانلار بولوتو شاخسو گه نه<br />توپراق آستوندا ياتانلار اوجالوب باخسو گه نه<br />گؤرسولر بندي سالان ايشلي جوانلار نَجولوب<br />قورويوب باغدا آغاجلار ، سارالوب داردا سولوب<br />(35)<br />كيم دورار "دَهْله لي حئيدر"(11) قاباقوندا دايانا<br />ختم ائده غائله ني ، قوْيمويا دعوا اوزانا<br />بو نه سوزدور ، قورو اوْتلاشماغونا ياشدا يانا<br />"درگزين" حوماسونون "حئيدر"ي , قووت تاپاجاك<br />مردي نامردلر اليندن دالو گونده آلاجاك<br />(36)<br />ساغ اولا مرد كيشيلر سوفرالارو ، گَنگ آچولا<br />"چانگرين"(12) داغو كيمين سوفراسي بير رنگ آچولا<br />ياغا گؤيده ن يئره گول غونچاسو شش دَنگ آچولا<br />گَله "بوقراط" ـ ي حكيم , "بوقراطو"دان(13) گول آپارا<br />بلكه درمان تاپا درده ، مني دردده ن قوتارا<br /> <br />(37)<br />"درگزين" حوماسونون نَججه مين ايل تاريخي وار<br />عيرفان ايستكليسي بير "موللاحوسئين"(14) عاريفي وار<br />شئعر اليندن تاج آلان "فاني"(15) تكين شاعيري وار<br />اَل آپارسا قله مه تكدير "عوبئيد زاكاني"(16)<br />نه گؤزه ل باخمادا تصويره چكوب اينساني<br />(38)<br />"قاراقان" داغلارو سندن سوْرا چوْخ قان اوُتاجاق<br />او اوُزاقدان دايانوب بوْش يئريوه چوْخ باخاجاق<br />بو يالان دونيا اَلوْو سالدو , دؤشون اولدو اوجاق<br />اوجاقوينا يانان اوت آغ بولوتو ايسسيداجاخ<br />آغ بولوت گؤيده شاخوب ، داغ دؤشونه سَس سالاجاخ<br />(39)<br />هله ده "يددي بولاغ"دان(17) اليمي اوزمه ميشه م<br />آيرو دوشمه م من ائليمدن اوزاقا دؤزمه ميشه م<br />ديرتاشوب دونيا اَليندن اَليمي بوزمه ميشه م<br />آز قالوب "يددي بولاغ"دا شيرينيم ريشه وُورا<br />گئنه "فرهاد" تاپولا ، "بيسوتون"ا تيشه وُورا<br /> <br />(40)<br />ائل کؤچوب , يوردو قالوب ، من ائليمين كولباشويام<br />يئل الينده قوولان ، يئل قووانون قارداشويام<br />يوخ اوره گدن سو ايچه ن ايسته ميره م چوخ ياشويام<br />"اثيرالدين عوماني"(18) بيرده منه شئعر اوخويا<br />سؤز تاپا تورك ادبياتينه ، اؤرنگ توخويا<br />(41)<br />"شيخْ موقيم"(19) "درگزين"ين حوماسونو پَرپيلييئب<br />دولانوب هامو يئري هر يئره ساغلوق چيلييئب<br />قيدليگين خوش نفسينه ن باشونا كول اَلييئب<br />ناخوشام من , نه اولار بيرده گَله پَرپيلييه<br />اَل چئكه درديمه , بو قلبيمه ساغلوق چيلييه<br />(42)<br />آي ! "تيليم خان"(20) گَله داغدا سازونان سؤز دانوشا<br />ديل قاچا بَركينه هر ديل يئرينه گؤز دانوشا<br />قلبي كؤزلنديره آندان , قويا او كؤز دانوشا<br />دييه بيزده ن قاباق اينسانلارا , كيمده ن اوخودو<br />اوندا هَرزاد يوخودو ، آمما اوره گله ر خوشودو<br /> <br />(43)<br />سؤووره م كان ـ ي شوجاعت "حاجي ستتار"(21) تانونا<br />"علي چيت ساز"(22) دايانا اوت سالا دوشمن جانونا<br />دورا دوشمن قاباقوندا بويانا اؤز قانونا<br />صابادان هر شهيدين آدي گونوينه ن چيخه جك<br />گئجه لَر قامتيني گؤز قابوغوندا ييخه جك<br />(44)<br />قُوي "اوميدي"(23) كيمي سربازه باخا گؤز گؤوه نه<br />قهرمان اوغلومو دونيا تانويا سؤز گؤوه نه<br />"سردرود"(24) بير باخا اؤز توپراغونا يوز گؤوه نه<br />اي منيم قهرمانوم ، هرگون آدون ياد ائله رم<br />جومعه لر آغشامو گلله م روحووي شاد ائله رم<br />(45)<br />بير آقاچ قيرديم ، اونو يوندوم و هممج ائله ديم<br />قورخودان كنده گلنده يولومو كج ائله ديم<br />"غولام"ون هممجين اوتدوم ويرمه دي , لج ائله ديم<br />هممجيم باتمادو بير يول ديدي تئزدي ، هايانا ؟<br />من ديديم فرق ائله مز وور بويانا يا اويانا<br /> <br />(46)<br />يئغيله ك فيكر ائلييه ك بير ـ بيرينه سايلاموياك<br />آغ بولوتلار ياغاجاك ، يولدا ايياق ساخلاموياك<br />ايسته ره م داد ائلييه م غوربه ته بئل باغلاموياك<br />چوخ ديديم سؤوله ديگيم سؤزله ريمي ، توركي يازام<br />قورخورام آغشام اولا ، چؤلده قالام يولدان آزام<br />(47)<br />آغ بولوتلار يورولار ، داغ دؤشونه سالما سالار<br />داغ ديسه يئر يوخوموز غملي بولوت هاردا قالار<br />يالوارار ، داغ اته گينْنه ن ايليشه ر ، موهله ت آلار<br />داخي يوخ فورصه تيميز بيرده گئده ك كدْده(25) قالاك<br />دايانوب حسرتينه ن كنديميزي ياده سالاك<br />(48)<br />كيم يازوب آللوموزا زينديگيده ، زيندان اولاك<br />دوْل كيمين هانسو طانابدا اوزاناك ، اوردا دولاك<br />لااقل ساخلايون اَل ، فصل ـ ي خزان اولسو , سولاك<br />بو نه جور قايدادو كي فصل ـ ي باهار ، گول سارالا<br />اوت دوشه گول جانونا ، باغداكي گوللر قارالا<br /> <br />(49)<br />دَلي صيياد كيمي گؤردو ، تله سين قوردو بيزه<br />هر نه داش تابدو فلك ، جَهر ائله دي ووردو بيزه<br />دام ـ داشون قونشو كؤچوب ، کدده تاپوشدوردو بيزه<br />قونشو كؤچسه , اؤوي قالسا ، اونو پاي , بايقوش آلار<br />نه بيلير دام ـ داشو مردوم ، نه يامان گونده سالار<br />(50)<br />سنون آرخاينا چيخه ن گون گيديب "الونْد"ده باتار<br />يئرسالوب "مكکه يول" آسدوندا بابام , دامدا ياتار<br />كيم , گؤزه ل رسم و روسومين داشونو بيردن آتار<br />باها جينسي تله سيب آششاقو قيمه تده ساتار<br />گتيريب توركي ديله آيرو دانوشماغي قاتار<br />(51)<br />آز قالوب "بايرام" اولا ، کدده نومورتا بوياروخ<br />چوققوشوب سينسه نومورتا اياق اُوسده ، سوياروخ<br />مگه كَدلرده نومورتا اوينامادان دوياروخ<br />ننه بايراملوغوموز مجمعي لرده گتيري<br />نه قده ر طاملودو كندين او اگيرده ك فتيري<br /> <br /><br />(52)<br />ايسترم بايرام اولاندا اؤزومه پالتار آلام<br />گر قضا قويسا گئده م بير گئجه "تئهران"دا قالام<br />چوخ غريب قالموشام آلله دايانار عرشه نالام<br />ايلدن ـ آيدان دولانوب بيزلري بير ياده سالون<br />سيز گلون لطف ائله يون ايککي گئجه بيزده قالون<br />(53)<br />ياي اولوب خوردا اوشاقلار ، گئنه چايدا چيمه جك<br />نجمه كؤينه كلري ايسلانسا ، سيخيب تئز گئيه جك<br />بير اتك آلما دريب چاي كيناريندا يييه جك<br />گتوروب آلما "شوند"دن(26) اولاغ اوسته ساتورو<br />او شيرين لهجه ، اوره گلرده محببت تاپورو<br />(54)<br />ياي اولوب كنديميزين بوغدالارو درمه ليدي<br />ايلده بيرگون "وارا"دان(27) ، سوت آقايا گلمه ليدي<br />يتيشيب آششاغو باغلار اوزومي سَرمه ليدي<br />يورولوب كند اوشاغو ، سوفره باشوندا يوخلار<br />يوخو گؤرسه , يوخودا هي دانوشار تومسوخلار<br /> <br />ــــــــــــــــــــــــــــــــ<br />(55)<br />اي خدا ! کتده اوشاقلار كتيلي پوردلاماسون<br />اوره گي دؤيسي ولي سير ـ سوموگون خوردلاماسون<br />غم چؤپو خوردا اوشاقلار اوره گين قوردلاماسون<br />هله چوخ تئزدي اوشاقلار دايانا غوصصا يئيه<br />بو ليباسدا او ليباسدور كي گره ك هامو گئيه<br />(56)<br />خلق كيمين , من نه اوشاغلوغدا اوشاغلوق ائله ديم<br />شانسومو چؤلده ايتيرديم , نه جوانلوق ائله ديم<br />بيلميره م , من فله كه هاردا يامانلوق ائله ديم<br />بير جوانلوق ايتيريب چؤلده دالويجا گزه ره م<br />تاپسام اؤز گؤوهه ريمي هر نه باشارسام بزه ره م<br />(57)<br />قوي گئنه كتْده اوشاغلار , چؤپونه ن مرره چكه<br />اوينويوب اؤز آداشوينان قفه سه خرره چكه<br />قويمويا شخته گله ، باغ ـ باغاتا ارره چكه<br />بير گلوب , ايكکي گلوب ، اوچ دفه ده اولسو سلام<br />سيزه قليان گتيريب ، بير قيْچيم اوسته دورارام<br /> <br />(58)<br />آي گئنه اويناماقا بير قيزيله پالچوخ اولا<br />پاققو ـ پاققو آچولوب دئققه نه پالچوقدا دولا<br />قولاق آس پاققوسونا ، سس دولاجاك اينچه يولا<br />اويناماقدان دويا بيلمه ز ، هله قوي اويناسو چوخ<br />او شيرين اوينامالاردان گؤروره م هئچ بيري يوخ<br />(59)<br />بير ميزان بئش دنه داشغمچي داشون كيمدن آلاخ؟<br />جيزمه ـ پوزما يادا دوشسه ، سؤزونو هاردا سالاخ؟<br />دئقه لين ، قيرقيره نين اويناماقون هاردا تاپاخ؟<br />يادو خئير اولسون اوشاغلوق قاييديب بيرده گله<br />ساخلوياك زينديگيده قويموياك او موفته گيده<br />(60)<br />بير گَلين كَتدَه اوشاغلوغلاريميز ياد ائلييه ك<br />چؤپ مينيب يولدا قاچاك ، گؤگلوموزي شاد ائلييه ك<br />قوش گؤتورساخ ليواغوندان ، قوشو آزاد ائلييه ك<br />قوشوموز قيشدا ـ سويوخدا کئزه له ر ، هاردا قالار؟<br />او سويوخدا کئزه له ن قوش ، اوشاغو فيكره سالار<br /> <br />(61)<br />گونلرين بير گونو دامدا اوتوموشدوك هاموموز<br />شام چاقو , آي قبه لينده ن , ايشيغيدي داموموز<br />خان باجو تعريف ائله ردی كي گئج اولدو شاموموز<br />بيلمه ديم من , نمه دوشدي يادونا شام يئمه دي<br />سورادا من خبر آلدوم ، منه بير سؤز دئمه دي<br />(62)<br />تاپارام بير نفر آلله ساغو ـ سولدان تانويا<br />سرنوشتلر يازولاندا ، آزو , بولدان تانويا<br />جووالا بوغدا دولاندا ، آجو , توخدان تانويا<br />سرنوشت سوسدو ، كوسوب يازغويازان يازماغونا<br />دايانوبدور عصايا غوصصا يئيه ر آزماغونا<br />(63)<br />گل گيده ک ""قارا قيه" "(28) كندينه بيز , آذر آيو<br />اوت سالاك يانسو اوجاقلار , پيشيره ك اوردا چايو<br />آتالار روحيني بير شاد ائلييه ک دونيا پايو<br />سوواروب چيخسا شوخوملار ، اونا قوربان كسه جك<br />دريسين تيكدوروب هرگون ، گئنه قيشده گئيه جك<br /> <br />(64)<br />آند اولا خان ننه نين تئز آغاران آغ ساچونا<br />آنامون ديلدن اؤپه ن مئهرـ ي محببت ماچونا<br />دايانوب عئشق قاپوسوندا دورارام تا آچونا<br />قاپون آچسا بير عؤمؤر عئشق اؤوونه يئر سالارام<br />اوره گيمده آنامو بير باشا من ساخلادارام<br />(65)<br />ننه جان ! گَل دوشه نيم ال ـ ايياغوندان من اؤپوم<br />يورغونام آچ قوجاغون , قؤي قوجاغوندان من اؤپوم<br />قاناتوي آچ باشوما ، قؤي قاناتوينان من اؤپوم<br />بير ساحات آل ديزين اوسته ، منه لاي ـ لاي دئگينه ن<br />هرنمه وار اوره گينده , هاموسون ساي دئگينه ن<br />(66)<br />بير بو دونيا , بير او دونيا , اتگينه ن دوتارام<br />آتما گؤزده ن مني , من دونيانو گؤزده ن آتارام<br />سورونوب خوردا اوشاغلار كيمي , گلله م چاتارام<br />آجو عؤمروم او شيرين , خوش گونوموينه ن ، قاتارام<br />گلمه گين ياده سالوب , خوش خييالوينان ياتارام<br /> <br />(67)<br />اؤلكه ميزده ن چوخ اوزاخ سالدو مني , چرخ ـ ي فلك<br />ائلده ن آيرو دوشه ن اولدوم ، گئنه قان اولدو اوره ك<br />يوللار اوسته دايانوب قاللوق اگه ر گلسه گؤره گ<br />تاقچادا عكسينه باخدوم ، بوگئجه تاب ائله ديم<br />او سينيخ عكسي گتيرديم , نه گوزه ل قاب ائله ديم<br />(68)<br />او گؤزه ل تويلارو تويلار سيياغوندا سؤوه ره م<br />دايانوب گؤز قاباغوندا , بگي دامدا گؤره رم<br />ساغ الينده نار , آتوب دوشسه چاي اوسته اؤوه رم<br />آغ آت اوستونده گيده ن ناز گؤزه له واردو سؤزوم<br />آز اوتان ، باخ يوخارو ، ناز گؤزوي گؤرسو گؤزوم<br />(69)<br />خوش او گونله ر كي اوره گلرده محببت چوخودو<br />قارنوموز كد چؤره گيندن گئجه ـ گوندوز توخودو<br />آتاموز سؤز دانوشاندا ، سؤزونه سؤز يوخودو<br />داخي بير كيم دولانوب بيزلري بير ياد ائله مه ز<br />ساز چالوب بئش اوخويوب ، قلبيميزي شاد ائله مه ز<br /> <br />(70)<br />گونوموز , قيش سويوغوندا ، بولوت آستا , چابالار<br />گاهدان آغزون اوزادوب ، چادسا بولوتدان پارالار<br />ديش چالوب توتسا بولوتلار بدنيندن ، يارالار<br />يارالانموش بولوتوم گؤيده دوروب ، آغلوياجاك<br />كيم چخيب , گؤيده بولوتلار ياراسون باغلوياجاك<br />(71)<br />باشووي دوت يوخارو , گؤر نه دومان دؤورون آلوب<br />بير سوروش سرچه له رين ، قول ـ قنه تين هاردا سالوب<br />باغ سولوب , بولبول ـ ي ديوانه گئنه داردا قالوب<br />كيم گزيب , باغدا ايته ن بولبولو داردا تاپاجاق<br />گول باغوندا , دلي بولبوللارا چارداق سالاجاق<br />(72)<br />من ديمه زديم سن اؤله ندن سورا سنسيز ياشويام<br />سرنوشتده ن قاچا بيلمم , قاچا بيلسه م ناشويام<br />گزديريب ترسه يانا ، كؤهنه دئييرمان(29) داشويام<br />عزيز آلله ! بو دئييرمان هاچاقايجه ك گزه جه ك<br />دولانوب بختيميزي ايكکي داش آستا ازه جه ك<br /> <br />(73)<br />آختاروب دام ـ داشوموز ، كنده گيده نده باخارام<br />مني ياددان چيخادان دوستلارو , كتده تاپارام<br />دانوشان يوخ دانوشام ، آز قالا سؤزده ن داشارام<br />دولانوب دار كوچه لرده ، قاپوموزدان گئچه رم<br />دانوشوب سؤز تاپا بيلسه م سؤزو سؤزده ن سئچه رم<br />(74)<br />سرنوشتي تاپا بيلمه م , او يامان تاپماجادور<br />روزگاره باتا بيلمه م , بويو داغدان اوجادور<br />دوزدو كي سيننيم اوشاغدور ، آما شانسوم قوجادور<br />"خسته قاسيم"(30) يورولاندا , سازونو من آلارام<br />سرگوذه شتيم اوخورام ، دونيانو من آغلادارام<br />(75)<br />حئيف اولا مرد كيشيلر ، کدلريميزده قوجالوب<br />گوج اولوبدور قوجالوق ، مرد كيشيلرده ن باج آلوب<br />اوجا آغاج ييخيليب , ايندي تيكانلار اوجالوب<br />سارالوب گون ، آدو باتموش قوجالوق گلدي گئنه<br />قارا بايقوش , قاراگون "قارقو"سونو(31) چالدي گئنه<br /> <br />(76)<br />"صيياد اوغلو" ، اوتوز آلتو گئجه سين داغدا قالار<br />دوشونوب : گزسه ـ دولانسا ، تارودان(32) ساغلوق آلار<br />"خان عمي" كورسو قولوندا دايانار , قارقو چالار<br />اوجالار قارقو سسي ، "خان ننه" ني فيكره سالار<br />ائشيگه گيدسه , گله ممه ز ، ياي و قيش اؤوده قالار<br />(77)<br />نه گؤزه ل قايدادو , يلدا گئجه سي قارپوز اولا<br />او نه قارپوز كي سويوخدان يارولا ، بوم ـ بوز اولا<br />اوخويان , بئش اوخويا ، سؤزلري ياقچو سؤز اولا<br />بوزلاموش قارپوزو ، هر كيم يئمه سه ، ياتموياجاك<br />بو سؤز آيديندي : اگر ياتسا , سحر تاپموياجاك<br />(78)<br />"خان ننه" بير ناغيلي ـ من اوشاغويدوم ـ اوخودو<br />دئدي : « اوغلوم قولاغ آس ! بير وارودو ، بير يوخودو »<br />گئنه دار اوسته اوتوردو ، اريشه ايش توخودو<br />من ديديم : « "خان ننه" ! بس ، كيم واروموش , كيم يوخوموش؟ »<br />سورا بيلديم : او زامان , وار , يوخوموش , يوخ , چوخوموش<br /><br />(79)<br />قيش اولاندا , دايانوب گون قاباغوندا دوراروق<br />بيز بؤيوك چيلله ده ، قيرخ گون , گونو گوندن ساياروق<br />او "چاهار ـ چار"دا , "كوچوك قارداش"ـا چوخ يالواراروق<br />"اَهمن و بهمن"(33) اولاندا , قاپونو قار آلاجاق<br />بايرام آغزو ، قري ده ن ديلده يامان سؤز قالاجاق<br />(80)<br />قيليچين چكسه "قيليچ داغ"(34) , گئنه دوشمه ن قاچاجاق<br />مردي , نامردلر اَليندن قوتاروب , تئز آلاجاق<br />گون دوشوب کؤلگه دالويجا ، اونو ديلده ن سالاجاق<br />او "قيليچ داغ"دا گزه ن قيشده جوانلار ، ياشاسون !<br />دوست گؤزونده گؤروكه ن ، دوشمه نه بئل باغلاماسون<br />(81)<br />آز سوْووُر باشووه قار ! , قوي اوجا داغلار گؤروكه<br />ساغ يولون يوخ خطري ، قوي گئنه ساغلار گؤروكه<br />ده دومان گؤز قاباغون توتماسو , باغلار گؤروكه<br />نججه آيدور دومان آسدوندا قالوب ، خوش گونوموز<br />قدريني بيلليك اگر چيخسا ، چاتوب خوش گونوموز<br />(82)<br />خوش او گونلر ، كي اوره گده ن اورگه ، يول وارودور<br />سودوگوم يوللارو قاچماخدا ، نه قيچ ـ قول وارودور<br />قونشونو ياده سالان قونشوسو ، ساغ ـ سول وارودور<br />آيرولوق توپراغونو باشيميزه , كيم اله دي ؟<br />ياش بله كده او قاچان قيچلريميز ، كيم بله دي ؟<br />(83)<br />خيالو هر يئره گئتدي , اونو بير داننامادو<br />اون بئش ايل مكتبه گئتدي , اليفي آننامادو<br />خوروز آللاندو بولوتدان , دايانوب , باننامادو<br />خيالو گلسه بو يول ، غئيضه گليب , داننوياجاخ<br />فورصه ت اولسا , حواسون جمع ائلييوب , آننوياجاخ<br />(84)<br />او گله ن گونلريميز ده , بو گئچه ن گونلره , تاي !<br />گونده گؤيده دايانوب ، يوخ خبري قيشدي يا ياي !<br />هله ده اينسانا ,دونيا ساتورو غُصّانو ، پاي<br />هاچاقايچك بو يالان دونيا بيزي آللاداجاق؟<br />او قولاي جينسي ، يالان سؤز دانوشوب ، پاي ساتاجاق<br /> <br />(85)<br />اوره گين دلدي تمددون ، داغوموز آخ دئمه دی<br />دردي گيزلتدي اوره گده , دايانوب , غم يئمه دي<br />قضادان اينجيدي آمما دئمه دی كيم ـ كيمه دي<br />هله بوندان بويانا عئشق اوزو معنا تاپاجاق<br />ايستيقامت اوله بيلمه ز ، بيزه درس اؤرگه داجاق<br />(86) سودو<br />آز قالوب سؤدوگونه داغ چاتا , خاطيرجه م اولا<br />گله مردوم اؤوونه هر ديله بيرآججا دولا<br />تازادان ريشه وورا ,قويمويا او ريشه سولا<br />داغولار كَتلره داملاري ديو ارلاري سالار<br />(87)<br />روزگار هر نمه وئرسه , قاييديب تئز آلاجاق<br />آخورو توپراق ايچينده ، بشه ره يئر سالاجاق<br />كنديميز اربابونون قلعه لري , بوش قالاجاق<br />دونيانون رسم و روسومين اوخويان آللانماز<br />چوروموش اينچه طنابدا ، قويويا ساللانماز<br /> <br />(88)<br />آيرولوق اوتلادو , آلله ! ,كولوموز وئردي يئله<br />يئل اؤزو دوشدو نفه سدن , نوباتو وئردي سئله<br />سئل ديغيرلاتدو گتيردي، تازادان وئردي ائله<br />آيرولوق ! آز بيزي داشلا , قانا دوغرا چؤره گي !<br />رحم ائله بسدي ؛ يامان گونده , غريبلر اوره گي<br />(89)<br />گاهدان , آغشام , اوره گيم ايسته ر , او دونياني گؤره رم<br />روحي تنده ن چاقادام ، دونيادا عوقباني گؤره رم<br />دايانام حسره تيله ن سؤودوگوم اينساني گؤره رم<br />بلكه بيرگون باشارام هر گئده نه چاتموش اولام<br />توپراق آسدوندا ياتانلار يئرينه ياتموش اولام<br />(90)<br />آللاهيم ! آغرو قوتارماز اوره گيمده توكه نه<br />ساغ اولا دردي بوكولموش كوره گيمده توكه نه<br />كيمدي قويماز بو تيليد قان چؤره گيمده توكه نه<br />ايننيده ندن خييالوم يولدا قوجاخلار ديزيني<br />داغ دالويجا گئده ره م قويمارام ايتسي ايزيني<br /> <br />(91)<br />بير نفر يوخدور اوره گدن غم و غوصصاني آلا<br />توتا الده ن ، آپارا قالمالو يئرلرده سالا<br />باغا بير دامچو ياغوش ياغسا ، ماحالدور سارالا<br />گونده مين يول اؤلوروك ، غوصصاموز هئچ كس يئميري<br />داخي گؤيده ن يئره سس گلميري ، بير سؤز دئميري<br />(92)<br />ايشيميز هر گئجه ـ گوندوز ، بير عؤمور ، تيكراروموش<br />زينديگانلوق بوجورويموش ؟ بوجور اولسا باروموش !<br />واي حقيقت جانونا ! گؤرنه يئري چوخ داروموش !<br />"آدام" و "حووا"دا تيكراري عمه لدن يورولوب<br />ايكکي بوغدا يئمه ك اوسته , او بهشتده ن قوولوب<br />(93)<br />قوي گئنه دورنا گله ، گؤل اته گينده سريله<br />يارپوزوم روشد ئلييه چاي كيناريندا دريله<br />كيم قوووب بولبولو باغدان , او گره گ قئيته ريله<br />يا گره گ بولبول و شخته , پايوز اولسا , باروشا<br />يادا بولبول گئده , هر بير قوشا ، باغدا قاروشا<br /> <br />(94)<br />بير نفر يوخ سوروشاق : خوش گونوموز هاردا قالوب ؟<br />چيخمييوب گونده كي گون ، آي بو گئجه داردا قالوب<br />گول بويان تايدا سولوب , بولبول اويان تايدا قالوب<br />گول اؤلوب , بولبولو قويما اؤله ! فريادينه چات !<br />داردا قالموش آيوما رحم ائله ! سن دادينه چات !<br />(95)<br />عؤمورون بيلمه دي كيمسه آزودو يا چوخودو<br />تكليفي سايمادو چوخلار وارودو يا يوخودو<br />يوخلادو , ياتدو ، آماندور ! آجودو يا توخودو <br />خبر آل موشكيل آچاندان ! دئيه تكليف نمه دي<br />نييه بس سؤز باشارانلار ، بيزه بير سؤز دئمه دي ؟<br />(96)<br />اي داغوم ! سئل قاباغوندا دورانوم ، كيم اولاجاق ؟<br />يئل اسه نده اوجالوب يئل قووانوم ، كيم اولاجاق ؟<br />كارووان گئچسه ايراغدان , نيشانوم كيم اولاجاق ؟<br />قورخورام كارووانوم بوردا ايياغ ساخلامويا<br />آي گيده اؤوده ياتا , يولدا چيراغ ساخلامويا<br /> <br />(97)<br />داغ داغولماز ، بئيه قالدي يئرينه داغ سالونا<br />چوبان ايسته ر گئنه قوردلار گؤزونه آغ سالونا<br />قازولا چؤلده تيكانلار يئرينه باغ سالونا<br />"درگزين اوغلو"(35) صاباح هر بيري , بير داغ اولاجاق<br />دونيا واركن ، او داغوم سولموياجاخ ، ساغ اولاجاق<br />(98)<br />بير گول اولسا گئنه بولبول باغا قيته رمه ليدي<br />سول يولون عاقيبتي يوخ , ساغا قيته رمه ليدي<br />قاراگون باتسا سحرده ن آغا قيته رمه ليدي<br />كيم دييه ر بير گولونه ن دونيا باهار اولموياجاق<br />تيفاق اولسا تازادان گئچميش اوجاقلار ياناجاق<br />(99)<br />اي داغوم ! قوي اياغون گؤز ـ قاشوما ، اينجيمه ره م<br />مني قوربان ائله اؤز يولداشوما ، اينجيمه ره م<br />جانوم آل وئر او گله ن قارداشوما ، اينجيمه ره م<br />يارالو توپراغومون ياره سيني باغلاگونان<br />ديل آچوب , درديم اوره گده ن دئگينه ن , آغلاگونان<br /> <br />(100)<br />سنه لاييق سؤزوم اولسا ، دييه بيلسه م ، دييه ره م<br />كيشيليك بؤركو ياراشسا ، گئيه بيلسه م ، گئيه ره م<br />اؤز پايوم , قسمتيم اولسا ، يئيه بيلسه م ، يئيه رم<br />گؤره ن ايسته ر تانويا , من دئيه بيلمه م نمه يه م<br />گاه كوچوك بيلله م اؤزوم، گاه بئله بيلله م نمه يه م<br />(101)<br />او گله ن نسله سؤزوم وار ، دئ دئييم يا دئمييئم ؟<br />دالو گون غوصصاسون ، آلله ! دئ يئييم يا يئمييئم ؟<br />بيلميره م من نجور او نسلي خبردار ائلييئم ؟<br />گله جک نسلين ايشي ، ايندي مني فيكره سالوب <br />ائله بير فيكره سالوب كي جانومو داردا آلوب !<br />(102)<br />گله جک نسل , گره ک قويمويا ظاليم ياشويا <br />اوت وورا دونيايا , مردوم بير عؤمور كول داشويا<br />مرد گره ک ايختيارو ورمييه نامرد ناشويا<br />قورخورام ايش باشارانلار اَلي ايشده ن اوزوله<br />صف چكه گؤز قاباغوندا قاراگونلوك دوزوله<br /><br />(103)<br />گله جک نسل مبادا بيزي بيرگون قينه يه <br />اوجا ديواري قويوب ، ديرماشا آلچاق چينه يه<br />گونه دال چؤنده ره قلبين سالا گونده گينه يه<br />گونه دال چؤنده ره نين حققيدي بير باش ييخيله<br />ايياق آستوندا قالا , ظولمه ت اَلينده سيخيله<br />(104)<br />تركه ميز ريشه ورووب يئرده , ماحالدور كي چيخه<br />داخي توفاندا باشارماز اونو بير يولدا ييخه<br />قيچچيميز باغلودو تاريخده , تمددوننو ميخه<br />گله جک نسل , گره ک قويمويا او ميخ سؤكوله<br />يا ايياق آسدا ايته ، اوستونه توپراق تؤكوله<br />(105)<br />عؤمروموز گئچدي آما هاموسو غوصصايدو داغوم !<br />غوصصا بو دونيادا عاشيقلره پاي پايدو داغوم !<br />عئشق اگر اولماسا دونيا عؤمورو زايدو داغوم !<br />گول عؤمور گئچدي ، جوانلوق قوشو پرواز ائله دي<br />ايسته ديم عاشيق اولام , ديلده منه ناز ائله دي<br />(106)<br />سنه تك داغ دئسه له , داغ سنه چوخ آزدو داغوم !<br />سنه لاييق , قلميم , مين دنه آد يازدو داغوم !<br />بيري دريادي كي دريا تك اؤزو رازدو داغوم !<br />بيري عاشيق , بيري معشوقدو ، بيري نازدو داغوم !<br />بؤيوك اينسانلارا داغ بير باشا دمسازدو داغوم !<br />(107)<br />بير سؤزوم وار اوره گيمده ، دئييره م هامو بيله<br />قويمايون ياخچولوق ايتسين ، آدي بير گلسي ديله<br />گره گ اينسان غم و غوصصا توزون ، اينساندا سيله<br />اصيل اينسان ، گزه ر اينسانلارو سخت گونده تاپا<br />سختليگي قويماز او اينسانلوقو اينساندا چاپا<br />(108)<br />چوخ سيزيللاتدي يانوخ قلبيمي دردين , وطنيم !<br />قوي يانوم داغ كيمي دردلر اوجاغوندا توكه نيم !<br />بير قريش يئر منه وئر كورلويوم اؤلسه م بده نيم<br />قوي سنين توپراغون اوسته « رَضا » شئعري اوخونا<br />سرگوذه شتين يازا آينده يه اؤرنه ك توخونا<br /><br />ـــــــــــــــــــ <br />آلت يازيلار :<br />1- كوه سه برادران دهستان شاهنجرين [ "چانگرين" ] .<br />2- رضا : سراينده اين منظومه .<br />3- درگزين : [ نام ] منطقه وسيع [ تُرک نشين ] كه هم اكنون [ مشتمل بر ] شهرستان رزن و منطقه فامنين است [ بخش فامنين در حال حاضر جزو شهرستان همدان مي باشد ] .<br />4- قاراقان : رشته كوههاي خرقان [ قاراقان ] در شمال غربي استان همدان , بين زنجان , همدان و ساوه قرار دارد . دشت رزان كوههاي خرقان [ قاراقان ] هنگام غروب آفتاب , به سياهي آغشته به خون مي ماند كه مردم محلي به آن "قاراقان" مي گويند .<br />5- هفت بابالار : هفت عارف منطقه سردرود (دمق) از جمله : بابانظر، باباخنجر، باباگورگور و ... كه محل تربيت سالكين و عرفا بوده است.<br />6- سه برادران : كوهي در شاهنجرين<br />7- قوروه: شهر قوروه درجزين از توابع رزن كه بازار داد و ستد محلي است .<br />8- سوزن : روستايي از توابع قوروه كه قاليچه معروف با شهرت جهاني دارد .<br />9- هاممارا : محلي در شهر قوروه كه به اعتقاد مردم به انسان مريض شفا مي داده است و مردم عوام بچه هاي خود را در اين محل قل مي داده اند به نيت شفا ! .<br /> 10- خاناسو : سدي براي آبياري در رستاي "شوند" که آثار آن باقي است .<br />11- "دَهْله لي حئيدر" : جوانمردي شجاع و مشهور در منطقه ، طرفدار حق و عدالت ؛ اين شخص ساكن روستاي دهلق [ دَهْله ـ از توابع شهرستان رزن ] بوده است .<br />12- "چانگرين" : نام ديگر روستاي "شاهنجرين" .<br />13- "بوقراطو" : كوه معروف "بوقراطو" كه گويند بقراط حكيم به دليل گل و گياه زيادش به اين كوه سفر كرده و از گياهان دارويي آن استفاده كرده است . اين كوه هم اكنون نيز محل رجوع دانشجويان و مردم نقاط ديگر كشورمان مي باشد. اين كوه در بخش "سردرود" (دمق )[ شهرستان رزن ] واقع شده است .<br />14- "موللاحوسئين" : "ملاحسينقلي شوندي درجزينی همداني" عارف نامدار .<br />15- "فاني" : "نصرالله خان اصلاني" ملقب به "فاني" شاعر خوشزبان از حومه شهرستان رزن .<br />16- "عوبئيد زاكاني" : شاعر طناز فارسي سرا كه گويند از اهالي روستاي "زاكان" بوده است .<br />17- "يددي بولاغ" : هفت عدد چشمه واقع در "ملاجرد" ( ملاگرد ) شهر "قوروه" .<br />18- "اثيرالدين عوماني" : شاعر معروف قرن هفت و هشت هجري , اهل روستاي "عُمّان" [ از توابع شهرستان رزن ] .<br />19- "شيخْ موقيم" : "شيخْ مقيم" روحاني عارف روستاي "فارسجين" كه نفسي گرم داشته و مراد مردم بوده است .<br />20- "تيليم خان" : شاعر و عاشق ترك زبان اهل روستاي "مراغه" ( مره غئي ) "ساوه" كه اشعار او به زبان تركي مشهور است . از او اشعاري به عربي ، فارسي و روسي نيز به جاي مانده است . مجموعه اشعار او توسط مرحوم زنده ياد "علي كمالي" گردآوري گرديد كه شامل عاشقانه ها ، مدايح و ... مي باشد كه متاسفانه با فوت مرحوم "كمالي" مجموعه آماده تنظيم خان مسكوت ماند . كنگره اي هم با شركت اديبان و سخن شناسان در روستاي زادگاه اش به سال 1372 هجري شمسي برگزار گرديد .<br />21- "حاجی ستتار" : "حاج ستار ابراهيمي" فرمانده گردان حضرت علي اصغر (ع) شهرستان رزن جمعي لشكر 32 انصار الحسين در زمان جنگ ؛ اين شهيد , اهل روستاي "قاييش" بخش "سردرود" شهرستان "رزن" بود .<br />22- "علي چيت ساز" : فرمانده اطلاعات عمليات سپاه همدان .<br />23- "اوميدي" : "اوميدي عابد" , سرباز فداكار اهل روستاي "بابانظر" بخش "سردرود" شهرستان "رزن" كه افسران نظامي زمان طاغوت را به رگبار گلوله بسته بود .<br />24- "سردرود" : يكي از "بخش" هاي شهرستان "رزن" .<br />25- کدده : "كَنْد" در زبان تركي به معناي "روستا" و "ده" است . کدده ( = کندده ) .<br />26- "شوند" : روستايي است سرسبز از توابع بخش "قوروه" درجزين شهرستان "رزن" [ زادگاه عارف کبير الهي و حکيم صمداني" آيت الله العظمی آخوند ملا حسينقلي شوندي درجزيني " ] .<br />27- در سالهاي نه چندان دور ، در شهرستانها و مناطق ترک نشين استان همدان از جمله شهرستان رزن , بهار ( باهار ) , کبودراهنگ ( کوره نگ ) و ... , بعضي خانواده ها دام ( گاو ، گوسفند و ... ) محدودي داشتند و شير دامهاشان ، براي بدست آوردن فرآورده هاي دامي مثل ماست ، كره ، روغن و ... كفاف نمي كرد ؛ از همين رو هر چند خانواده با توافق با يكديگر , شير دامهايشان را هر روز به يك خانواده عضو گروه مي دادند ؛ مثلاً اگر هفت خانواده با هم قرار مي گذاشتند ، هر روز يك خانواده از گروه ، به نوبت ، شير شش خانوادهي ديگر را دريافت ميكرد و به اين نهاد زيبا و سنتي تعاوني , "واراداشلوق" / varadaşloğ يا "وَرَهداشلوق" / vərədaşloğ " يا "وارَه اوْلماق" / Varə Olmaq " ميگفتند . <br />در شهرستان " ساوه " نيز اين گونه همياري مرسوم بوده و به هر يك از اعضاء تعاوني " واراداش" / varadaş " گفته ميشد . ( نگاه كنيد به كتاب : " فرهنگ مردم كوهپايهي ساوه " نوشتهي : عبدالله سالاري ، ناشر : سازمان ميراث فرهنگي كشور ، چاپ اول – 1379 ، صفحه 130 ) .<br />28- "قارا قيه" : به ترکي ادبي "قارا قايا"[صخره سياه] , روستايي است از توابع بخش "قوروه درجزين" شهرستان "رزن" . پس از برداشت محصول كشاورزي , مردم روستاهاي "قارا قيه" ، "سونغور اووا" و "گوروسون" (جاروسجين) به شكرانه محصول خوب ، مراسم قرباني ، با حضور همه مردم برپا مي كنند و ساكنان روستاهاي همجوار به شكرانه نعمت خداوندي ، مهمان خوان گسترده آنان مي شوند . اين مراسم اواخر آذر يا اول آبان با اعلام ريش سفيدان برگزار مي گردد . <br />29- کؤهنه دئييرمان [ آسياب قديمي ] : آسياب هاي قديمي ولايت "درگزين" , آبي بوده اند . هر روستايي اگر آسيابي داشت , هم نيازش برآورده مي شد و هم مايه فخر بود . هر چند اكنون سالهاست از گردش بسيار قديمي و خستگي ناپذير آسيابهاي آبي , نقلي مانده است كه فقط به ايهام زندگي در دايره بسته امروزين ، در كلام , به شاعران ياري مي رساند .<br />30- "خسته قاسيم" : شاعر و عاشق تُرك ، شبهاي دراز و تار روستائيان , به نقل شيرين آشيق و نواي چؤگور , كوتاه و به روشني , پيوند مي خورد . "خسته قاسيم" روايتي سوزناك تر از "اصلي ـ كرم" داشته و بر دل جوانانِ نگاه به ما دوخته و پيرانِ عمر رسيده بر لب بام , چون نواي دلنشين بهشتي مي نشسته است .<br />31- "قارقو" : نِي آهني . نواي محزون تر از چؤگور (كه ساز شنيدن گروهي بود)"قارقو" , روزهاي دراز بيابان چوپانان را , با نواي خود , به شب وصله مي زد . غم تنهايي عاشقانه با اين ساز , همساز بوده است. <br />32- تارو : خُدا<br />33- اهمن و بهمن : در اعتقاد مردم ، اهمن و بهمن , دهه دوم اسفند ماه است كه زمستان , آخرين برفها و سرماي سوزناكش را عرضه مي نمايد , غافل از اينكه عمرش رو به پايان است .<br />34- قليچ داغ : يكي از سه برادران كه در اصل به شكل شمشير در فرهنگ مردم بومي اطراف كوه معروف شده است .<br />35- درگزين اوغلو : اشاره به "درگزين" قديم كه شامل چهار بخش فعلي شهرستان "رزن" شامل : "بخش مركزي" , "قوروه" ، "سردرود" و "فامنين [پامبولي] " بوده است كه فرزندان غيور و سخت كوشي را در دامن خود پرورانده است .<br /><br />ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ<br />ـــــــــــــــــــ<br />ــــــــــــ<br /><br /><br /><br /></span><br /></div>Mehran Baharlıhttp://www.blogger.com/profile/16182047783930967840noreply@blogger.com3