قوزئي آزه‌ربايجان`ين "آزه‌ربايجانجا"سي و گونئي آزه‌ربايجان`ين "توركجه"سي

مئهران باهارلي

ائلگون- ٠٥ اوجاق ٢٠٠٨- سيچان ايلي

Quzey Azərbaycan’ın Azərbaycanca’sı vә Güney Azərbaycan’ın Türkcə’si

Mehran Baharlı

Elgün-05 Ocaq- 2008- Siçan İli

گئچه‌نله‌رده آزه‌ربايجان بودونجو (جومهورييه‌تي) تئلئويزييونلاريندا ٢٠٠٨ ايلينين باشيندان اولماق اوزره، توركييه توركجه‌سي ايله يايينلانان ايزله‌نجله‌ره (پيروقرامالارا) ياساق گتيريلدييي ساليغيني (خبه‌ريني) دويدوق. ياساغين گره‌كچه‌سي، بو "يابانجي" ديلين "آزه‌ربايجانجا"يا "ايته‌م" ("ضره‌ر") وئرديييدير. بو ساليق (خبه‌ر) پان ايرانيست گوجله‌ر طره‌فينده‌ن بؤيوك بير سئوينج، ايران و گونئي آزه‌ربايجان توركلويو طره‌فينده‌نسه بؤيوك بير اوزونتو ايله قارشيلاندي. آزه‌ربايجان بودونجوندا توركييه توركجه‌سينه گتيريله‌ن ياساق، بيزيم ديليميزه گتيريله‌ن ياساقدير. بو اولاي بئله گؤرولمه‌لي، بئله آلقيلانمالي و بو اوزده‌ن ده قينانماليدير. ديليميزين آديني (توركجه) بيله بيلمه‌يه‌ن و اونو قوندارما "آزه‌ربايجانجا" دييه آدلانديران قوزئي آزه‌ربايجانلي يئتگيليله‌ر، نه‌يين اونا ايته‌م وئرديييني، نه‌يين اونا يارار گتيرديييني نئجه آنلايابيله‌رله‌ر؟

گونئيˊين يازيلي- گؤركول (اده‌بي) ديلي، "توركجه"دير، "آزه‌ربايجانجا" دئييلدير

گونئي آزه‌ربايجان تاريخي بير يول آيريجيندادير. گونوموزده گونئي آزه‌ربايجان و ايران توركلويونون اولوشدورماق و بيچيمله‌نديرمه‌كده اولدوغو گؤركول ديل، تمه‌ل آلديغي گونئي آزه‌ربايجان و ايران´ين باشاباشينا سرپيلميش تورك بودونونون (خالقينين) ديلي ايله، آزه‌ربايجان و توركييه بودونجلاري گؤركول ديلله‌رينين بيرله‌شمه‌سينده‌ن اورتايا چيخماقدا و داها دوغروسو بو اوچونون اؤزگون و يئني بيله‌شگه‌سيدير. بو اوزده‌ن اونو "يئنيجيل (مودئرن) باتي اوغوزجاسي" آدلانديرانلار اولموشدور. بو ديل، اؤزونه آزه‌ربايجان بودونجو گؤركول ديليني اولگو آلماماقدادير. گونئيˊين گؤركول ديلي، هر ايكي قونشو اؤلكه‌نين گؤركول ديلله‌رينه ائشيت آراليقدا (مسافه‌ده) دورور و اونلارين ايدي (هئچ) بيريسيني تك باشينا اؤز گؤركول ديلي اولاراق تابلامير (قبول ائتمير).

آنجاق گونئي آزه‌ربايجان و ايران توركلويو؛ توركجه‌نين سؤز داغارجيغينا يييه‌له‌نمه، اؤز تورك سوي كؤكونه قاييديش و ديليميزي چاغداشلاشديرما (موعاصيرله‌شديرمه) و يئنيجيلله‌شديرمه (مودئرنله‌شديرمه) آلانلاريندا (ساحه‌له‌رينده)، بونلارين ايدي بيرينه يييه (صاحيب) اولمايان آزه‌ربايجان بودونجو دئييل، توركييه جومهورييه‌تينين وارسيل (زنگين) دئنه‌ييمله‌رينده‌ن (تجروبه‌له‌رينده‌ن) يارارلانماقدا (فايدالانماقدا)، اورادا الده ائديله‌ن قازانيملاري منيمسه‌مه‌كده، اونلاري اؤز دئنه‌ييمله‌ري و اؤز قازانيملاري اولاراق گؤرمه‌كده‌دير. توركييهˊنين گؤركول و يازيلي ديلي (توركچه و يا يئني توركجه) و بو اؤلكه‌ده تؤره‌ديله‌ن يئني دئگيله‌ر (نئولوژيسمله‌ر)، گونئي`ه يئني كلمه‌له‌ر سونابيله‌جه‌ك چوخ اؤنه‌ملي بير قايناقدير. بو قايناق اؤزه‌لليكله يئنيجيل بؤگوش (فلسه‌فه)، بيليم، قوراشديريم (تئكنولوژي)، توزه بيليمي (حوقوق)، اركله‌ت (دئوله‌ت)، سويوت قاوراملار و اوزلوق (هونه‌ر) كيمي آلانلاردا اولاغان اوستو ده‌يه‌رليدير. آيريجا بودونوموزون عيراقدا توركمان آدي ايله ياشايان اوجقار اوباسي (ديياسپوراسي) ايله توركييه سينيرلاري ايچينده ياشايان و ساييلاري ميليونلاري آشان آزه‌ربايجان توركونون اؤزله‌رينين يازيلي- گؤركول ديلله‌ري اولاراق توركييه توغرالي (رسمي) ديليني سئچديكله‌ري ده اونوتولماماليدير. گونئي´ده – آزه‌ربايجان بودونجونون ترسينه - خالقيميزين اؤزو و ديليني توركييه‌ده اولدوغو كيمي و دوغرو اولاراق اوركه‌ن (هميشه) "تورك" و "توركجه" آدلانديرماسي دا، گونئي´ين كيمي اؤرنه‌ك آلديغيني آچيقجا اورتايا قويور. سون اولاراق، ايران و گونئي آزه‌ربايجاندا تورك بودونونون ايچينده اولدوغو بوگونكو اولوسال (ميللي) اويانيش و ديرچه‌لمه‌ده، توركييه تئلئويزييونلارينين تك باشينا، حتتا قوزئي آزه‌ربايجان´ين باغيلسيزلاشماسيندان (ايستيقلاليندان) داها چوخ ائتگي و اوينامي (رولو) اولدوغو دا بيلينه‌ن بير گرچه‌كدير.

"آزه‌ربايجانجا"، "توركجه" دئييلدير، او فارسجا-عره‌بجه-روسجا-توركجه قاريشيمي، يئته‌رسيز و گؤركسوز بير قارما (هيبريد) ديلدير

آزه‌ربايجان و ايراندا توركجه‌نين گئريله‌مه‌سي، ايسماعيل خاقان (شاه ايسماعيل) دؤنه‌مينده‌ن سونرا باشلاميشدير. بو ديل توغرالي و اركله‌ت ديلي اولما قونومونو آدديم آدديم ايتيرمه‌كله بيرليكده فارسجا و عره‌بجه ديلله‌رينين ازيجي و چوخ آغير ائتگيسي آلتيندا قالاراق، باشدا بيليم، بؤگوش و اوزلوق اولماق اوزره هر آلاندا اؤز دوغورقانليغيني ايتيريب نئچه يوز ايل ايچينده قيسير و قارما بير ديل حالينا گلميشدير. آردينجا گولوستان و توركمانچاي آنلاشمالاريندان سونرا گله‌ن سون ايكي يوز ايلده، باشقا بير ديل، روسجانين آغير ائتگيسي آلتينا گيرميشدير. گونوموزده قوزئي آزه‌ربايجاندا هئچ بير ده‌ييشيكليك و دوزه‌لتمه‌يه اوغرامادان گؤركول و توغرالي ديل اولاراق قبول ائديله‌ن ديل، ايشته بو قيسير-قارما ديلدير. بو دوروم، گونئي´ين، بيرگون فارسلارين بويوندوروغوندان قورتولدوقدان سونرا، ايران اركله‌تينين باسقيلاري ايله يارانماقدا -ياراديلميش اولان اويدورما "آذري-فاذري"ني اؤز گؤركول و يازي ديلي دييه منيمسه‌مه‌سينه بنزه‌ر.

آزه‌ربايجان بودونجونون بوگونكو گؤركول ديلي، آغير بير بيچيمده فارسجادان ائتگيله‌نميشدير. بو ائتگي تكجه ديله گيره‌ن فارسجا سؤز و بيله‌شگه‌له‌رله (تركيبله‌رله) سينيرلانماماقدا، ديل بيلگيسي آلانيني دا ايچه‌رمه‌كده‌دير. هر هانسي بير ديلين گنيش بيچيمده باشقا بير ديلين ديل بيلگيسي قورال و ياسالاري ائتگيسي آلتينا گيرمه‌سي، او ديلين اؤز قوراللارينين آلت اوست ائديلمه‌سي و درينده‌ن يارا آلماسي دئمه‌كدير. بوگون آزه‌ربايجاندا يايقين اولان گؤركول ديل، يانليشلارلا دولو، يوزلاشما (فاسيد اولما) و سويسوزلاشماغا اوز توتموش بير ديلدير. بو ديل سؤز داغارجيغي و ديل بيلگيسي آچيلاريندان، فارسجادان درينده‌ن ائتگيله‌نميش و پوزولاراق يئته‌رسيز و گؤركسوز (چيركين) بير قارما (مخلوط) ديل حالينا دؤنوشموشدور. عوثمانلي آيدين و سئچگينله‌رينين ياراديب ايشله‌تديكله‌ري اويدورما بير ديل وار ايدي. بو ديله دوغرو اولاراق "توركجه" يئرينه "عوثمانليجا" دئييلميشدير، چونكو بو ديل، اوچ فارسجا، عره‌بجه و توركجه ديلله‌رينين ياپماجا (صونعي) بير بيچيمده يان يانا گتيريلمه‌سينده‌ن اولوشموشدو. ايندي آزه‌ربايجان بودونجوندا گؤركول ديل اولاراق ايشله‌ديله‌ن "آزه‌ربايجانجا" دا، قارداشي "عوثمانليجا" كيمي، حتتا اوندان داها بته‌ر، گرچه‌كده توركجه، فارسجا، عره‌بجه و روسجانين قاريشيميندان اولوشموش قارما-اويدورما بير ديل گؤرونتوسونو وئرمه‌كده‌دير. آزه‌ربايجان بودونجوندا بو عئيبه‌جه‌ر ديله "توركجه" يئرينه "آزه‌ربايجانجا" دئييرله‌ر. بيزجه بو آدلانديرما اولدوقجا يئرينده و دوغرودور، چونكو بو ديلي توركجه آدلانديرماق، توركجه‌يه گوجه‌م (ظولم) و سايقيسيزليق اولاردي.

گونئي آزه‌ربايجان و ايراندا تورك بودونونون قونوشدوغو و بورادا بيچيمله‌نمه‌كده اولان يئنيجيل و چاغداش گؤركول ديليني "توركجه" آدلانديرماسي، بو ديلين آزه‌ربايجان بودونجونون گؤركول ديلي اولان "آزه‌ربايجانجا"دان آيريق (فرقلي) اولدوغونون ان چارپيجي و ان گؤزه‌ل بير قانيتيدير (ثوبوتودور). آزه‌ربايجان بودونجوندا ايشله‌ديله‌ن گؤركول ديل و اورادا وار اول[ماي]ان ديل آنلاييشي، گونئي آزه‌ربايجان و ايران توركلويونه اولگو و تمه‌ل آلينماماليدير. اؤزه‌لليكله گؤركول ديل و سؤز داغارجيغي قونولاريندا، آزه‌ربايجان بودونجونون گؤركول ديلي - اوندان يارارلانيلماسي گره‌كدييينه قارشين (رغمه‌ن)- گونئي اوچون تك تمه‌ل و قايناق دييه گؤرولمه‌مه‌ليدير. اؤته ياندان، گونئيده بو پيچين ديلين ايران و گونئي آزه‌ربايجان´ين گؤركول و يازيلي ديلي اولماسيني ساوونان و يئتيريم (تبليغ) ائده‌ن روس وورقونلاري و توتوجولارلا دا اكينج (كولتور) ساواشيمي آپاريلماليدير.

آزه‌ربايجان جومهورييه‌تينده يئنيجيل ديل آنلاييشي يوخدور

آزه‌ربايجان بودونجوندا تورك ديلينين دوشدويو آجيناجاقلي دورومونون نده‌نله‌ريني بئله سيرالايابيله‌ريك:

١- ديل آنلاييشي اكسيكلييي و ديلين اوزه‌رينده (حاققيندا) اركله‌ت يؤنه‌تگيسينين (سيياسه‌تين) اولماييشي: آزه‌ربايجان بودونجوندا گنه‌ل اولاراق يئنيجيل ديل آنلاييشي مووجود دئييلدير و اؤزه‌لليكله اركله‌ت، ديلين قورونماسي و گليشديريلمه‌سي، يئنيجيلله‌شديريلمه‌سي، چاغداشلاشديريلماسي و ديرگيلي (جانلي) بير وارليق اولاراق، اولاناق-يئته‌نه‌كله‌رينين چئشيتله‌نديريليب چوخالديماسي ايله ايلگيلي هر هانسي بير يئكه تاساري (مستر پلن) و يؤنه‌تگييه يييه دئييلدير.

٢- ديلين آديني ده‌ييشديرمه‌ك: آزه‌ربايجاندا روس سؤمورگه‌چيلييينين (كولونيياليسمينين) ييخيجي ائتگيسينين ان آچيق ايزيني، اوراداكي بودون و ديلين "تورك" و "توركجه"ده‌ن، قوندارما "آزه‌ربايجان" و "آزه‌ربايجانجا"يا –اؤزو ده كؤنوللو اولاراق ده‌ييشديريلدييينده گؤره‌بيله‌ريك. آزه‌ربايجان بودونجوندا بيزيم ديلين توركجه اولدوغو و توركجه‌نين ده بيزيم ديل اولدوغو دوشونجه و اينانجي، ايدي بير واخت اوره‌كله‌رده و بئيينله‌رده كؤك سالابيلمه‌ميشدير. ايشته توركييه بودونونون ديليني آزه‌ربايجان خالقينين ديلينه "يابانجي" سانان آنلاييش دا، بو سؤمورگه‌له‌شمه (كولونييال) سايريليغين باشقا بير بليرتيسيدير. (آزه‌ربايجان و توركييه جومهورييه‌تله‌رينده بودونلارين قونوشدوغو ديلله‌ر، ان آزيندان ديل بيليمي باخيميندان ايكي آيري ديل يوخ، بير ديلين ايكي اولدوقجا ياخين لهجه‌سي ساييلير). فارس سؤمورگه‌چيلييي بويوندوروغو آلتيندا ياشاماسينين تاباسي، قوندارما "آذري" و "آذريجه" آدلاريني منيمسه‌مه‌يه‌ن، بلكه اونلارا وار گوجو ايله تپگي گؤسته‌ره‌ن گونئي آزه‌ربايجان، اؤز باغيلسيز اركله‌تي و يوزله‌رجه آكادئمي، اينستيتوت و ... يه يييه اولان قوزئي آزه‌ربايجاندان، بو آچيدان داها ايره‌ليده و اولوسال كيملييينه باغليراق دورومدادير.

٣- ديلده‌ن اؤزگون توركجه سؤزله‌ري ديشلاماق: آزه‌ربايجانجا ديلينده، ديليميزده وار اولان مينله‌رجه اؤزگون توركجه دئگييه (كلمه‌يه)، اؤزباشيناليقلا بايري (آرخاييك) دامقاسي وورولموش، بونلار يازيلي و دانيشيق ديلله‌رينده‌ن ديشلانميشدير. بو ياخلاشيملا دا اؤزله‌ري دئميشكه‌ن "بو قده‌ر زنگين ديليميزي ميسكين گونه ساليبلار (بو دنلي وارسيل ديليميزي، يوخسول گونه ساليبلار)". گلينه‌ن بوگونكو دوروم، آزه‌ربايجان بودونجوندا يازارلارين چوخونون، اؤز يازيلاريني توپلامي ١٠٠-٤٠٠ دئگيني گئچمه‌يه‌ن سيسقا بير سؤز داغارجيغي كؤمه‌يي ايله – بونون دا يوزده دوخساني فارسجا-عره‌بجه-روسجا سؤزله‌رده‌ن اولوشماقدادير- يازمالاريدير. اؤته ياندان آزه‌ربايجان بودونجوندا توركجه قوراللاري تمه‌لينده (اساسيندا) يئنيدئگي تؤره‌تمه سوره‌جي دوردورولموش و اونون يئرينه آراسيرا فارسجا اكله‌رده‌ن كؤمه‌ك آلاراق، يئني سؤزله‌ر تؤره‌تمه يولو منيمسه‌نميشدير. تؤره‌ديله‌ن بئله‌نچي يئني سؤزجوكله‌رين اؤنه‌ملي بؤلومو ايسه، ديل بيلگيسي باخيميندان يانليشليقلارلا دولودور.

٤- فارسجا ائتگيسيني قورومايا چاليشماق: آزه‌ربايجان بودونجوندا، اورتاچاغ آزه‌ربايجان سئچگينله‌رينين آليشقانليقلارينين داواميندا، هله ده فارس ديلي و گؤركسؤزونه (اده‌بيياتينا) قارشي بير چئشيت وورقونلوق (حئيرانليق) دويقوسو و آشاغيليق دويومو-قارماشاسي (عوقده‌سي- كومپلئكسي) واردير. اونلارا گؤره ديليميزده فارسجا دئگي، تركيب و حتتا ديل بيلگيسي قوراللاريني ايشله‌تمه‌ك، بير چئشيت آيدينليق، سويلولوق و يوكسه‌كليك بليرتيسيدير. گونئي´ين ترسينه، آزه‌ربايجان بودونجو دوغرودان فارس سؤمورگه‌چيلييي و اوراداكي ديل ده فارس ديلي طره‌فينده‌ن يوخ ائديلمه بئليني (تهلوكه‌سي) ايله قارشي قارشييا قالماميشدير. بو ايسه اونلارين فارسجانين ديليميز اوزه‌رينده‌كي اولومسوز ائتگيله‌رينه، ووردوم دويماز داورانمالارينين، حتتا فارسجا دئگيله‌ر و ديل بيلگيسي قوراللاريني اؤزله‌رينينكي سانمالارينين باشقا بير نده‌نيدير.

٥- روسجا ائتگيسيني قورومايا چاليشماق: سؤزسوز گئچميشده روس ديلي، گؤركسؤزو و اويقارليغينين (مده‌نييه‌تينين)، آزه‌ربايجان´ين چاغداشلاشما، يئنيجيلله‌شمه، بوندالي (سئكولار) و ائلده‌مله‌شمه (لاييكله‌شمه) و باتييا ياخينلاشماسيندا اؤنه‌ملي يارار و پايي اولوبدور و گله‌جه‌كده ده اولاجاقدير. آنجاق بو گرچه‌ك، ديليميزين روس ديلي طره‌فينده‌ن ائليك اولونماسي (ايستيلا ائديلمه‌سي) گره‌كدييي آنلامينا گلمه‌ز. ايكي يوز ايله ياخين روس سؤمورگه‌چيلييي آلتيندا ياشاماق، آزه‌ربايجان بودونجو سئچگينله‌ري آراسيندا، ديليميز، آبئجئميز (اليفباميز) و گؤركسؤزوموز اوزره‌رينده، روس ائتگيسيني قوروما و ياشاتماغا چابالايان يئرلي بير توپارين (زومره‌نين) يارانماسينا نده‌ن اولموشدور. بوگون آزه‌ربايجاندا بودونوموز و ديلينين اولوسال -تاريخي آدلاريني "تورك" و "توركجه"ده‌ن "آزه‌ربايجان" و "آزه‌ربايجانجا"يا ده‌ييشديرمه‌ني ساوونانلار، ايشته بو روس سؤمورگه‌چيلييينين يئرلي قالينتيلاريديرلار.

آزه‌ربايجانجاˊنين سورونلاري

يوخاريدا سيرالانان نده‌نله‌رده‌ن دولايي، گونوموزده آزه‌ربايجانجا و يا آزه‌ربايجان بودونجوندا ايشله‌ديله‌ن گؤركول ديل، بير چوخ يؤنده‌ن سورونلو، اولدوقجا يئته‌رسيز و حتتا اؤلوشگه‌مه‌يه اوز توتموش بير ديلدير. بو سورونلار و اونلارا ايريم (ديققه‌ت) يئتيرمه‌مه و ديلله ايلگيلي گنه‌ل اولاراق ايدي بير يؤنه‌تگي و آنلاييشا يييه اولماماق، اوراداكي دورومو داها دا آغيرلاشديرميشدير. آنيلان سورونلو يؤنله‌ري بئله سيرالايابيله‌ريك:

١- آبئجئ سورونلاري

٢- يازيم (اورتوقرافي) سورونلاري

٣- ديل بيلگيسي سورونلاري

٤- سؤز داغارجيغي سورونلاري

بو سورونلارين چؤزوم يوللارينا قيساجا توخونماق ايسته‌رسه‌ك:

١- آبئجئ اكسيكليكله‌ري گيده‌ريلمه‌ليدير: گنيز "نñ "سي، نوقطه‌لي "كķ "، و "´" كسه هيمي (آپاستروف ايشاره‌تي) آبئجئيه آرتيريلمالي، "اوزون آ" سسي يازيدا ايشله‌ديلمه‌ليدير

٢- روس يازيميني اؤلچوت آلما آليشقانليغي بيراخيلمالي، يازيم يانليشليقلاري دوزه‌لتيلمه‌ليدير

٣- فارسجا سؤزجوكله‌رين سؤز داغارجيغينا گيرمه‌سي دئنه‌تيم (كونترول) آلتينا آلينمالي، اسكي توركجه و چاغداش لهجه‌له‌ريميزده وار اولان سؤزجوكله‌ر گنه گؤركول ديله قازانديريلمالي، سؤزجوك تؤره‌تمه سوره‌جي يئينده‌ن باشلاديلماليدير

٤- ديليميزده ايشله‌ديله‌ن فارس ديل بيلگيسي قوراللارينين، اؤزه‌لليكله ايلگه‌چ (ادات)، اك و ... نين (به، كه، تا، -كار، -گر، -پرست، -پرور، -شوناس، -خانا، -پرور، -بين...) قوللانيلماسي بوتونويله دوردورولماليدير.

آشاغيدا آزه‌ربايجان بودونجونون "آزه‌ربايجانجا" آدلانان گؤركول ديلينده وار اولان بير سيرا يانليشليقلار سيرالانميش و توركجه‌ده‌كي دوزگون قارشيليقلاري آييراج (پارانتئز) ايچينده وئريلميشدير.

==========================================

آبئجئ سورونلاري

==========================================

١- آزه‌ربايجان و توركييه بودونجلارينين لاتين آبئجئله‌ري، گونئي´ده گؤزو قاپالي تابلانمامالي، بو ايكي اؤلكه‌نين دئنه‌ييمله‌رينده‌ن يارارلاناراق، ايران و گونئي آزه‌ربايجان توركلويونه داها دوزگون، داها منطيقلي و داها اكسيكسيز بير آبئجئ دوزه‌نله‌نيب ياراديلماليدير. اولوشدورولاجاق يئني لاتين آبئجئ، آزه‌ربايجان توركله‌رينين بوتون آلت قوروپلاريني – ايران´ين قوزئي باتيسي (گونئي آزه‌ربايجان)، ايران´ين گونئيي (قاشقاي يورد)، ايران´ين قوزئي دوغوسو (آفشاريورد) و عراق توركمان اوجقار اوباسيني -قاپساياجاق بيچيمده تاسارلانيب دوزه‌نله‌نمه‌ليدير. اولوشدورولدوقدان سونرا دا گونئي آزه‌ربايجان و ايران توركله‌رينين لاتين آبئجئسي، سوره‌كلي اولاراق گؤزده‌ن گئچيريلمه‌لي و يالنيز تورك ديلينين اؤزه‌لليك و گره‌كسينيمله‌ري تمه‌لينده گليشديريلمه‌ليدير.

٢- آزه‌ربايجان بودونجونون يئني لاتين آبئجئسينه گلينجه، بو اليفباداكي سورونلار، بيچيكله‌رين (حرفله‌رين) يانليش سيرالانماسي، گنيز "ن"سي، "دورالي (نوقطه‌لي) "ك" بيچيكله‌ري و كسه هيمينين اولماييشي، و يازاركه‌ن "اوزون آ" سسينين ايشله‌ديلمه‌مه‌سي اولاراق اؤزه‌تله‌نه‌بيله‌ر. گونئيين لاتين آبئجئسينده بو اكسيكليك و يانليشليقلارين دوزه‌لديلمه‌سي گره‌كليدير:

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

آبئجئ سيرالاماسي: آزه‌ربايجان بودونجونون ١٩٩١ ايلينده لاتين آبئجئسينه گئچيشي تيكه‌ل (قيسمي) اولموشدور، بئله كي لاتين بيچيكله‌ر تابلانميش، آنجاق بيچيكله‌رين سيراسي هله ده روس-كيريل آبئجئسينده اولدوغو تكيندير. بو آبئجئده بوتون لاتين كؤكه‌نلي آبئجئله‌رين ترسينه، "خ" بيچييينين يئري، آبئجئنين سونلاريندا "و" بيچييينده‌ن سونرا دئييل، آبئجئنين باشلاريندا "ه" بيچييينده‌ن سونرادير. هابئله "ق" بيچييي "پ" بيچييينده‌ن سونرا دئييل، آبئجئنين اورتاسيندا "ك" بيچييينده‌ن سونرا گلير:

Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz

بو نده‌نله آزه‌ربايجان بودونجونون آبئجئسي گرچه‌كده ياري لاتين (حرفله‌رين بيچيمي)-ياري كيريل (بيچيكله‌رين دوزولوشو) آزي (يا دا) قارما بير آبئجئدير. بو ايسه اؤزه‌لليكله سؤزلوك و بيلگي سايار اورتاملاريندا سؤزله‌رين دوزولوشونده ساخيق (جيددي) سورونلار ياراديب اونلاري آلت اوست ائده‌ره‌ك قوللانيلماز حالا گتيرير. بو اوزده‌ن گونئيده لاتين آبئجئسينده بيچيكله‌رين سيرالاماسي آزه‌ربايجان بودونجوندا اولدوغو كيمين دئييل، اولوسلارآراسي لاتين بيچيكله‌ري سيرالاماسينا اويوملو اولماليدير:

گونئي آزه‌ربايجان-ايران توركلويونون بوتونله‌شديريلميش لاتين آبئجئسي: اوتوز دؤرد بيچيك و بير هيم

Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Iı, İi, Jj, Kk, Ķķ, Ll, Mm, Nn, Ññ, Oo, Öö, Pp, Qq, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Xx, Yy, Zz, ‘

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

"گنيز ن"سي (نگ Ññ) بيچييين اولماييشي: ("نازال ن"، "ڭ"، "نگ"، "كاف-ي توركي"، "كاف-ي نوني"، "نون غنه") توركله‌ره اؤزگو بير سسدير. ان اسكي چاغلاردان بري گونوموزه گليب اولاشميش اولان بو سس، ديليميز و بودونوموزون اسكي توركجه و اسكي توركله‌ره باغلي اولدوغونون ان ساغلام قانيتلاريندان بيريدير. گئچميشده "ڭ" ايله گؤسته‌ريله‌ن بو سس، چاغداش عره‌ب كؤكلو تورك آبئجئسينده "نگ" بيچيمينده گؤسته‌ريلير. آزه‌ربايجان بودونجونون يئني لاتين آبئجئسينده ايسه ديليميزده وار اولان "نگ" سسيني قارشيلاياجاق ايدي بير بيچييه يئر وئريلمه‌ييبدير. اويسا (حالبوكي) بو بيچيك موساوات دؤنه‌مي و سونراسينداكي لاتين آبئجئده اؤز يئريني آلميشدي. آيريجا "نگ" سسي ان اسكي و اسكي توركجه، حتتا سومئر كيمي پيروتوتورك سانيلان ديلله‌رده، هابئله تورك گؤركول و كؤكله‌شيك (كيلاسيك) بتيكله‌رده (متينله‌رده) و آزه‌ربايجان توركجه‌سينين بير چوخ چاغداش لهجه‌سينده اؤزه‌لليكله كندليله‌ر و اويماقلار آراسيندا ايشله‌كدير. (ايران´ين گونئيينده قاشقاي، گونئي آزه‌ربايجان´ين ساوا و سولدوز، قوزئي آزه‌ربايجان´ين قازاخ، قاراباغ، گنجه، آيريم، نوخا، زاقاتالا، قاخ،... خوراسان´ين سرولايت، بام صفي آباد، جلگه رخ، گريوان، بجنورد، جوين جغتا،.... لهجه‌له‌رينده). دولاييسي ايله، ان اسكي و اسكي توركجه بتيكله‌رين يازيب اوخوماسيني و تورك ديلينين ايران و آزه‌ربايجانداكي چاغداش لهجه‌له‌رينده يارانان گؤركول و فولكلور ياپيتلارينين ثبت و اوخونوشونو قولايلاشديرماق (آسانلاشديرماق) و ايريمله‌شديرمه‌ك (دقيقله‌شديرمه‌ك) اوچون،ñ بيچييينين گونئي´ين لاتين آبئجئسينه اكله‌نمه‌سي گره‌كليدير.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

"دورالي (نوقطه‌لي) ك" (Ķķ) بيچييين اولماييشي: ديليميزده قالين و اينجه اولماق اوزه‌ره ايكي آيري "ك" سسي واردير. بونلار "كادرĶadr " و "كندKənd " دئگيله‌رينده اولان سسله‌ردير. قالين آزي دورالي "ك" سسي باشدا آوروپا ديلله‌ري اولماق اوزره داها چوخ يابانجي دئگيله‌رده ايشله‌ديلير. بو ايكي سس، آراسيرا (بعضه‌ن) كلمه‌له‌ره آيريق آنلاملار وئريرله‌ر، اؤرنه‌يين اينجه "ك" ايله سؤيله‌نه‌ن كولا-Kola كيچيك باغ ائوي آنلاميندا، و قالين "ك" ايله سؤيله‌نه‌ن كولا-Ķola بير ايچه‌جه‌ك (كوكاكولا) آديدير. آزه‌ربايجان جومهورييه‌تي لاتين آبئجئسينده ديليميزده وار اولان بو ايكي آيريق "ك" سسي تك بير بيچيكله گؤسته‌ريلير. بو ايكي آيريق سس آزه‌ربايجان توركجه‌سينده وار اولدوقلارينا گؤره، كسينليكله لاتين آبئجئئميزده ده اؤز آيريجا يئرله‌ريني تاپماليديرلار.

Kk: Börk, Buradakı, Kakıl, Kal, Kamaş, Kağaz, İki, Kəleybər, Kənd, Kərəm, Kilim, Kişi, Kola, Kor, Kosa, Kömək, Kömür, Küçə, Küt, Ördək, Təkər, Üzük

Ķķ: Aķord, Doķtor, Eķonomi, Folķlor, Ķabinet, Ķadr, Ķampanya, Ķanada, Ķaraķter, Ķarmen, Ķazino, Ķolombiya, Ķomando, Ķontrol, Ķosmos, Ķuçuq, Ķulub

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

اوزون آ â بيچييين يازيدا ايشله‌ديلمه‌مه‌سي: چاغداش توركجه‌ده، تورك كؤكه‌نلي سؤزجوكله‌رده اوزون "آ" سسي يوخدور، آنجاق بو سس يابانجي سؤزجوكله‌ر اؤزه‌لليكه فارسجا و عره‌بجه‌ده‌ن ديليميزه گيرميش دئگيله‌رده واردير و ديليميزده ده تايينجا (عئينه‌ن) ايشله‌ديلير. آزه‌ربايجان´ين لاتين آبئجئسينده ايسه اوزون "آ" بيچييي و سسينين وارليغي تابلانماميش و بونا اك اولاراق يازيلي ديلده ده بو بيچيك ايشله‌ديلمير. اويسا توركييه‌ده اولدوغو كيمي، آبئجئده آيريجا گؤسته‌ريلمه‌سه ده، اوزون "آ" دان ان آزيندان يازيدا، اؤزه‌لليكله اسكي و كؤكله‌شيك بتيكله‌رده يارارلانماق گره‌كير.

اؤرنه‌يين "نامينهnâminə " دئگيسي "اوزون آ" ايله سؤيله‌نمه‌سينه تاباسي، يانليشليقلا "قيسا آ" ايله (naminə) يازيلير. (ديليميزده بو فارسجا دئگيني ايشله‌تمه‌يه گره‌ك يوخدور. اونون يئرينه توركجه "آديناadına " دئگيسي ايشله‌ديله‌بيله‌ر). هابئله ديليميزده ايشله‌ديله‌ن "نامهnâmə "، "-خانهxânə "، "-زادهzâdə "، "-واريvâri " كيمي فارسجا دئگي و اكله‌ر ده آزه‌ربايجانجادا اوزون آ ايله سؤيله‌نمه‌له‌رينه قارشين، يانليشليقلا قيسا آ ايله يازيليرلار.

بو ايكي آيري "آ" سسي بير سيرا دوروملاردا دئگيله‌ره آيريق آنلاملار يوكله‌يه‌بيلير: آسانasan (توركجه آسماقدان)، آسان âsân (فارسجا راحات آنلاميندا)؛ بالاbala (كيچيك)، بالاbâlâ (فارسجا يوخاري آنلاميندا)؛ آلامalam (توركجه آلماقدان)، آلامâlâm (عره‌بجه دردله‌ر آنلاميندا)؛ يارyar (توركجه يارماقدان)، يارyâr (فارسجا يولداش آنلاميندا)، آزارazar (توركجه آزماقدان)، آزار âzâr (فارسجا اذيت آنلاميندا)، ....

آيريجا آزه‌ربايجان بودونجو يازيميندا، فارسجا و عره‌بجه كؤكه‌نلي آدلارداكي "اوزون آ" سسله‌ري ده يانليشليقلا توركجه "قيسا آ" ايله گؤسته‌ريلير: بابك (Bâbək يئرينه Babək)، عاديل (âdil يئرينه Adil)، جاويد (Câvid يئرينه Cavid )، هادي (Hâdi يئرينه Hadi)،...

باشقا اؤرنه‌كله‌ر (آييراج ايچينده‌كيله‌ر دوغرو، آييراج ديشينداكيلار آزه‌ربايجان بودونجونداكي يانليش يازيليشدير):

adət (âdət), adi (âdi), Adil (âdil), alam (âlâm), ali (âli), аlim (âlim), asan (âsân), azar (âzâr), Babək (Bâbək), bala (bâlâ), Cavid (Câvid), dahi (dâhi), Hadi (Hâdi), hakim (hâkim), halə (hâlə), kafi (kâfi), malik (mâlik), naminə (nâminə), qanun (qânun), sabiq (sâbiq), tabe (tâbe), tarix (târix), vasitə (vâsitə), xanəndə (xânəndə), yar (yâr)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

آپاستروفون (كسه‌نين) اولماييشي: آزه‌ربايجاندا تابلانان لاتين آبئجئسينين ان بؤيوك اكسيكليكله‌رينده‌ن بيري ده كسه هيمينه يئر وئرمه‌مه‌سيدير. بو ايسه ديليميزين يازيميندا چوخ بؤيوك قارقاشا و پيرتلاشيقليغا يول آچماقدادير.

دئگي ايچينده: اؤرنه‌يين بو آبئجئده آشاغيدا گؤسته‌ريله‌ن ايكيلي دئگيله‌ر تايين (عئيني) بيچيمده يازيلير، اويسا بونلارين آنلاملاري و دوغرو يازيليشلاري بوتونويله آيريقدير:

bədən (بدن)-bə’dən (بعدا); bəzən (، توركجه بزه‌نمه‌ك مصده‌رينده‌ن بزه‌ن)-bə’zən (بعضا); ələm (علم، الم)-ə’ləm (اعلم، داها بيلگيلي), əza (عزا)-ə’za (اعضا), mədəni (مده‌ني، اويقار آنلاميندا)-mə’dəni (معده‌ني); məlul (ملول)-mə’lul (معلول); mən (من)-mən’ (منع); mərəz (مره‌ض)-mə’rəz (معره‌ض); şer (شئر)-şe’r (شئعر), təmir (تمير، دميرين اسكي سؤيله‌نيشي)-tə’mir (تعمير), tən (تن)-tə’n (طعن); tənə (تنه)-tə’nə (طعنه)

باشقا اؤرنه‌كله‌ر (آييراج ايچينده‌كيله‌ر دوغرو، آييراج ديشينداكيلار آزه‌ربايجان بودونجونداكي يانليش يازيليشدير):

bədən (bə’dən), bəzən (bə’zən), bəzi (bə’zi), dava (dâ’va), dəvət (də’vət), edam (e’dam), élan (e’lan), etina (e’tina), etibar (e’tibar), etibarən (e’tibarən), etiraf (e’tiraf), etiraz (e’tiraz), ezam (e’zam), əla (ə’la), istеdаd (iste’dad), istefa (iste’fa), löbət (lö’bət), meyar (me’yar), məbəd (mə’bəd), mədəni (mə’dəni), məlul (mə’lul), məlum (mə’lum), məlumat (mə’lumat), məmur (mə’mur), mən (mən’), mənа (mə’na), mənalı (mə’nalı), mənəvi (mə’nəvi), məni (mə’ni), məsud (məs’ud), mərəz (mə’rəz), mərifət (mə’rifət), məruz (mə’ruz), məruzə (mə’ruzə), məşəl (məş’əl), məyus (mə’yus), məzun (mə’zun), möcüz (mö’cüz), mömin (mö’min), mötəbər (mö’təbər), nəşə (nə’şə), səy (sə’y), sürət (sür’ət), şer (şe’r), şöbə (şö’bə), tabe (tabe’), təbir (tə’bir), təcili (tə’cili), təlim (tə’lim), təmin (tə’min), tə’minat (təminat), tən (tə’n), tənə (tə’nə), təsir (tə’sir), tətil (tə’til), təxir (tə’xir), təyin (tə’yin), yəni (yə’ni)

دئگي سونوندا: آزه‌ربايجان بودونجوندا تابلانان يئني آبئجئده كسه هيمي اولماديغيندان دولايي، اؤزه‌ل آدلار و اونلاردان سونرا گله‌ن بير سيرا اكله‌ر بيتيشيك بيچيمده يازيلير و بو دا يانليش آنلاملارا يول آچير. اؤرنه‌يين بو يازيما گؤره ايكي آيريق آنلامي اولان "بابك´يBabək’i " (بابك´ي اؤلدوردوله‌ر) و "بابكيBabəki " (بابك´ه منسوب، بابك´ه باغلي)، "علي´نيƏli’ni " (علي´ني گؤردوم) و "الينيəlini " (اليني توتدوم)، "تبريزي Təbrizi" (سوي آدي) و "تبريز´يTəbriz’i " (تبريز´ي اؤزله‌ديم) دئگيله‌ري تايين بيچيمده يازيلير.

==========================================

يازيم سورونلاري

==========================================

گؤروله‌جه‌يي كيمي، آزه‌ربايجان بودونجوندا منيمسه‌نه‌ن يازيمداكي سورونلارين بؤيوك بؤلومو، بو يازيمدا توركجه‌نين ياپيسي و گره‌كسينيمله‌ري يئرينه، روسجا يازيميني تمه‌ل آلماقدان قايناقلانماقدادير.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

دئگي باشينداكي "اي"لار: آزه‌ربايجان بودونجوندا منيمسه‌نه‌ن يازيمدا دئگي باشينداكي بير سيرا "اي"لار روسجانين ائتگيسي ايله، "اي"i اولاراق يازيلير. بو بوتونويله يانليش بير توتومدور:

işıq (ışıq), ildırım (ıldırım), ilxı (ılxı)

آزه‌ربايجان بودونجو ديلينده روسجاني يانسيلاما دبي او دنلي كؤك سالميشدير كي حتتا "Texas" كيمي اينگيليزجه كلمه‌له‌ر "تئقزاس" و يا "تئكزاس" يئرينه "تئخاس" شكلينده تله‌ففوظ ائديلير.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

دئگي باشيندا گتيريله‌ن ايكي، اوچ آزي دؤرد اونسوز: توركجه‌ده ايدي بير دئگي ايكي اونسوزله باشلاماز. آنجاق آزه‌ربايجان بودونجوندا منيمسه‌نميش يازيمدا اؤزه‌لليكله دئگينين باشيندا –گتيريلمه‌مه‌سي گره‌كدييي حالدا- ايكي حتتا اوچ اونسوزون گتيريلمه‌سي كيمي بوتونويله يانليش اولان دوروملارلا قارشيلاشيريق:

Avstriya (Avusturya), konfrans (ķonferans), plаn (pılan), plov (pilov, pılav), prinsip (pirinsip), prioritet (piriyoritet), problem (pıroblem), proqram (pıroqram), qrаmmаtik (qıramatik), qrup (qurup), Rzа (Rıza), srağa (ısrağa), stəkan (istəkan), strateji (istirateji), struktur (ısturuktur), Tbilisi (Tibilisi), Nyu-York (Niyu York), Vyana (Viyana), Хristiаn (Xırıstiyan)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

"آ "a و "اي "i بيچيكله‌ريني يان يانا گتيرمه‌ك: آزه‌ربايجان بودونجونون تابلاديغي يازيمدا، روس يازيمينا اوياراق، آرخا آرخايا گله‌ن "اي "i و "آ "a لارلا قارشيلاشيريق. اويسا بونلارين آراسيندا كسينليكله بير "ي "y بيچييي آرتيريلماليدير (يابانجي اولان بو دئگيله‌رين چوخونون ديليميزده توركجه قارشيليغي وار اولدوغوندان دولايي، اونلاري ايشله‌تمه‌يه گره‌ك يوخدور):

аid (âyid), auksioner (aķsiyoner), biоqrаf (biyoqraf), dair (dâyir), dialekt (diyalekt), dialoq, (diyaloq), diaspor (diyaspor), fiasko (fiyasķo), funksioner (funķsiyoner), institusional (institusiyonal), İordaniya (İyordaniya), kаinаt (kâyinat), konfedensial (ķonfedensiyal), konvension (ķonvensiyon), material (materiyal), media (mediya), nail (nâyil), potensial (potensiyal), prioritet (piriyoritet), prоfеssiоnаl (pırofesiyonal), radiasiya (radiyasiya), region (regiyon), social (sosiyal), tualet (tuvalet), variant (variyant), vəsait (vəsayit), zəif (zəyif), Xətai (Xətâyi)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

يانليشليقلا قوشالانان بيچيكله‌ر: آزه‌ربايجان بودونجوندا تابلانان يازيمدا، روس قايناقلي دئگيله‌رده‌كي قوشا بيچيكله‌ر، تورك ديليميزين يازيميني پوزماق باهاسينا اولسا دا، تايينجا قورونور. اويسا توركجه يازيميندا بونلار كسينليكله تك بير بيچيك اولاراق گؤسته‌ريلمه‌ليديرله‌ر، اوچرا تك سسله سؤيله‌نيرله‌ر (يابانجي اولان بو دئگيله‌رين چوخونون ديليميزده توركجه قارشيليغي وار اولدوغوندان دولايي، ايشله‌ديلمه‌له‌رينه گره‌ك يوخدور):

akkord (aķord), assambleya (asambleya), assosiasiya (asosiyasiya), attaşe (ataşe), brüssel (Bürüsel), dollar (dolar), effektiv (efektiv), hobbi (hobi), intellektual (inteleķtual), klassik (ķılasik), kollektiv (ķolektiv), komissar (ķomisar), komissiya (ķomisiya), korrupsiya (ķorupsiya), lobbi (lobi), missiya (misiya), professor (pırofesor), prosse (pırose), qrammatik (qıramatik), rejissor (rejisor), repressiya (represiya), sessiya (sesiya), ssenari (senari), terror (teror)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

تيره‌نين (-) يانليش قوللانيمي: آزه‌ربايجان بودونجوندا تابلانان يازيمدا، تيره هيمي (دئفيس ايشاره‌تي) چوخ گنيش بير شكيلده و چوخ واخت دا گره‌كسيز يئره قوللانيلماقدادير:

١- تيره‌ني آد تاملامالاريندا (ايضافي تركيبله‌رده) يانليش قوللانماق: آزه‌ربايجان بودونجو يازيميندا، "اي "-i سسي وئره‌ن فارسجا سؤز بيرله‌شمه‌له‌رينده‌كي اسره (كسره)، ايلك دئگييه ياپيشديريليب و اوندان سونرا بير " - " هيمي آرتيريلاراق ايكي دئگي بير بيرينه بيتيشيك يازيلير (tərzi-hərəkət). بو منطيق باخيميندان يانليش اولماقلا بيرليكده، اوزون بير تركيبين تؤره‌ديلمه‌سينه نده‌ن اولور. بو سورون اؤزه‌لليكله سؤز بيرله‌شمه‌سينين ايكيده‌ن آرتيق دئگيده‌ن اولوشدوغو واختلار، اؤرنه‌يين (مثه‌له‌ن) "پنبه-داغ-جونون pənbeyi-daği-cunun، تاريخ-آل-عثمان tarixi-ali-osman" سؤز بيرله‌شمه‌له‌رينده اولدوغو كيمي، اؤزونو داها دا گؤركسوز و قاباريق بيچيمده گؤسته‌رير. بو يؤنته‌م يانليشدير. آد تاملامالارينداكي دئگيله‌ر بيربيرينه بيتيشك يازيلماماليديرلار، آيريجا تيره ايلك دئگي و اوندان سونرا گله‌ن –ي آراسينا آرتيريلماليدير:

bərgi-gül (bərg-i gül), həddi-buluğ (hədd-i buluğ), nəzmi-nazik (nəzm-i nâzik), nöqteyi-nəzər (nöqte-yi nəzər), pənbeyi-daği-cunun (pənbe-yi dâğ-i cunun), qeyri-adi (qeyr-i âdi), qeyri-bərabər (qeyr-i bərâbər), qeyri-fars (qeyr-i Fars), sui-istifadə (su-i istifâdə), tarixi-ali-osman (Târix-i âl-i Osman), tərcümeyi-hal (tərcümə-yi hal), tərzi-hərəkət (tərz-i hərəkət)

٢- تيره‌ني بيرله‌شيك كلمه‌له‌رده قوللانماق: آزه‌ربايجان بودونجو يازيميندا، بير چوخ يئرده ايشله‌ديلمه‌سينه گره‌ك اولمايان دوروملاردا تيره هيمي قوللانيلير.

ola-ola (ola ola), düsüb-düsməyəcəyi (düşüb düşməyəcəyi), edilib-edilməməsi (edilib edilməməsi), bir-biri ilə (birbiri ilə),

٣- قيسالديلميش آدلاردا گره‌كسيز تيره هيمي: آزه‌ربايجان بودونجو يازيميندا بير سيرا سؤزله‌رين قيسالديلميش بيچيمينده، سؤزون دوشه‌ن اورتا بؤلومو يئرينه تيره هيمي قويولور، اؤرنه‌يين "دوكتور doktor"ون قيسالديلميش بيچيمي اولان "درdr " يئرينه، "د-رd-r " يازيلير. بو يؤنته‌م گره‌كسيز و اويقونسوزدور.

٤- تيره‌ني قوللانيلماسي گره‌كدييي يئرده قوللانماماق: آزه‌ربايجان بودونجو يازيميندا بير سيرا دوروملاردا ايسه، تيره قوللانيلماسي گره‌كدييينه قارشين قوللانيلمير.

Noqteyinəzərindən (Noqte-yi nәzәrindәn)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

اؤزه‌ل آدلاري بؤيوك بيچيكله‌رله باشلاماماق: آزه‌ربايجاندا منيمسه‌نه‌ن يازيمدا، اؤزه‌ل آدلار چوخ واخت كيچيك بيچيكله‌رله باشلاديلير. اويسا بوتون اؤزه‌ل آدلارين بؤيوك بيچيكله‌رله باشلاماسي گره‌كير:

azərbaycan (Azərbaycan), ərəb (Ərəb), fars (Fars), ingilis (İngilis), islаm (İslam), rus (Rus), türk (Türk), türkiyə (Türkiyə)

تاريخي شخصييه‌تله‌رين آدلارينداكي آشال (روتبه)، تاخماآد (لقه‌ب) و بنزه‌رله‌ري: آزه‌ربايجان بودونجو يازيميندا، تاريخي شخصييه‌تله‌رين آدلاريندا گله‌ن ميرزه، شاه، آغا، خان، خانيم و بنزه‌ري آشال، تاخماآد و ... ايكينجي سيرادا گلينجه، كيچيك بيچيكله‌رله يازيلير. اويسا بونلار او شخصييه‌تله‌رين آدلارينين بير بؤلومودورله‌ر و بؤيوك بيچيكله‌رله يازيلمالاري گره‌كير:

Abbas mirzə (Abbas Mirzə), Nadir şah (Nâdir Şah), Abbasqulu ağa (Abbasqulu Ağa), Fətəli xan (Fətəli Xan), Heyran xanım (Heyran Xanım)

تاريخي شخصييه‌تله‌رين آدلاريني فارسجا يازما آليشقانليغي: آزه‌ربايجان بودونجو گؤركول ديلينده، بير سيرا تاريخي شخصييه‌تله‌رين آدلاري فارس بيچيمي تمه‌ل آليناراق و يانليش يازيلير. اؤرنه‌يين "بابك" آدي، "اوزون آ" ايله سؤيله‌نيب "قيسا آ" ايله يازيلير. اويسا فارسجا كؤكه‌نلي بابك آدينين دوغرو يازيليشي – سؤيله‌ندييي كيمي- "اوزون آ" ايله اولماليدير. (بو آدين توركجه‌سي "باي‌بك"دير). هابئله تورك خاقان، اركله‌ت و سوي سوپلارين (سولاله‌له‌رين) چوخونون آدي دا فارسجا بيچيمي ايله يازيلير. اؤرنه‌يين سلجوقي (سلجوقلو يئرينه)، غزنوي (غزنه‌لي يئرينه)، سبكتكين (سو بك تيگين يئرينه)، ....

Babək (Bâbək, Baybək), Börküyarıq (Bәrk Yaruq), Еlхаni (Elxanlı), Səboktəkin (Sübək Tigin), Səlcuqi (Səlcuqlu), Qəznəvi (Qəznəli), Yusif (Yusuf), Yunis (Yunus)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

يانليش يازيلان جوغرافي آدلار: آزه‌ربايجاندا ايشله‌ديله‌ن يازيمدا روس ديلينده‌كي بيچيمله‌ره باغلي قالماق نده‌ني ايله، چوخو زامان جوغرافي آدلارين يانليش يازيلديغيني گؤروروك. آدلارين يانليش يازيليشي، تورك كؤكه‌نلي و يا آزه‌ربايجان جوغرافي آدلاريندا دا گؤرولور:

Bolqarıstan (Bulqarıstan), Musеl (Musul), Qəzza (Qəzzə), Urmiyа (Urmu), Yerevan (İrəvan)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

قيسالديلميش آدلاردان سونرا آرا وئرمه‌مه‌ك: آزه‌ربايجاندا تابلانميش (قبول ائديلميش) يازيمدا قيسالديلميش آدلاردان سونرا گله‌ن دورا (نوقطه) و اوندان سونراكي كلمه آراسيندا آرا (فاصيله) وئريلمير. بو يانليشدير و قيسالديلميش كلمه‌ني گؤسته‌ره‌ن بيچيكده‌ن سونرا گله‌ن دورا ايله اوندان سونراكي دئگي آراسيندا بير آرا وئريلمه‌ليدير:

A.Əmrahoğlu (A. Əmrahoğlu), Ə.Sеyidоv (Ə. Sеyidоv), H.Əhmədоv (H. Əhmədоv), N.Mоllаyеv (N. Mоllаyеv)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

"قq "له‌ري "غğ " يازيب سؤيله‌مه‌ك: آزه‌ربايجان گؤركول ديلينده فارس سس بيليمي (فونئتييي) ائتگيسي ايله، "قq "له‌رين بير چوخو يانليش اولاراق "غğ " شكلينده سؤيله‌نير و يازيلير:

Kаşğаri (Ķaşqarlı), sayğı (sayqı), sorğu (sorqu), uyğun (uyqun), Uyğur (Uyqur), vurğu (vurqu)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

"كk "له ري "هh " و يا "يy "، "قq "له ري "خx " و يا "غğ " اولاراق سؤيله‌مه‌ك: آزه‌ربايجان گؤركول و اؤزه‌لليكله سؤزه‌ل ديلينده كلمه سونونداكي "كk "له‌رين چوخو "هh " و يا "يy " اولاراق سؤيله‌نير. اؤرنه‌يين ائتمه‌يetməy (ائتمه‌كetmək يئرينه)، دئمه‌يdemәy (دئمه‌كdemәk يئرينه)، يوكسه‌هyüksəh (يوكسه‌كyüksək يئرينه)، بؤيوهböyüh (بؤيوكböyük يئرينه)، بيلمه‌ريهbilmərih (بيلمه‌ريك bilmərik يئرينه)، گلديهده‌ن سونراgəldihdən sonra (گلديكده‌ن سونراgəldikdən sonra يئرينه)، ايستيريهistirih (ايستيريكistirik يئرينه)، ائله‌مه‌ليييهeləməliyih (ائيله‌مه‌ليييكeyləməliyik )، ماراغMarağ ، ماراخmarax (ماراقmaraq يئرينه)..... بو ايسه گؤركول ديلي يئره‌ل آغيزلار دوزئيينه چكه‌ره‌ك، اونو سون درجه گؤركسوزله‌شديرير (چيركينله‌شديرير).

بو باشليق آلتيندا رسمي ديلده بيله، آغيز ديليني قوللاناراق ايشله‌ديله‌ن "بوننانBunnan " ("بوندانBundan " يئرينه) و اده‌بي ديلده قبول ائديله‌ن "ايستيisti " ("ايسسيissi " و "ايسيisi " يئرينه)، "ساپاندsapand " ("ساپانsapan " يئرينه) كيمي دوروملاري دا اكله‌يه‌بيله‌ريك.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

بيله‌شيك ائديمله‌ري (موره‌ككه‌ب فئعلله‌ري) آرالي يازماق: آزه‌ربايجان يازيميندا "-بيلمه‌ك" يارديمجي ايئله‌م-اكي ايله اولوشدورولان بيله‌شيك ائيله‌مله‌ر آرالي يازيلير. بو يانليشدير اوچرا آرالي يازيلان "بيلمه‌ك" ائيله‌مي (بيلگيلي اولماق) آنلاميندادير، اويسا بيله‌شيك ائيله‌مله‌رده‌كي "بيلمه‌ك" ائيله‌مي، اك گؤره‌ويني اوستله‌نميش و باجارماق آنلاميندادير. بئله‌نچي ائيله‌م-اكله‌ر، توركييه توركجه‌سينده اولدوغو كيمي فئعله ياپيشيق يازيلماليدير:

ola biler (olabilər), verə bilmir (verəbilmir)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

آوروپا قايناقلي سؤزله‌رين سونونا گتيريله‌ن گره‌كسيز "آa " لار: آزه‌ربايجان گؤركول ديلينده روس ديلي ائتگيسي سونوجوندا چوخ ساييدا آوروپا قايناقلي دئگيله‌رين سونونا "اa " آزي "ياya " گتيريلير. بو، گونئي ديلي اوچون تانيش اولمايان دوروم و گره‌كسيز يوكدور:

akademiya (aķademi), forma (form), formula (formul), norma (norm), partiya (parti),

==========================================

ديل بيلگيسي سورونلاري

==========================================

آزه‌ربايجان گؤركول ديلي، ديل بيلگيسي (قيرامئر) باخيميندان دا فارسجانين آغير ائتگيسي آلتيندادير. بو آغير ائتگي، آزه‌ربايجانجانين تورك ديل بيلگيسينه ترس اولان بير چوخ فارسجا نحو ايلكه (قايدا) و قوراللاريني منيمسه‌مه‌سينه گتيريب چيخارتميشدير. بو سايريليقلي اولقو اؤزونو فارسجا "كه"، "به" كيمي ايلگه‌چله‌رين (اداتين) گنيش بيچيمده ايشله‌ديلمه‌سي، توركجه "مي"نين ايشله‌ديلمه‌مه‌سي، سس اويومونا اويماماق،... كيمي دوروملاردا اورتايا چيخاردير. بونلارين بير بؤلومو -ديلين يوزلاشما و خالقين فارسلاشما بليرتيسي اولاراق - گونئيده دانيشيلان لهجه‌له‌رده ده گؤرولور:

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

فارسجا "كي ki" ايلگه چيني (اداتيني) ايشله‌تمه‌ك: آزه‌ربايجان بودونجونون يازيلي و سؤزه‌ل ديلينده فارسجانين آغير ائتگيسيندن دولايي، فارسجا "كه" ايلگه‌چي اولاغان اوستو گنيش بير اؤلچوده قوللانيلير. بو ايسه بوتونويله ديليميزين تورك كيمليييني پوزور و گؤركول باخيمدان اونا ايلكه‌ل و گؤركسوز بير گؤرونتو وئرير. توركجه‌ده فارسجا "كه" ايلگه‌چي چوخ سئيره‌ك اولان گره‌كلي دوروملار ديشيندا قوللانيلماماليدير:

اؤرنه‌يين: گلديم كي سيزي گؤره‌مgəldim ki sizi görəm (دوغروسو: سيزي گؤرمه‌يه گلديمsizi görməyə gəldim )؛ ناظير تكذيب ائتدي كي حاديثه‌ده‌ن خبه‌ري يوخدوnazir təkzib etdi ki hadisədən xəbəri yoxdu (دوغروسو: باخان اولايدان خبه‌ري اولماديغيني يالانلاديBaxan olaydan xəbəri olmadığını yalanladı )،....

آيريجادا آزه‌ربايجانجادا سيخليقلا فارسجا "كه" ايلگه‌چينده‌ن يارارلاناراق ياپيلميش بير سيرا كيپله‌شميش (قاليبلاشميش) جومله‌له‌ر ايشله‌ديلير. اؤرنه‌يين "قئيد ائده‌ك كي، قئيد ائتمه‌ك لازيمدير كي، خاطيرلاداق كي ...". گره‌كسيز و آنلامسيز اولان بو قاليبلاشميش جومله‌له‌ري قوللانمانين، مطله‌بي اوزاتماق و گؤركسوزله‌شديرمكده‌ن باشقا ايدي بير ياراري يوخدور.

Qеyd еtmək lаzımdır ki, Bunu dа xatırladaq ki, Qeyd edək ki, Deməy olar ki,

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

فارسجا "به" ايلگه‌چيني يايقين اولاراق ايشله‌تمه‌ك: آزه‌ربايجان بودونجونون گؤركول ديلينده، فارسجانين آغير ائتگيسينده‌ن دولايي، فارسجا "به" ايلگه‌چي گئنيشجه ايشله‌ديلير:

cürbəcür (türlü, çeşitli), günbəgün (gündən günə), ilbəil (ildən ilə), növbənöv (türlü, çeşitli), tekbetek (təkətək)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

فارسجا "تا" ايلگه‌چيني ايشله‌تمه‌ك: فارسجانين آغير ائتگيسي آلتيندا چابالايان آزه‌ربايجانجادا، آراسيرا فارسجا "تا" ايلگه‌چي ايشله‌ديلير. اؤرنه‌يين "tа ХХ əsrin əvvəlinə qədər"، بو جومله‌نين توركجه‌سي بئله اولماليدير: "ييرمينجي يوزايلين باشلانقيجينا دك XX inci yüzilin başlanqıcına dək"

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

توركجه دئگيله‌ري يانليش ياپيلاردا ايشله‌تمه‌ك: آزه‌ربايجان بودونجوندا بير سيرا توركجه دئگيله‌ر، يانليش آنلام آزي يانليش ياپيدا ايشله‌ديلير. اؤرنه‌يين "ساييsayı " يئرينه يانليشليقلا سايماق ائيله‌مينين امر كيپي اولان "سايsay "؛ "بيلديريbildiri " يئرينه يانليشليقلا ائيله‌م آدي اولان "بيلديريشbildiriş "، "آزيقazıq " يئرينه يانليشليقلا فارسجا بيچيمي اولان "آذوقهazuqə "، "چاتيشمازليقçatışmazlıq " يئرينه يانليش ياپيلي اولان "چاتيشمامازليقçatışmamazlıq "، "آنماanma " يئرينه گينه‌له‌نمه‌يه‌ن (تكرارلانمايان) دوروملاري بيلديره‌ن –ايم اكي ايله ياپيلميش "آنيمanım " ايشله‌ديلير.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

سس اويومو ياساسيني پوزماق: سس اويومو ياساسي، توركجه‌نين ان تمه‌ل ياپي داشلاريندان بيريدير، بو ياسا ايله ديليميزه گيره‌ن هر يابانجي سؤزجوك، توركجه‌له‌شيب بيزيمكيله‌شير. آنجاق آزه‌ربايجان بودونجونون يازيميندا و ديلينده اؤزه‌لليكله بير سيرا عره‌ب و فارس كؤكه‌نلي دئگيله‌رين يازيليش و سؤيله‌نيشينده ديليميزين سس اويومو ياسا و قوراللاري هئچه ساييلير و گوبودجا پوزولور. سس اويومو ياساسي سوزه‌ريسينده‌ن گئچمه‌يه‌ن بو دئگيله‌ر، گرچه‌كده ديليميزي ائليك (ايستيلا) ائدير و توركجه‌ني او يابانجي ديلله‌رين بويوندوروغو آلتينا سوخور:

büllur (bulur), büruz (buruz), çünki (çünkü), divar (duvar), dosye (dosya), hаzırki (hazırkı), hökumət (hökümət), hücum (hucum), hüquq (huquq), güruh (quruh), lаzımi (lazimi), lüzum (lüzüm), mövcud (movcud), mövhumаt (movhumat), mövzu (movzu), müasir (muasir), müayinə (muayinə), nöqsan (noqsan), nücum (nucum), nüfuz (nufuz), nümayəndə (numahəndə), nümunə (numunə), qürur (qurur), qüsur (qusur), rüsum (rusum), sübut (subut), sükut (sukut), şüur (şuur), ümum (umum), ünvan (unvan), üsul (usul), üsyan (usyan), xüsusi (xususi), хüsusiyyət (xususiyyət)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

"مي" سورو ايلگه‌چيني ايشله‌تمه‌مه‌ك: آزه‌ربايجان بودونجونون گؤركول ديلينده فارس ديلينين آغير ائتگيسي سونوجوندا سورو ايلگه‌چي اولان "مي" گنه‌لليكله ايشله‌ديلمير، ايشله‌ديلدييينده ده حاققيندا سورو سورولان نسنه‌ده‌ن سونرا دئييل، اوركه‌ن و يانليشجا جومله‌نين سونوندا ايشله‌ديلير:

١- "مي"نين ايشله‌ديلمه‌مه اؤرنه‌كله‌ري: "مي"، حاققيندا سورو سورولان نسنه‌ده‌ن سونرا گلمه‌ليدير. "سن ده؟Sən də " (دوغروسو: "سن ده مي؟Sən də mi ")؛ "اولاجاق؟Olacaq " (دوغروسو: "اولاجاق مي؟Olacaq mı ")؛ "هاميني چاغيرديز؟ Hamını çağırdız" (دوغروسو: "هاميني مي چاغيردينيز؟Hamını çağırdınız mı? Hamını mı çağırdınız ")

٢- "مي"ني يانليش ايشله‌تمه اؤرنه‌كله‌ري: "بيله‌ريكمي؟ bilərikmi" (دوغروسو: بيله‌ر ميييك؟ bilər miyik) ائيله‌مله‌رده "مي"، مصده‌رين ايلك چكيمينده‌ن سونرا گلمه‌ليدير. ("بيله‌ر"ده‌ن سونرا، "بيلره‌ريك"ده‌ن سونرا دئييل).

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

"سا" اكينين يانليش ايشله‌ديلمه‌سي: آزه‌ربايجان بودونجونون ديلينده، "سا" اكي بير سيرا حاللاردا روسجانين ائتگيسي و توركجه ديل بيلگيسينه يئته‌رينجه تانيش اولماماق سونوجوندا يانليش قوللانيلماقدادير، "هانسيساhansısa " كيمي تركيبله‌ر ايسه دوغرودان روسجادان آلينتي‌چئويريدير:

"گئديره‌مسهgedirəmsə " (دوغروسو "گئديرسه‌مgedirsəm "دير)، "ايچميرسه‌نسهiçmirsənsə " (دوغروسو: "ايچميرسه‌نiçmirsən "دير. ايچميرسه‌ن اؤزو شرطيدير و ايكينجي كز "سا" قوشول (شرط) اكيني آلابيلمه‌ز. بو يانليش كيپ، گونئي آغيزلاريندا دا يايقيندير)، "آنلاييريقساanlayırıqsa " (دوغروسو: "آنلاييرساقanlayırsaq "دير)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

چوخولو تكيل يئرينه ايشله‌تمه‌ك: آزه‌ربايجان بودونجونون گؤركول ديلينده چوخ ساييدا عره‌ب كؤكه‌نلي چوخول (جمع) كلمه، يانليش اولاراق تكيل (موفره‌د) آنلاميندا ايشله‌ديلير و بو اوزده‌ن ده ايكينجي كز چوخوللاشديريلير:

bəyanatlar (bəyanat), əcdadlar (əcdad), hüquqları (haqları), ləvazimatlar (ləvazim), luğatlar (lüğətlər), mənafеlər (mənfəətlər), mәlumatlar (mə’lumat), tədqiqatlar (tədqiqlər), tələbаtlar (tələblər), təqdimatlar (təqdimat), tәsiratlar (tә’sirat), təşkilatlar (təşkilat)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

يئنيجه تؤره‌ديلميش اويقونسوز كلمه و تركيبله‌ر: آزه‌ربايجان بودونجو گؤركول ديلينده، چوخ ساييدا اويقونسوز، يانليش آنلامدا ايشله‌ديله‌ن، فصاحه‌ت و بلاغه‌ت آچيلاريندان اولدوقجا يوخسون، گؤركلولوك باخيميندان سورونلو اولان دئگي واردير. بونلار آزه‌ربايجان بودونجوندا تؤره‌ديله‌ن يئنيدئگيله‌رين بؤيوك بير بؤلومونو قاپسايير.

"قيلاووزqılavuz " يئرينه فارسجا-توركجه قاريشيمي "بله‌دچيbələdçi "، "چارپيçarpı " يئرينه گولونج گؤرونه‌ن "وورولسونvurulsun " ("اوچ چارپي ايكي" يئرينه "اوچ وورولسون ايكي") "سؤزلوك" يئرينه يانليشليقلا ايشله‌ديله‌ن "لوغه‌تlüğət " (لوغه‌ت، سؤز آنلاميندادير، سؤزلوك دئييل)، "اكسيəksi " يئرينه ايشله‌ديله‌ن "چيخçıx " ("بئش اكسي" ايكي يئرينه "بئش چيخ ايكي")، "آرتيartı " يئرينه فصاحه‌ت و بلاغه‌تده‌ن اولدوقجا اوزاق اولان "اوسته گلüstə gəl " ("دؤرد آرتي بئش" يئرينه "دؤرد اوسته گل بئش")، "يوزدهyüzdə " يئرينه "فاييزfayiz "، "ييرچيyırçı " و "ييرارyırar " يئرينه "موغه‌ننيmüqənni " و "خانه‌ندهxanəndə "، "اويدوuydu " يئرينه "پئيكpeyk "، "آدايaday " يئرينه فارسجادا "آداقلي" آنلاميندا ايشله‌ديله‌ن "نامزه‌دnamzəd "، "باشكندbaşkənd " يئرينه "پايتاختpaytaxt "، "گؤسته‌ريgöstəri " يئرينه "نوماييشnümayiş "، "اؤيره‌نجيöyrənci " يئرينه فارسجادا موللاخانا مكته‌بله‌رينده اوخويان آنلامينا گله‌ن "طله‌بهtələbə "، "اوخولoxul " يئرينه موللاخانا آنلاميندا اولان "مكته‌بməktəb "، .... بو كيمي اويقونسوز اولان دئگيله‌رده‌ن بير نئچه‌سيدير.

آشيري اوزون اولان تؤره‌تيله‌ر: آزه‌ربايجانجادا داها ييغجام و قيسا دئگيله‌ر يئرينه، گنه‌لده الوئريشسيز اولان آشيري اوزون دئگيله‌ر ايشله‌تمه‌يه مئييل واردير:

اؤرنه‌يين "اكək " يئرينه داها اوزون اولان "شكيلچيşəkilçi "، "دوراقduraq " يئرينه "داياناجاق dayanacaq"، "دارقينجdarqınc " يئرينه "حوضورسوزلوقhuzursuzluq "، "آديلadıl " (ضمير) يئرينه "عه‌وه‌ضليكəvəzlik "، "قيزيلايqızılay " يئرينه "قيرميزي آيپاراqırmızı aypara "، "تاريمtarım " يئرينه "كند تصه‌رروفاتيkənd təsərrüfatı "، "آيريمayrım " يئرينه داها اوزون اولان "آيري سئچكيليكayrı seçkilik "، "اؤزگوözgü " يئرينه داها اوزون اولان "اؤزونه مخصوصözünә mәxsus " ...

يانليش يئني تؤره‌تي (نئولوژيسم) ياپيمي: آزه‌ربايجان گؤركول ديلينده بير سيرا يانليش دئگي تؤره‌ديلميشدير:

"اولوسلارآراسي" آنلاميندا و "بئين الخالقbeynəlxalq " بيچيمينده بير دئگي تؤره‌ديلميشدير. بو تؤره‌تينين دوغروسو "بئين الخالقلارbeynəlxalqlar " (بئين الميله‌ل كيمي) اولمالي ايدي.

"مومكونسوزmümkünsüz " بيچيمينده و "اولاناقسيز" آنلاميندا بير دئگي تؤره‌ديليبدير. بو ياپي يانليشدير و دوغرو دئگي "ايمكانسيزimkansız " اولمالي ايدي.

"عصه‌بله‌شمه‌كәsәblәşmәk " بيچيمينده و "سينيرله‌نمه‌كsinirlәnmәk " آنلاميندا بير دئگي تؤره‌ديليبدير. بو ياپي يانليشدير و دوغرو تؤره‌تي "عصه‌بيله‌شمه‌كәsәbilәşmәk " اولمالي ايدي.

beynəlxalq (uluslararası, beynəlxalq), әsəbləşmәk (sinirlәnmәk, әsəbiləşmәk), mümkünsüz (olanaqsız, imkansız)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

قوروملارين "آدينا" كلمه‌سي آرتيريلاراق ياپيلان اويقونسوز آدلاري: آزه‌ربايجان بودونجوندا قوروملاري اونلو بير شخصييه‌ت آدي ايله آدلانديراندا، "آدينا" دئگيسي آيريجا او قورومون آدينا آرتيريلير. بو اويقولاما، گره‌كسيز اولماقلا بيرليكده، آدين اوزونلاشماسينا نده‌ن اولور. اؤرنه‌يين "نسيمي ديلچيليك اينستيتوتو" يئرينه "نسيمي آدينا ديلچيليك اينستيتوتو" دئييلير. اويسا "نسيمي ديلچيليك اينستيتو"دان هامي قولايجا بورانين نسيمي´نين دئييل، نسيمي آدينا آدلانديريلميش بير قوروم اولدوغونو باشادوشور و "آدينا" دئگيسينين آيريجا آرتيريلماسينا گره‌ك قالمير، "آتاتورك ديل و تاريخ قورومو" آديندا اولدوغو كيمي.

Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu (Nəsimi Dilçilik İnstitutu), M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası (M. Maqomayev Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası), Heydər Əliyev adına Bakı Beynəlxalq Aeroportu (Heydər Əliyev Bakı Uluslararası Havaalanı), M.Mirqasımov adına Respublika Klinik Xəstəxanası (M. Mirqasımov Respublika Kilinik Sayrıevi)

==========================================

سؤز داغارجيغي سورونلاري

==========================================

آزه‌ربايجانجا ديلينده بير ياندان توركجه قوراللاري اساسيندا يئنيدئگيله‌ر تؤره‌تمه سوره‌جي دوردورولموش، بير ياندان دا ديليميزده وار اولان چوخ ساييدا توركجه كلمه، اؤزباشيناليقلا بايري (آرخاييك) دامقاسي يييه‌ره‌ك يازيلي و دانيشيق ديلله‌رينده‌ن ديشلانميشدير. بئله‌جه بو ايكي يؤنته‌مله يوخسوللاشان ديليميز، يابانجي فارس، عره‌ب و روس ديلله‌ري قاباغيندا ساوونماسيز بيراخيلاراق اونلاردان گله‌ن كلمه‌له‌رين آخينينا (هوجومونا) اوغراتيلميشدير. بونون سونوجوندا ايسه بوگون آزه‌ربايجان بودونجونون يازيلي و توغرالي ديلي- خالقين وارسيل و كؤكلو ديلينين ترسينه- بوتون توزه بيليم (حقوق)، اته‌رچيليك (ژورناليسم)، گؤركسؤز، بيليم، ... آلانلاريندا تيخاباسا و اؤلچوسوز بير بيچيمده فارسجا، عره‌بجه و روسجا سؤزجوكلرله دولودور. بو ديلين گونئيه اؤزگون توركجه دئگيله‌ر، اؤزه‌لليكله يئنيجه تؤره‌ديلميش دئگيله‌ر آچيسيندان وئره‌بيله‌جه‌يي، قازانديرابيله‌جه‌يي بير شئي يوخدور:

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

فارسجا ايلگه‌چله‌ري قوللانماق: آزه‌ربايجانجادا توركجه يئرينه، فارسجا ايلگه‌چله‌رين ايشله‌ديلمه‌سي، بو ديلين درينده‌ن سويسوزلاشما و پوزولماغا اوز توتدوغونون ان اؤنه‌ملي قانيتيدير. بو ديلده ياخلاشيق بوتون ايلگه‌چله‌ر، فارسجا كؤكه‌نليدير. بونلارين يئرينه توركجه وار اولانلار قوللانيلماديغي كيمي، يئنيله‌رينين تؤره‌ديلمه‌سينه ده اؤنه‌م وئريلمه‌ميشدير:

bahəm (birgə, birlikdə), bundan əlavə (artı, ək olaraq ), çünki (uçra), halbuki (oysa), həmçinin (bir də, habelə), hərgah (qalı), istiqamətdə (doğrultuda), munasibətilə (dolayısıyla), nəinki (deyil), xeyli (çox), yaxud (azı)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

توركجه دئگيله‌رين يئرينه گره‌كسيزجه روسجا سؤزجوكله‌ر ايشله‌تمه‌ك: آزه‌ربايجانجادا ديليميزده قارشيليقلاري اولدوغو حالدا، گره‌كسيز يئره چوخ ساييدا روس-آوروپا قايناقلي دئگيله‌ر ايشله‌ديلير، بو ايسه ديليميزي يوخسوللاشديرير:

aksiya (eyləm), aktual (güncəl), alpinist (dağçı), aparat (ayqıt), aptek (əmçi), astronomiya (göybilimi), avanqard (öncü), destruktiv (yıxıcı), diametr (çap), diaqnoz (tanı), direktor (yönətmən), diskont (indirim), diviziya (tümən), efekt (etgi), ekstremizm (aşırılıq), ekvivalent (eşdəyər), elastik (əsnək), etnologiya (budunbilim), fauna (doğay, direy), fonetika (səsbilim), form (biçim), harmoniya (uyum), histologiya (toxubilim), improvizasiya (doğaç), informasiya (bilgi), instinkt (içgüdü), investisiya (yatırım), jurnal (dərgi), komissiya (qurum), konservativ (tutucu), konstitusiya (anayasa), krılo (çamırlıq), krossvord (bulmaca), kurort (qaplıca), marşrut (dolmuş), material (gərəç), memuar (anıt), modern (yenicil), monopoliya (təkəl), narkotik (uyuşdurucu), nevrologiya (sinirbilim), okeanoqrafiya (dənizbilim), orbit (yörüngə), original (özgün), pansion (yatılı), paralel (qoşut), paştet (əzmə), piroq (börək), planet (gəzəgən), plomb (dolqu), plüralizm (çoxulçuluq), pоеmа (qoşaq), pоеziyа (qoşuq), prinsip (ilkə), problem (sorun), profilaktik (önləyici), prokuror (savcı), qalstuk (boyunbağı), qrammatika (dilbilgisi), radiasiya (ışınım), radius (yarıçap), reaksiya (təpki), respublika (budunc), resenziya (ələşdiri), seysmologiya (tərpəm bilimi), sinonim (eşanlamlı), sistem (düzgə), situasiya (durum), stajer (yetişmən), struktur (yapı), terapiya (toxtatı), treninq (eyitim), velosiped (yelatı), vizual (görsәl), xroniki (sürəgən),

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

گره‌كسيز يئره ايشله‌ديله‌ن فارسجا و عره‌بجه سؤزجوكله‌ر: آزه‌ربايجان بودونجونون گؤركول و يازيلي ديلينده توركجه‌ميزده – هم گؤركول بتيكله‌ريميزده (متينله‌ريميزده) و هم بودون (خالق) ديلينده وار اولان يوزله‌رجه، مينله‌رجه توركجه دئگينين يئرينه فارسجا و عره‌بجه سؤزجوكله‌ري ايشله‌تمه‌ك گنه‌ل بير قورال و كؤكله‌نميش بير دب-اؤزه‌نتي حالينا گلميشدير:

abidə (anıt), alim (bilgin), aşkar (aydın), avadanlıq (bayındırlıq), ахırıncı (sonuncu), ахırlаrındа (sonlarında), bərаbər (birgə, birlikdə), bəyanat (deməc), cavab (yanıt), dаvаmiyyət (sürəklilik), daxili (iç), digər (başqa, ötəki), düşmən (yağı), еlm (bilim), əhаtəli (qapsamlı), əhəmiyyət (önəm), əhəmiyyətli (önəmli), əleyh (qarşı), əmin (arxayın), ənənə (gələnək), ətraf (çevrə), əyani (açıqca), faiz (yüzdə), fikr (düşüncə), günah (suç), güzəran (geçim), hаdisə (olay), həyat (yaşam), hiss (duyu), hissə (pay, bölük), hörmət (sayqı), inkаrеdilməz (danılmaz), inkişaf (gəlişim), istehsal (ürәtim), istintaq (soruşdurma), istiqraz (borclanma), kаmаn (yay), kəmər (qayış), kənar (qıraq), kifаyət (yetər, yetərli), matəm (yas), məhəbbət (sevi), məhz (yalnız, iştə), məhlul (çözәlti), məktəb (oxul), məna (anlam), mənbə (qaynaq), məqsəd (amac, erək), mərasim (törən), mərtəbə (qat), məsələ (sorun), məşhur (ünlü, adlım), mərtəbə (qat), mətbuat (basın), mətləb (qonu), məxfi (gizli), mis (paxır), möhtəşəm (görkəmli), mövqe (qonum), müasir (çağdaş), müdrik (bilgə), müəllim (öyrətmən), münaqişə (çəkişmə), mübadilə (deyiş-toqquş), müdərris (oxutman), müddət (sürə), müəssisə (qurum), müharibə (savaş), mühаsirə (quşatma), mühit (çevrə), müqabilində (qarşılığında), müraciət (başvuru), müşahidəçi (gözləmçi), mütəfəkkir (düşünür), mü­tə­rəqqi (ilərici), mütəхəssis (uzman), mütləq (salt), müvаfiq (uyqun), müvəffəqiyyət (başarı), müvəqqəti (geçici), nailiyyət (qazanım), namizəd (aday), nazirlik (baxanlıq), nəhəng (qocaman), nəsihət (öyüd), nəticə (sonuc), nizə (süngü), nümayiş (göstəri), pаdşаh (xaqan), pаytахt (başkənd), prоsеs (sürəc), pul (aqça), qanunsuz (yasadışı), qədər (dək, dənli), qələbə (utqu), qiymətli (dəyərli), qüvvə (güc), sabiq (geçmiş), sahə (alan), saziş (anlaşma), səhhət (sağlıq), sәhim (pay), səhiyyə (sağlıq), səhv (yanılqı), sənəd (bəlgə), səy (çaba), səyyah (gəzgin), sitаyiş (övgü), sual (soru), sülh (barış), şərik (ortaq), şərq (doğu), şərt (qoşul), təbiət (doğa), tədqiqаt (incələmə), təfərrüаt (ayrıntı), təhlükəsizlik (güvənlik), təkаmül (evrim), tələbə (öyrənci), tərcümə (çeviri), təsir (etki), təşəbbüs (girişim), təхminən (yaxlaşıq), təyyarə (uçaq), töhfə (sovqat), üzv (üyə), vəziyyət (durum), хаrici (dış), xatirə (anı), xərçəng (yengeç), xәstә (sayrı), хətа (yanlış), xizək (qayaq), xoşbəxt (mutlu), хudbin (məncil), yаddаş (bəllək), zəfər (utqu), zəlzələ (tərpəm), zəruri (gərəkli)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

توركجه‌سي وار اولان ائيله‌مليكله‌ر (مصده‌ر) يئرينه فارسجا ائيله‌مله‌ر: توركجه اؤزه‌لليكه ساييلاري يوزمينله‌ري آشميش ائيله‌مله‌ري ايله اونلو بير ديلدير. آنجاق آزه‌ربايجانجادا، ديليميزده وار اولان توركجه ائيله‌مليكله‌ر ديشلاناراق، اونلارين يئرينه فارس و عره‌ب سؤزجوكله‌رده‌ن اولوشموش بيرله‌شيك مصده‌رله‌ر ايشله‌ديلير:

١- گره‌كسيز اولان بيله‌شيك ائديمله‌ر (موره‌ككه‌ب فئعلله‌ر): آزه‌ربايجانجادا توركجه‌ده وار اولان چوخو يالين (ساده) ائيله‌مليكله‌ر يئرينه، فارسجا و عره‌بجه سؤزجوكله‌رده‌ن اولوشموش، بير سيرا بيله‌شيك قارما فئعلله‌ر ايشله‌ديلير. بونلارين چوخو دوغرودان فارس ديلينده‌ن آلينتي-چئويريدير:

bərpa etmək (dikәltmәk), bəxş etmək (bağışlamaq), dахil оlmaq (girmək), əhatə etmək (qapsamaq), əks оlunmaq (yansımaq), əksini tаpmaq (yanqılanmaq), fəаliyyət göstərmək (çalışmaq), fəxr etmək (qıvanmaq), hеsаb еtmək (saymaq), həll etmək (çözmək), həsr etmək (adamaq), həyata keçirmək (gerçəkləşdirmək), ilhamlanmaq (əsinlənmək), imtina etmək (boyun qaçırmaq), istehsal etmək (ürətmək), iştirak etmək (qatılmaq), ithaf etmək (armağan etmək), izah etmək (açıqlamaq), mühаcirət еtmək (köçmək), müəyyən etmək (bəlirləmək), nəşr еtmək (yayınlamaq), sübut etmək (qanıtlamaq), təsis еtmək (qurmaq), tədqiq еtmək (incələmək), təngnəfəs olmaq (bunalmaq), təqdim etmək (sunmaq), təşkil etmək (oluşdurmaq), tətbiq etmək (uyqulamaq), vаqе оlmaq (bulunmaq), xəbərdarlıq etmək (uyarmaq), zənn etmək (sanmaq), ……

٢- توركجه اكلي فارسجا-عره‌بجه فئعلله‌ر: بير سيرا دوروملاردا وار اولان توركجه ائيله‌مليكله‌ري ايشله‌تمه‌ك يئرينه؛ عره‌بجه و فارسجا كؤكله‌ره توركجه اكله‌ر آرتيريلاراق گره‌كسيز يئني مصده‌رله‌ر تؤره‌ديلميشدير:

aşkarlanmaq (aydınlanmaq), bəhrələnmək (yararlanmaq), əlaqələndirmək (ilgiləndirmək), əzizləmək (ağırlamaq), fikirləşmək (düşünmәk), fоr­mа­lаşmaq (biçimlənmək), kifayətlənmək (yetinmək), mənzillənmək (qonuşlanmaq), məskunlаşmaq (yerləşmək), müqəddəsləşmək (qutsallaşmaq), nəticələnmək (sonuclanmaq), qidаlаnmaq (bəslənmək), qiymətləndirmək (dəyərləndirmək), rastlaşmaq (qarşılaşmaq), rеаllаşmаq (gerçəkləşmək), sadalamaq (səsləndirmək), təqsirlənmək (suçlanmaq), xahiş etmək (ötünmək), xatırlamaq (anmaq), ……

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

يئرله‌شميش فارسجا سؤزله‌ر: آزه‌ربايجانجادا توركجه اولاراق گؤروله‌ن بير سيرا يئرله‌شميش فارسجا سؤزله‌ر واردير. فارسجا كؤكه‌نلي اولان "چيركين"، "دسته‌ك- دسته‌كلمه‌ك" و "زنگين" سؤزجوكله‌ري بونلاردان بير نئچه‌سيدير. بونلارين يئرينه توركجه اولان سيراسي ايله "گؤركسوز" (گؤركلو= زيبا)، "قولداماق" (قوللوق= پشتيباني، دسته‌ك) و "وارسيل" (يوخسول سؤزجويو كيمي) دئگيله‌ر ايشله‌ديله‌بيله‌ر.

çirkin (görksüz), dəstəkləmək (qoldamaq), zəngin (bay, varsıl)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

توركجه اكلي فارسجا-عره‌بجه قارما تؤره‌تي سؤزله‌ر: آزه‌ربايجانجادا داها قيسا و داها گؤركلو اولان دوغما توركجه دئگيله‌ري ايشله‌تمه‌ك يئرينه، توركجه اكله‌رين يارديمي ايله، فارسجا و عره‌بجه كؤكله‌رده‌ن يئني سؤزجوك ياپيمي و ايشله‌ديلمه‌سينه اوستونلوك وئريلير:

١-ليك اكي ايله:

həmrəylik (dayanışma), müxtəliflik (çeşitlilik), mövcudluq (varlıq), rəhbərlik (başxanlıq), səfirlik (elçilik),

٢-چي اكي ايله:

bələdçi (qılavuz), mühafizəçi (qoruma), müşahidəçi (gözləmçi), numayişçi (göstәrici), təqaüdçü (əməkli), tərcüməçi (çevirmən)

٣- لي اكي ايله:

mübahisəli (tartışmalı), təsirli (etgili)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

فارسجا دئگي-اكله‌ري قوللانماق: آزه‌ربايجان بودونجوندا يئني دئگيله‌ر تؤره‌ده‌ركه‌ن، باش وورولان يؤنته‌مله‌رين بيري ده، توركجه اك و دئگيله‌ر يئرينه چوخ گئنيش اؤلچوده حتتا اؤلچوسوز بير بيچيمده فارسجا سؤزجوكله‌ر و اكله‌رده‌ن يارارلانماقدير. بو ايسه بوتونويله ديليميزين گليشيم، ساغلامليق و بوتؤولويونه ترس اولان بير توتومدور:

١- فارسجا اؤن اكله‌ر:

"نا" و "بي" اؤن اكله‌ري: بو فارسجا اؤن اكله‌رينين توركجه‌ده‌كي قارشيليغي "–سيز" سون اكيدير. آنجاق بير چوخ دورومدا بو سون اكله يئني دئگي ياپمايا گره‌ك يوخدور، اوچرا توركجه‌ميزده ايلگيلي سؤزو قارشيلاياجاق اؤزگون كؤك دئگيله‌ر واردير:

biabır (abırsız), bitərəf (çəkinsər), nadinc (darqınc), nahaq (haqsız), naməlum (bəlirsiz), narahat (rahatsız), natəmiz (kifir, pis, kirli)

هم:

həmfikir (dayanışıq), həmkar (əməkdaş), həmkəndli (kənddəş), həmrəylik (dayanışma),

باشقا فارسجا اؤن اكله‌ر: آزه‌ربايجان بودونجو ديلينده، دئگي ياپيميندا "بد-"، "كم-"، "خوش-"، "سر-" كيمي باشقا بير سيرا فارسجا اؤن اكله‌ر ده ايشله‌ديلير:

bədxassəli, kəmşirin, sərlövhə (başlaq), sərnişin, xoşagəlməz (dadsız), xoşbəxt (mutlu, qutlu)

٢- فارسجا سون اكله‌ر:

-ي اكي: بونلارين چوخو دوغرودان فارس ديلينده‌ن آلينتيدير:

bənövşəyi (ipgil), çəhrayı (al), dünyəvi (bundalı), gəncəvi (Gəncəli), ilxani (İlxanlı), qəhvəyi (qonur), qəznəvi (Qəznəli), səciyyəvi (özyapı), səlcuqi (Səlcuqlu), şaquli (dikey), üfüqi (yatay)

خانا (خانه): فارسجا اولان بو سؤزجويون چوخلو تركيبله‌رده‌كي توركجه قارشيليغي –ائوي`دير:

heyvanxana (ılxıevi), ibadətxana (tapınaq), kitаb­ха­nа (pitikevi), mehmanxana (qonuqevi), mərizхаnа (sayrıevi), meyxana (çaxırevi), quşxana (quşevi, quşluq), rəsədxana (gözləmevi), yeməkxana (yeməkevi, yegievi)

شوناس (شناس): فارسجا اولان بو سؤزجويون چوخلو تركيبله‌رده‌كي توركجه قارشيليغي "–چي"، "-بيلگه‌ن" و يا "–بيليمجي"دير:

dilşünas (dilçi, dilbilgәni), nəbаtаt­şü­nаs (bitkibilgәni), sənətşünаs (uzluqçu, uzluqbilgәni), şərqşünаs (doğubilgәni), təbiətşünаs (doğabilimçi), .....

كار: فارسجا كار اكينده‌ن يارارلاناراق تؤره‌ديلميش بو دئگيله‌رين بير بؤلومو، دوغرودان فارسجادان آلينميش، اؤته‌كي بؤلومو ايسه آزه‌ربايجانجايا اؤزه‌لدير و فارسجانين اؤزونده بيله ايشله‌ديلمير:

cinayətkar (câni), fədakarlıq (özveri), günahkar (suçlu), həvəskar (özəngən), inadkar (danqaz), peşəkar (uzman), sənətkar (uzlu), təcavüzkar (saldırqan), təşbbüskar (girişimci), təvazökar (alçaqkönüllü), xəyanətkar (satqın), xilaskar (qurtarıcı), …..

دار: بو فارسجا اكين توركجه‌ده‌كي قارشيليغي "-لي"،.... دير.

cazibədar (çәkici), әlamətdar (bәlirgin bәlli), əlаqədаr (ilgili), әməkdar (әmәkçi), məhsuldar (verimli), minnətdar (könülborclu), səhimdar (), xəbərdarlıq (uyarı), ….

واري: بو فارسجا اكين توركجه‌ده‌كي قارشيليغي "-يمسي"، "-سي"، "-يمتيل"،.... دير.

Buynuzvari (boynuzumsu), qalxanvari (qalxansı), silsiləvari (ardışıq), yüngülvari (yüngül), üzükvari (üzükümsü),….

كش:

tərəfkeş (yanlı), zəhmətkеş (əməkçi), qayğıkeş (qayqılı), təəssübkeş (), …..

باشقا فارسجا سون اكله‌ر: آزه‌ربايجانجادا يوخاريدا سيرالانانلاردان باشقا، يئني دئگي ياپيملاريندا "-خور"، "-ده"، "-گاه"، "-پز"، "-نامه"، "-پرور"، "-پرست"، "-گر"، "-گذار"، "-بخش"، "-آميز"، "-آور" ..... كيمي چوخ ساييدا فارسجا سؤز اك اولاراق- توركجه قارشيليقلاري وار ايكه‌ن- قوللانيلير:

aşpaz (aşçı), atəşpərəstlik (odatapan), cаdugərlik (büyücü), cavabdeh (sorumlu), cəngavər (alp), düzəngah (ova), әsraramiz (gizәmli), işgüzar, kargər (işçi), müftəxor (bələşçi), müraciətnamə (diləkçə), nəyşəxor (bağımlı), qənaətbəxş (inandırıcı), qonaqpərvər (qonaqsevər), tərəqqipərvər (ilərici), xaçpərəst (xaçlı)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

توركجه "جيق" يئرينه فارسجا "چا"ني ايشله‌تمه‌ك: آزه‌ربايجان گؤركول ديلينده فارسجا "چا" اكينده‌ن گئنيش اؤلچوده يارارلانيلميشدير. ("چا" اكينين توركجه اولدوغو اؤنه سورولموشسه ده، چوخونلق اونون فارسجا كؤكه‌نلي اولدوغونا اينانير). اويسا بو اكين يئرينه قولايجا توركجه "-جيق" اكي قوللانيلابيله‌ر:

kitаbçа (kitabcıq)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

فارسجا – عره‌بجه - توركجه هيبريدله‌ر: بير سيرا دوروملاردا توركجه‌ميزده اؤزگون و گؤركلو قارشيليقلار بولونماسينين تاباسي، گره‌كسيز يئره آزه‌ربايجانجادا فارسجا-عره‌بجه-توركجه قاريشيمي دئگيله‌ر تؤره‌ديلميشدير. اؤرنه‌يين "دايانيشماdayanışma " آنلاميندا اولان "همرايليكhəmrəylik " (فارسجا هم+ عره‌بجه راي+ توركجه –ليك)، "چوخ يؤنلوçoxyönlü " آنلاميندا "هرطره‌فليhərtərəfli " (فارسجا هر+ عره‌بجه طرف+ توركجه –لي)، "يوردسئوه‌رyurdsevər " آنلاميندا "وطه‌نپه‌روه‌رليكvətənpərvərlik " (عره‌بجه وطن+ فارسجا پرور+ توركجه –ليك)، اؤته ياندانÖtəyandan آنلاميندا اولان ديگه‌ر طره‌فده‌نdigər tərəfdən (فارسجا ديگر+ عره‌بجه طرف+ توركجه –ده‌ن)... بو يؤنته‌مله اوره‌تيلميشدير.

Digərtərəfdən (ötə yandan), həmrəylik (dayanışma), hərtərəfli (çoxyönlü), radioqəbuledici (alıcı), vətən­pər­vər­lik (yurdsevərlik), özünəməxsus (özgün)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

تمه‌ل سؤزجوكله‌ر اوچون ايشله‌ديله‌ن فارسجا-روسجا سؤزجوكله‌ر: آزه‌ربايجان گؤركول و توغرالي ديلينده تمه‌ل سؤزجوكله‌ر، فارسجا و روسجا ائلييي (ايستيلاسي) آلتيندادير. اؤرنه‌يين آزه‌ربايجانجا آدلانديريلان قارما ديلده توركجه‌سي وار اولان ايلخي (حئيوان) آدلاريندان (آرسلانarslan يئرينه şer، قافلانqaflan يئرينه pələng، بارسbars يئرينهbəbir ، دوغانdoğan يئرينه شاهينşahin ، ....)، بويالاردان ("قونورqonur " يئرينه "قهوه ايqəhvəyi "، "ايپگيلipgil " يئرينه "بنؤوشه‌ييbənövşəyi "، "آلal " يئرينه "چهراييçəhrayı "، ...)، گونلوك ياشامدا ان چوخ ايشله‌ديله‌ن دئگيلره‌دك ("ائوئتevet " يئرينه فارسجا "بليbəli "، "تانري قوروسون Tanrı qorusun" يئرينه "خوداحافيظxudahafiz ) چوخو فارسجا، فارسجا-عره‌بجه آزي روسجادير.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

يئدديجه (هفته) گونله‌ري، آي و سانير (بورج) آدلاري: بؤلگه و بودونوموز آراسيندا چئشيتلي و كؤكلو تورك ييمله‌ري واردير. آنجاق باغيلسيز آزه‌ربايجان بودونجوندا ايشله‌ديله‌ن توغرالي ييم (رسمي تقويم)، بونلارلا ايلگيلي اولماييب، كولونييال و روس-خيريستييان اكينجينه عاييد بير ييمدير. قوزئي آزه‌ربايجاندا روس-خيريستييان ييميني ايشله‌تمه‌ك و تورك ييمله‌ريني قوللانماماق؛ يئنيجيلليك، يوكسه‌كليك، ائوره‌نسه‌لليك و پان توركيسمله ساواشيم اولاراق سانيلير. آزه‌ربايجان بودونجو ييمينده بوتون آيلارين آدلاري روسجا و يئدديجه ايله باشقا بير سيرا اؤنه‌ملي گونله‌رين آدلاري دا فارسجا، آزي فارسجا-عره‌بجه‌دير. بو ييم هر چئشيت اولوسال كيمليك، توركلوك ايزي و آزه‌ربايجانليليق بليرتيسينده‌ن يوخسوندور. آزه‌ربايجان بودونجو بو آچيدان گونئي و ايران توركلويو اوچون اولگو و اؤرنه‌ك اولابيلمه‌ز و اورادا ايشله‌ك اولان كولونييال روس-خيريستييان ييمي، ايراندا خالقا ايته‌كله‌نه‌ن (تحميل ائديله‌ن) كولونييال فارس-زردوشت ييمي كيمي، تورك بودونو و گونئي آزه‌ربايجان´ين ييمي اولماييب و اولماياجاقدير.

آشاغيدا توركجه يئدديجه گونله‌ري، آي، بورج و اون ايكي ايلخيلي تورك ييمي ايله آزه‌ربايجان بودونجوندا ايشله‌ديله‌ن بونلارين فارسجا-عره‌بجه-روسجا قارما قارشيليقلاري وئريلميشدير:

يئدديجه گونله‌ري: (باشگون-Başgün) bazaar ertəsi، (توزگون-Tozgün) çərşənbə axşamı، (اودگون-Odgün) çərşənbə، (اورتاگون-Ortagün) cümə axşamı، (يئيگون-Yeygün) cümə، (ائلگون-Elgün) şənbə، (آراگون-Aragün ) bazar

آي آدلاري: (اوجاق-Ocaq) yanvar، (بوز-Boz) fevral، (يئلين-Yelin) mart، (قيرآچان-Qıraçan) aprel، (كؤچ-Köç) may، (چيچه‌ك-Çiçək) iyun، (اوراق-Oraq) iyul، (بيچين-Biçin) avqust، (سيخمان-Sıxman) sentiyabr، (قيروو-Qırov) oktiyabr، (اولو سويوقUlusoyuq-) noyabr، (آراليق-Aralıq) dekabr.

دؤنه‌نجه آدلاري: يايYay (باهار، ايلك باهار)، يازYaz ، گوزGüz (پاييز، سون باهار)، قيشQış

سانير (بورج) آدلاري (آييراج ايچينده‌كيله‌ر عره‌بجه، فارسجا و لاتينجا قارشيليقلاردير): قوچQoç (حمل-برهaries )، بوغاBoğa (ثور-گاوtaurus )، ايكيزله‌رİkizlər (جوزا-دوپيكرgemini )، يانقاچYanqaç (سرطان-خرچنگcancer )، آسلانAslan (اسد-شيرleo )، باشاقBaşaq (سنبله-خوشهvirgio )، اولگوÜlgü (ميزان-ترازوlibra )، چايانÇayan (عقرب-كژدمscorpio )، اوخچوOxçu (قوس-كمانsaggitarius )، اوغلاقOğlaq (جدي-بزغالهcapricorn )، قوواQova (دلو-دولaquarius )، باليقBalıq (حوت-ماهيpisces )

اون ايكي ايلخيلي تورك ييمي (آييراج ايچينده‌كيله‌ر فارسجا و اينگيليزجه قارشيليقلاردير): سيچانSıçan (موش rat)، سيغيرSığır (گاونر ox)، بارسBars (يوزپلنگ tiger)، دووشانDovşan (خرگوش rabbit)، كلتهKəltə (مارمولك dragon)، ايلانİlan (مار snake)، يونتYunt (اسب horse)، قويونQoyun (گوسفند ram)، پيچينPiçin (ميمون monkey)، تويوقToyuq (مرغ خانگي rooster)، ايتİt (سگ dog)، دونوزDonuz (خوك pig)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

بايراملارين آدلاري: آزه‌ربايجان بودونجوندا بايراملارين آدلارينين بير چوخو فارسجا آزي عره‌بجه‌دير. بو سورون گونئيده ده ياشانماقدادير. اويسا بايراملارين آدلاري كسينليكله توركجه و توركجه ديل بيلگيسي قوراللارينا اويقون اولماليدير. بايرام آدلارينين توركجه‌سي وار اولماسا بيله، توركجه قارشيليقلارينين تؤره‌ديلمه‌سينه چابا گؤسته‌ريلمه‌ليدير: ارگه‌نه‌قون بايراميƏrgənəqon Bayramı (نوروز)، آداق بايراميAdaq Bayramı (عيد قربان)، اودگون سوروOdgün Sürü (چهارشنبه سوري)، اوروجلوق بايراميOrucluq Bayramı (عيد فطر)، گزي گونوGəzi Günü (سيزده بدر)، قيرخجاQırxca (چيلله)، دايانيشما گونو Dayanışma Günü (همرايليك گونو) .....

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ميللي اولمايان سوي آدلاري دوزگه‌سي (سيستئمي): گنه‌لليكله هر بير اولوسون سوي آدلاري دوزگه‌سينين كؤكو، او اولوسون ديلي، بودون بيليمي (فولكلورو)، اؤته‌يي (تاريخي)، سؤيله‌نجه‌له‌ري (اوسطوره‌له‌ري) و اكينجينده (فرهه‌نگينده) اولوب، پيسيكولوژي، روحييات و اونا حاكيم اولان سيياسي و ده‌يه‌رله‌ر دوزگه‌سيني يانسيتماقدادير. تورك بودونون سوي آدلار دوزگه‌سي ده بو خالقين اؤز ديل و اكينجينه سايقي، سئوگي و وورقونلوغونون اورونو و قاليتيدير. بو دوزگه تورك ديلينين چوخ گنيش اولان اولاناقلاريندان يارارلاناراق، اوزون بير اؤته‌كده يارانميش و تورك بودونون ياشاديغي بؤلگه، گله‌نه‌ك، اينانج و اولوسال دبله‌رينه اويقونلوق و اويوم ايچينده ده‌ييشيم و گليشيمه اوغراميشدير. آنجاق بو وارسيل سوي آدلاري دوزگه‌سي، قوزئي آزه‌ربايجاندا گئچه‌ن سون ايكي يوزايلده دوغال اولمايان ياپاي نده‌نله‌رده‌ن دولايي، تركجه اؤز تورك اولوسال اؤزه‌لليييني ايتيرميشدير. آزه‌ربايجان بودونجوندا سوي آدلاري دوزگه‌سينين تورك اؤزه‌لليييني ايتيرمه سوره‌جي او دنلي گئنيشدير كي ديشاريدان باخان يانسيز بير گؤزله‌مجي و آراشديرماجينين، بورادا ياشايان خالقين سوي آدلارينا باخاراق، اونون اولوسال و تورك كيمليييني آنلاماسي مومكون دئييلدير.

آزه‌ربايجان بودونجوندا سوي آدلاري دوزگه‌سي كسينليكله ميللي اؤزه‌لليكله‌ر و ده گؤركلولوكده‌ن (ائستئتيزمده‌ن) يوخسوندور. بو دوزگه‌ده سوي آدلاري، گنه‌لده كؤك كلمه‌يه روسجادان آلينميش –اوو، -ائو-ov, -ev آزي فارسجادان آلينميش –زادهzadə اكي ارتيراراق الده ائديلير، اؤرنه‌يين: علييئوƏliyev ، مردانووMərdanov ، عليزاده Əlizadə. ايشله‌ديله‌ن كؤك آدلارين موطله‌ق چوخونلوغو دا توركجه يوخ، بلكه عره‌بجه، فارسجا (حتتا پان ايرانيسمي چاغيريشديران بير سيرا آدلار اؤرنه‌يين داريوش، پرويز، زردوشت، سياووش، ...) و سون زامانلاردا روسجادير. تورك كيملييي آچيسيندان هر چئشيت ميلليليكده‌ن يوخسون و ديل ايله گؤركلولوك باخيملاريندان يوخسول اولان بو ايلكه‌ل دوزگه، كسينليكله گونئي آزه‌ربايجانداكي سوي آدلاري اوچون اؤرنه‌ك و اولگو اولماماليدير.

سؤزلوك

اركله‌ت: دئوله‌ت

اكلمه‌ك: آرتيرماق، علاوه ائتمه‌ك

اكينج: كولتور

اؤته‌ك: تاريخ

اؤرنه‌يين: مثه‌له‌ن

اؤزگو: خاص، اؤزونه مخصوص

اؤزگون: اصيل

اؤزه‌نتي: هوس

اؤلچوت: مئعيار

اوجقاراوبا: ديياسپورا

اوچرا: چونكو

اورتاچاغ: اورتا عصر

اوركه‌ن: هميشه، هر زامان

اوره‌تمه‌ك: تووليد ائتمه‌ك

اوزلوق: صنعه‌ت، هونه‌ر

اوزه‌رينده: حاققيندا

اوستله‌نمه‌ك: عؤهده‌سينه آلماق

اولاغان اوستو: فؤوق العاده

اولقو: ايتتيفاق، حاديثه

اولگو: اؤرنه‌ك، مودئل، ميزان

اولوشدورماق: تشكيل وئرمه‌ك

اويسا: حالبوكي

اويقارليق: مده‌نييه‌ت

اويقونسوز: موناسيب اولمايان

اويقونلوق: تناسوب

اويماق: طايفا

اوينام: رول

اويوم: هارموني، هماهه‌نگي

اويوملو: هماهه‌نگ

ايته‌كلمه‌ك: تحميل ائتمه‌ك

ايته‌م: ضره‌ر

ايچه‌رمه‌ك: شاميل اولماق

ايدي: هئچ

ايريم: ديققه‌ت

ايريمله‌شديرمه‌ك: دقيقله‌شديرمه‌ك

ايزله‌نج: پيروقرام، برنامه

ايشته: محض

ايشله‌ك: راييج

ائشيت: برابر

ايلخي: حيوان

ائلده‌م: لاييك

ايلكه‌ل: بده‌وي

ايلگه‌چ: ادات

ائليك ائتمه‌ك: ايستيلا ائتمه‌ك

ائليك: ايستيلا

ائيله‌م: فئعل

ائيله‌مليك: مصده‌ر

آبئجئ: اليفبا

آجيناجاقلي: ترحم آور

آخين: هوجوم

آد تاملاماسي: ايضافي تركيب

آراسيرا: بعضه‌ن

آراليق: فاصيله

آزي: يا دا، و يا، ياخود

آشال: روتبه

آلان: ساحه

آلقيلاماق: ايدارك ائتمه‌ك

آليشقانليق: عادت

آلينتي: ايقتيباس

آيريق: فرقلي

آييراج: پارانتئز

باغيلسيز: موسته‌قيل

باغيلسيزليق: ايستيقلال

بايري: آرخاييك

بتيك: متن

بليرتي: علامه‌ت، نيشانه

بودون بيليم: فولكلور

بودون: خلق

بودونج: جومهوري، جومهورييه‌ت

بوگوش: فلسه‌فه

بوندالي: سئكولار

بيچيك: حرف

بيچيم: شكيل، فورم

بيچيمله‌نديرمه‌ك: فرم دادن

بيله‌شگه: برآيند

بيله‌شيك: موره‌ككه‌ب

بيله: حتتا

بئلين: تهلوكه

پيرتلاشيق: درهم و برهم

تاباسي: رغمه‌ن

تابلاماق: قبول ائتمه‌ك

تاخما آد: لقه‌ب

تاسارلاماق: طراحي كردن

تاساري: پيلان، طرح

تايين: عئيني

تايينجا: عئينه‌ن

تپگي: عكس العمل، واكنش

تركجه: سريع

تكيل: موفره‌د

تمه‌ل: اساس

تؤره‌تمه‌ك: ايجاد كردن

توپار: زومره، دسته

توتوجو: موحافيظه كار

توزه بيليمي: علم حقوق

توزه: حوقوق

توغرالي: رسمي

تيكه­ل: قيسمي

چاغداش: موعاصير

چؤزوم: حل

چوخول: جمع

چوخونلوق: اكثه‌رييه‌ت

چئويري: ترجومه

خاقان: شاه

دامقا: مهر

دنلي: قده‌ر

دؤنه‌نجه: مئوسيم

دورا: نوقطه

دوزگه: سيستئم

دوزه‌نله‌مه‌ك: ترتيب دادن

دوغورقانليق: زايائي

دويقو: احساس

دويوم: عوقده

ديرچه‌لمه: رستاخيز

ديرگيلي: جانلي

ديشلاماق: طرد كردن

دئگي: كلمه

ديل بيلگيسي: قيرامئر

دئنه‌تيم: كونترول

دئنه‌ييم: تجروبه

ساليق: خبر

سانير: بورج (تقويم)

ساواشيم: مبارزه

ساوونماق: دفاع كردن

سايريليق: خسته‌ليك

سس بيليمي: فونئتيك

سؤزداغارجيغي: دائره لغات

سؤمورگه‌چيليك: كولونيياليسم، ايستئعمار

سؤي كؤك: تبار

سؤيله‌نجه: افسانه، اوسطوره، ميف

سوره‌ج: روند

سوي آد: نام خانوادگي

سوي سوپ: سولاله

سويلولوق: اصالت

سويوت: مجرد

سئيره‌ك: نادر

قاپساماق: احتوا كردن

قارشين: رغم

قارقاشا: آشفتگي

قارما: هيبريد

قارماشا: كومپلئكس

قاليت: ميراث

قانيت: ثوبوت

قاورام: مفهوم

قوراشديريم: تئكنولوژي

قورال: قاعده

قوروم: موسسه

قولاي: آسان

قونو: موضوع

قونوم: موقعيت

قيسير: عقيم

قيناماق: سرزنش كردن

كسه: آپاستروف

كسينليكله: موطلقن

كؤكله­شيك: كيلاسيك

كولتور: اكينج

كيپ: قاليب

گره­كسينيم: ائحتيياج

گنيز: نازال

گؤركسؤز: ادبييات

گؤركسوز: چيركين

گؤركلولوك: ائستئتيزم

گؤركول: اده‌بي

گؤزله‌مجي: مشاهده گر

گوجه­م: ظولم

گئده‌رمه‌ك: رفع كردن

گينه‌له‌مه‌ك: تئكرارلاماق

نسنه: شئي

وارسيل: زنگين، غني

وورقون: حئيران

هيم: اشاره، ايشاره­ت

ياپماجا: صونعي

يارار: فايدا

يازيلي: مكتوب

يازيم: اورتوقرافي

يالين: ساده

يؤنته‌م: متد

يؤنه‌تگي: سيياست

يوخسول: فقير

يوخسون: محروم

يوزلاشماق: فاسد شدن

يئته‌رسيز: نارسا

يئتيريم: تبليغ، پيروپاقاندا

يئدديجه: هفته

يئرينده: حاقلي

يئكه تاساري: مستر پلان

يئكه: سوپئر، مئقا

ييم: تقويم

يئني دئگي: نئولوژيسم

يئنيجيل: مودئرن

يييه‌له‌نمه‌ك: تصاحب كردن

يييه: صاحيب