دده قورقود توركمنجه- ايكينجي بٶلوم

دده قورقود توركمنجه- قازان بگينگ اوقلي اوروزونگ توسساق بولوشي
4 QAZAN BEQIÑ OQLI ORUZUÑ TUSSAQ BOLUŞI!

Hanım hey! Bir qün Ulaş oqlı Qazan beq yerinden turdı. Ak öylerini
dikdirdi. Müñ yerde yüpek halı düşetdi. Toqsan tümen yiqit, söhbetine
84
düyrülipdi. Iyip-içip otıyrdı. Dokuz sanı qara qözli, örme saçlı, elleri
bileqinden hineli, boyları uzıyn kapır qıyzları al şerabı altın ayakda qalıñ
oquz beqlerine qezdirerdi. Her birinden Ulaş oqlı Salır qazan içerdi. Çızqapçızqap,
ak otaqları beqlerine sowqat beryərdi. Hatar-hatar düyeleri
baqışlayardı.
Oqlı Oruz qarşısında yaya söyenip durdı. Saq yanında qardaşı Qaraqüne
otıyrdı. Sol yanında dayısı Aruz otıyrdı. Qazan beq saqına bakdı, kah-kah
qüldi. Soluna bakdı, qatı beqendi. Qarşısına bakdı, oqlı Oruzı qördi. Eline
yüzüne tutup, aqlap başladı.
Oruz muña qeñ qaldı. Ileri qeldi, dıyza çökdi, atasına bakıp :
— Üynüm añla, sözüm diñle, atam, Qazan!
Saqıña bakdıñ, kah-kah qüldüñ.
Soluña bakdıñ, qatı beqendiñ.
Qarşıña bakdıñ, meni qördüñ, aqladıñ.
Sebəp nedir, diyqil maña?!
Qara başım qurban bolsun, atam, saña!
Qalkıbanı yerimden turarın. Kırk yiqidimi
yanıma aların. Kapırıñ iline qiderin.
Kapırıñ qıyzını aların. Aqlanıñ
sebəbi nəme, diyqil maña?!
Qara başım qurban bolsun, atam, saña! — diydi.
Qazan beq alcıradı, oqlanıñ yüzüne bakıp:
− Bəri qelqil, qulanım oqul!
Saqıma bakamda,
Qardaşım Qaraqünəni qördüm.
Çöledi alıpdır, at qazanıpdır.
Baş kesipdir, qan döküpdir.
85
Soluma bakdıqımda,
Dayım Aruzı qördüm.
Baş kesipdir, qan döküpdir.
Çöledi alıpdır, at qazanıpdır.
Qarşıma bakamda, seni qördüm.
On altı yaş yaşadıñ.
Bir qün qeler men ölerin, sen qalarsıñ.
Yay çekmediñ, ok atmadıñ.
Baş kesmediñ, qan dökmediñ
Qalıñ oquz içinde çöldi almadıñ–diydi.
Oruz atasına bakıp:
− Beq, ata, düye yalı ulalsañda, köşek yalı aklıñ yok. Depe yalı ulalıpsıñ,
darı yalı beyniñ yok. Hünəri oqul atadan qörüp, öwrenermi, yoqsa atalar
oquldan öwrenermi? Sen haçan meni alıp, duşamana uqradıñ? Qılıç çalıp, baş
kesdiñ? Men senden nəme qörüp, nəme öwrendim?− diydi.
Qazan beq elini eline çaldı, kah-kah qüldi:
− A, beqler, Oruz yaqşı söyledi. Siz iyip, içiñ, meylisiñizi bozmañ! Men bu
oqlanı alıp awa qideyin. Yedi qünlik azık bilen yola düşeyin. Ok atan
yerlerimi, qılıç çalan yerlerimi qörkezeyin. Duşman serhedine, Cızıqalara,
Aqılqana, qökce daqa alıban çıkayın!–diydi.
Qoñur atını mündi. Üç yüz yiqidi sayladı, yanına aldı. Oruz beq bolsa kırk
ala qözli yiqidini aldı. Qazan oqlunı alıp, qara daqlara awa çıkdı. Aw awladı,
quş quşladı. Suqun-keyik yıkdı. Çadırını dikdirdi, bir nəçe qün beqler bilen
iydi-içdi.
Meqer hanım, duşman qalasından, birisi buları qörüp, hanlarına:
− Nəme otıyrsıñ. Itiñi hawlatmayan, pişiqiñi mawlatmayan alplar başı Qazan,
oqlı bilen serhoş bolup yatır–diydi.
Kapırlar atlandılar, Qazanıñ üstüne qeldiler. Uzakdan tozan qören Qazanıñ
yiqitlerinden birisi:
86
− ay, keyik tozanıdır–diydi.
Qazan:
− Keyik bolsa, bir ya iki bölek bolar. Bu qelyən yaqıdır– diydi.
Tozan böwsüldi. Qün yalı yıldıradı, deñiz yalı coşdı, tolkun atdı, tokay yalı
qaraldı. It üzmekli, keçe börükli, azqın dinli, quzqun dilli duşman çıka qeldi.
Qazan qoñur atını çekdirdi, mündi. Oqlı Oruz cılawsunı çekdi, bedew atını
oynatdı, qarşı qelip:
− Bəri qelqil, atam, Qazan!
Deñiz qibi tolkun atıp qelen nədir?
Ot qibi şıyalıp, yıldız kibi parlayıp qelen nədir?
Aqız-dilden ber habar maña!
Qara başım qurban bolsun, atam saña!–diydi.
Qazan:
− Bəri qelqil, arslanım oqul!
Qara deñiz qibi yaykanıp qelen, kapırıñ leşqeridir.
Qün qibi şıylayıp qelen, kapırıñ başındakı ışıqıdır.
Yıldız qibi parlayıp qelen, kapırıñ cıdasıdır.
Azqın dinli yaqı–kapırdır, oqul!− diydi.
Oruz:
− Bəri qelqil, atam Qazan!
Qalkıbanı, yerimden bedew atımı saklardım,
Bu qün üçin, qüni qeldi.
Ak meydanda seqredim seniñ üçin,
Ala uzın süyri cıdamı saklardım,
Bu qün üçin, qüni qeldi.
Qaba qarın, köpek qöwsüne oynadım, seniñ üçin,
Qara polat uz qılcımı saklardım,
Bu qün üçin, qüni qeldi.
87
Azqın dinli kapır başını kesdireyin seniñ üçin
Eqni berç demir donlı donum saklardım, seniñ üçin
Bu qün üçin, qüni qeldi.
Yeñ-yakalar tikdireyin seniñ üçin.
Başımda qunt ışıklar dalardım
Seniñ üçin, qüni qeldi.
Qaba çomak astında yuqurdayın seniñ üçin,
Kırk yiqidim saklardım
Bu qün üçin, qüni qeldi.
Kapır başını kesedireyin seniñ üçin.
Arslan adımı saklardım seniñ üçin
Bu qün üçin, qüni qeldi.
Yaka tutup kapır bilen uqraşayın seniñ üçin
Bu qün üçin, qüni qeldi.
Qazan:
−Oqul, oqul, ay oqul!
Meniñ üynim añla, sözüm diñle!
Ol kapırıñ üçün atıp, birini yazmaz okçusı bolar.
Hay diymezden, başlar kesen celladı bolar.
Adam etinden yahna kılan aşbazı bolar.
Seniñ barcak kapırıñ dəldir.
Qalkıbanı, yerimden men turayın.
Qoñur atıñ biline men müneyin.
Qelen kapır meniñdir, men barayın.
Qara polat uz qılcımı çalayın.
Azqın dinli kapırdır, başlarını keseyin.
Döne-döne söweşeyin, döne-döne çekişeyin.
Qılıç çalıp, baş kesdiqimi qörqül, öwrenqil!
88
Qara başıña düşende qerekdir!- diydi.
Oruz bu yerde söyledi, qöreyli nəme söyledi.
Oruz:
− A, beq ata, eşidyərin!
Erkek quzılar qurban üçin,
Ata, oqul qazanar, at üçin,
Oqlanam qılıç quşanar ata qayratı üçin.
Meniñ-de başım qurban bolsuñ, seniñ üçin!−diydi.
Qazan:
−Oqul, oqul, ay oqul!
Yaqa qidip, baş kesmediñ.
Duşman öldürip, qan dökmediñ.
Ala qözli kırk yiqidi boyuña alqıl!
Qöwsi qözel qaba daqlara çıkqıl!
Meniñ söweşdiqimi, meniñ döwüşdiqimi
Meniñ çekişdiqimi, meniñ qılıçlaşdıqımı,
Qörqül, öwrenqil!
Bize arka oqul, oqul!− diydi.
Oruz atasınıñ sözüni sıyndırmadı. Qaydıp, qeri döndi. Beyik daqlar başına
yoldaşlarını alıp çıkdı.
Ol döwürde oqul ata sözüni iki eylemezdi, iki eylese, ol oqlanı kabul
etmezlerdi.
Oruz qiyñ yakadan süñüsini sançdı, durdı. Köp kapırıñ yıqnandıqını qören
Qazan, haykırıp at saldı, qarşı bardı, qılıç urdı.
Qümmür-qümmür teviller çalındı ol qün.
Burması altın tuç borular çalındı ol qün.
89
Yıldam beq erenler döne-döne söweşdi ol qün.
Qara polat uz qılıçlar çalındı ol qün.
Qarqı dilli kayın oklar atıldı ol qün.
Ala uzıyn süyri cıdalar süsüldi ol qün.
Namartlar sıpara yer qözledi ol qün.
Baka-baka Qazan oqlı Oruz coşup uqradı:
− Bəri qeliñ, kırk yoldaşım! Sizi qurban bolsun meniñ başım! Atam Qazan
baş kesdi, qan dökdi. Meni söyen yiqitlerim, nəmə durarsiz?! Kapırıñ bir
uwcundan at salaylıñ!−diydi.
Qaraqoçunı aynatdı. Oruz kapırıñ saqına at saldı, oları berk daradı,
qoyuna quwrt qiren yalı etdi, dar yola dolı düşen yalı boldı. Birden Oruzıñ
atına ok deqdi, at yıkıldı, kapırlar Oruzıñ üstüne çökdiler. Kırk yiqit atdan
indi, ala qalkan baqını qıysqa düwdüler, qılıç sıyrdılar, köp söweşdiler.
«Köplük qorkuzar, tereñ batırar». Kapırlar oqlanı tutdular. Arkasından ak
ellerini baqladılar. Qıl urqan ak boynuna dakılar. Süyrediler. Ak etinden qan
çıkıynça döwdüler. Aldılar, yöriberdiler. Qazanıñ mundan habarı yokdı.
Duşman qaçandan soñra, Oruzuñ duran yerine qeldi, oqlunı qörmedi.
− Beqler, oqlan qaçanan meñzeyır-de− diydi.
Beqler:
− Oqlan quş yürekli, belki qaçıp enesine qidendir– diydiler.
Qazanıñ qaharı qeldi:
− Beqler, Tañrı bize bir qorkak oqul bermiş, barıp onı enesinden alayın.
Qılcım bilen doqrayın, altı bölek edeyin, altı yoluñ ayrıdına taşlayın. Bir
daqı hiç kim yazı yerde, meydanda yoldaşını qoyup qaçmasın− diydi.
Qoñur atını ökceledi, yola düşdi, öye qeldi.
Han qıyzı, boyı uzıyn Burla hatın Qazanıñ qelendiqini eşitdi. Atdan ayqır,
düyeden buqra, qoyundan qoç qırdırdı.
− Oqlancıqımıñ ilki urşudır, qalıñ oquz beqlerini toylayın − diydi.
90
Qazanıñ öñünden han qıyzı yumurlanıp çıkdı. Samır cüpbesini eqnine aldı.
Qazana qarşı qeldi. Qabak qaldırdı, yüzüne doqrı bakdı. Saqına-soluna qöz
ayladı, Oruzı qörmedi. Qara baqrı sarsıldı, döm yüreqi oynadı. Qara qayıma
qözleri qan-yaşa doldı. Qazana karap:
− Bəri qelqil, Salır beqi, Salır qörki!
Başımıñ baqtı, öyümiñ taqtı,
Han atamıñ qiyewsi.
Atam-enem berdiqi.
Qöz açıban qördüqim,
Köñül berip söydüqim,
Beq yiqidim, Qazan!
Qalkıbanı, yeriñden ör turduñ.
Oqluñ bile qara qazılık ata bütin mündüñ.
Boyı uzıyn yüwrük keyqi alıp yıkdıñ.
Semiz atıñ yükletdiñ, qaydıp qeldiñ.
Iki bardıñ, bir qeldim, balam hanı?
Beq oqlum qörünmez, baqrım yanar.
Asılan-asılan qayalardan,
Qazan, oqlanı uçurduñmı?
Qarañkı ceññeliñ arslanına iydirdiñmi?
Ak ellerini arkasından baqlatdıñmı?
Kapır öñünde yöretdiñmi?
Aqzı-burnı quwrıp,
Dört yanına bakdırdıñmı?
Qara qözden acı yaşıñ dökdürdiñmi?
«Can ene, beq ata» diyp bozlatdıñmı?− diydi.
Yene Burla hatın:
− Oqul, oqul, ay oqul, yörtecim oqul!
91
Qarşı yatan qara daqıñ başı, oqul!
Qara qözlerimiñ yaqtısı, oqul!
Səm yelleri ösmezden, Qazan, qulaqım çıñlar.
Sarı yılan sokmazdan, akca tenim qalkar, çiyşer.
Qurımış qöwsümde süydüm oynar.
Yalñızca oqul qörünmez, baqrım yanar.
Yalñız oqul habarını, Qazan, diyqil maña!
Aytmasañ, yana-yana qarqarın, Qazan, saña!− diydi.
Enesi yene-de:
− Qarqı cıda oynadanlar bardı, qeldi.
Altın cıda oynadana, Tañrı, nəme boldı?!
Qaraqoç ata münenler bardı, qeldi.
Bedew atlı bir oqlana, Tañrı, nəme boldı?!
Nöker qeldi, nayıp qeldi,
Yalñız bir oqlana, Tañrı, nəme boldı?!
Yalñız oqul habarını, Qazan, diyqil maña!
Aytmasañ, yana-yana qarqarın, Qazan, saña!− diydi.
Burla hatın yene-de:
−Quwrı-quwrı çaylara suw saldım
Qara donlı derwüşlere nezir berdim.
Aç qörsem doyurdum, yalañaçı donatdım.
Dileq bilen bir oqullı boldum,
Yalñız oqul habarını, Qazan, diyqil maña!
Aytmasañ, yana-yana qarqarın, Qazan, saña!− diydi.
Enesi yene-de:
92
−Qarşı yatan qara daqdan,
Bir oqul uçurdan bolsañ, diyqil maña!
Küleñ bile yıkdırayın.
Coşup akan çaylardan,
Bir oqul akdıran bolsañ, diyqil maña!
Damarlarını soquldayın.
Azqın dinli kapırlara,
Bir oqul aldıran bolsañ, diyqil maña!
Han atamıñ yanına men barayın.
Aqır leşqer, bol hazına alayın.
Parçalanıp, qazılık atımdan düşyənçəm,
Yeñim bilen alaca qanımı sıylyançam,
Qol-but üzlüp, yer yüzüne düşyənçə,
Yalñız oqul habarın alınçam
Kapır yolundan dönmerim− diydi.
Yoqsa, a, Qazan!
Ayaqımdan başmaqımı çıkarayınmı?
Qara dırnak ak yüzüme çalayınmı?
Qüyz alması qibi al yañaklarımı yırtayınmı?
Aqır aqı ordaña quyayınmı?
Oqul, oqul diyban bozlayınmı?
Qaytabandan qızıl düye mundan qeçdi.
Torumları mundan bozlap, bile qeçdi.
Qaraqoçda qazılık atı mundan qeçdi.
Qulancıqı kiñşəp, bile qeçdi.
Qulancıqımı aldırdım, kiñşeməyinmi?
Süride akca qoyun mundan qeçdi.
Quzucıqı məleyip, bile qeçdi.
93
Quzucıqım aldırdım, məleməyinmi?
Oqul diyp bozlamayınmı?− diydi.
Bir daqı söyledi:
− Qalkıbanı, yerimden turayın diyerdim.
Yalı qara qazılık atıma müneyin diyerdim.
Qalıñ oquz içine qireyin diyerdim.
Ala qözli qelin aların diyerdim.
Qara yerde ak otaqlar dikerin diyerdim.
Maksat-mırada yeterin diyerdim.
Mıradıma yetirmediñ meni.
Qara başımıñ qarqışı tutsun, Qazan seni!
Bir beqim qörünmez, baqrım yanar.
Neylediñ, diyqil maña?!
Aytmasañ, yana-yana qarqarın, Qazan, saña!− diydi.
Burla hatın beyle diyqeç, Qazanıñ aklı başından qitdi. Qara baqrı sarsıldı.
Döm yüreqi oynadı. Qara qözlerine qan-yaş doldı. Hatınına yüzlenip:
–Qörklim, qorkma, qyırma, awdadır! Awda qalan oqlan üçin qayırma, alada
etme. Yedi qün maña qaraş, yere qiren bolsa çıkararın, qökde bolsa indererin.
Tapsam-a tapdıqım, tapmasan, nədersiñ, Tañrı berdi, Tañrı aldı, seniñ bile
aqların, bozların–diydi.
Han qıyzı, Burla:
− Qazan, atıñ yorqun, yadan-da bolsa, cıdañ kütdelen hem bolsa, yola
düş−diydi.
Qazan aw yoluna qarşı qidiberdi.
Tün qatdı, iñrek aşdı. Enesi duymazdan, Qazan el astından buyurdı:
− Toqsan tümen yiqit ardımdan qelsin, oqlan tussaqdır, beqler bilsin–diydi.
94
Urş meydanına qeldi, qörse Oruzıñ kırk yiqidiniñ ləşi serilip yatır, oqlunıñ
bedew atı oklanıpdır, yatar. Ləşleriñ arasında oqlunı qörmedi. Altın saplı
qamçısını tapdı. Oqlunıñ tussaq bolandıqını añdı. Aqladı:
− Qara daqıñ burcı, oqul!
Coşup akansuwuñ daşqını, oqul!
Qarran çaqım,
Aldırdıqım, yalñız oqul!− diydi, bozladı. Kapırıñ ıyzını ıyzladı.
Kapırlar oqlana qara don qeydirip, Qapıñ işqinde oturtdılar. Qiren basar,
çıkan deper. «Qarrı duşman oquz oqlı elimize düşdi, qıynap, horlap
öldüreyliñ» diyərdiler.
Şo mahal han Qazan yetdi. Qoñur atını oynatdı. Kapır Qazanıñ qelenini
qördi, ürkdi. Kim atını müner, kim cüpbe qeyer. Oruz başını qaldırıp:
− Azqın kapır, ne haldır?
Kapır:
− Atañ qeldi, onı tutaylı–diyyəris.
Oruz:
− Aman, norbat kapır amam! Tañrınıñ birliqine yokdur quman! Kapırlar
oqlana aman berdiler, elini çözdüler, qözüni açdılar. Oqlan atasına qarşı qeldi,
söyledi. Qöreyli hanım nəme söyledi. Oruz:
− Bəri qelqil, beq ata!
Nirden bildiñ tussaq bolandıqımı?
Ak ellerim ardıma baqlanandıqını?
Qıl urqan ak boyunma dakılandıqını?
Qara qözli yiqitlerimiñ öldürlendiqini?
Sen qelmezden öñ, ata, kapırlar qeñeşdiler.
Qoñur atlı Qazanı tutuñ,
Arkasından ak ellerini baqlañ,
Qizlice qörkli başını kesiñ,
95
Alaca qanını yer yüzüne döküñ.
Oqlı bilen ikisini bir yerde öldüriñ,
Ocaqını söñdüriñ–diyişdiler.
Han ata!
Qorkarın, seqrederken, qoñur atıñ sürçdirersen.
Söwen waqtıñ, kendir nayzañı tutdurarsen,
Qapıllıkda qözel başıñı kesdirersen.
Ak bürençekli enem «oqul» diyerken,
«Başım baqtı Qazan!»−diyp aqladarsen.
Qaydıbanı, ata ıyzına dönqil!
Altın ban öyüñe sürüp barqıl!
Qarrıca eneme höwür bolqul!
Qara qözli bacılarımı aqlatmaqıl!
Oqul üçin, ata, ölmek ayıp bolar.
Yaradanıñ hakı ücin,
Ata, dönqül, öye qitqil!
Söyqüli enem qarşı qelse,
Meni senden sorasa,
Ata, doqrı habar berqil!
Qördüm, seniñ oqluñ tussaq diyqil!
Arkasından ak elleri baqlı diyqil!
Qara urqan boynuna dakılqı diyqil!
Qara doñuz tevlesinde yatır diyqil!
Aqır bukaw topuqını döwer diyqil!
Enem meniñ üçin aqlamasın diyqil!
Bir ay baksın!
Bir ayda barmazsam, iki ay baksın!
Iki ayda barmazsam, üç ay baksın!
Üç ayda barmazsam,
96
Öldüqimi ol waqt bilsin!
Ayqır atım boqazlayıp, aşımı bersin.
Yat qıyzı halalıma buyursın!
Maña tutan ak öyüne ayrı qirsin!
Meniñ üçin enem qök qeyip, qara sarmasın!
Qalıñ oquz ilinde yasım tutmasın!
Meniñ başım seniñ yoluña qurban bolsun!
Qayt, Ata!− diydi
Oqlan yene atasına bakıp:
−Qarşı yatan qara daqlar,
Islese, il yayılar.
Qanlı-qanlı suwlar,
Saq bolsa, qanı düşer.
Qaraqoç atlar,
Saq bolsa qulan doqar.
Qaytabanda qızıl düye,
Saq bolsa, torum berer.
Aqılda akca qoyun,
Saq bolsa, quzı berer.
Beq erenler saq bolsa, oqlı doqar.
Sen saq bol, enem saq bolsun!
Menden yeqrək, Tañrı size oqul berer.
Ak süydüni enem maña halal etsin!
Söweşmeqil, qayt, ata, qit!− diydi.
Han Qazan bu yerde oqluna bakıp:
− Oqul, oqul, ay oqul!
Qarşı yatan qara daqım oqul!
Qüyçli bilimiñ qüyci, canım oqul!
97
Qara qözlerimiñ yaqtısı oqul!
Ala dañda yerimden turdum, seniñ üçin.
Qoñur atım yorqaladım, seniñ üçin.
Ak donumda kir eqlendi, seniñ üçin.
Meniñ başım qurban bolsun,
Canım oqul, seniñ üçin!
Sen qideli, aqlamaqım qökdeken, yere indi.
Aqır ulı diwanım sürülmedi.
Seni bilen beq oqulları,
Qaza meñzeş qıyzım-qelinim,
Ak çıkardı, qara qeydi.
Qarrıca eneñ qan-yaş dökdi.
Qaydıbanı oqul, bu yerden öye barsam,
Ak yüzli eneñ qarşı qelip, «oqul» diyse,
Ak elleri ardına baqlı diyeyinmi?
Ak boynuna qıl urqan dakqılı diyeyinmi?
Meniñ namısım niyrede, oqul?!− diydi.
Qazan yene:
− Qarşı yatan qara daqlar,
Qarrısa otı bitmez, il yayılmaz.
Akındılı, qörkli suwlar,
Qarrısa, qıra daşmaz.
Qaytabanlar qarrısa, torum bermez.
Qaraqoçlar qarrısa, qulan bermez.
Ər yiqitler qarrısa, oqlı doqmaz.
Atañ qarrı, eneñ qarrı,
Senden yeqrək, Tañrı bize oqul bermez.
Berse daqı seniñ yeriñ tuta bilmez.
98
Qökden qara bulut boluban,
Kapırıñ üzerine quyayın.
Ak yıldırım bolup, çakayın.
Dokuzunı bir-birine saydırayın.
Uruşmakdan, söweşmekden, əlemi doldurayın.
Yaradan Tañrıdan haray!− diydi.
Qoñur atını ökceldi. Düye kimin kükredi. Arslan yalı arladı. Kapıra qarşı
at depdi, qılıç urdı. Döne-döne söweşdi. Kapırı yeñe bilmedi. Üç kere at
saldı. Qabaqını qılıç sıyrdı. Qara qanı şorladı, qözüne indi. Özüni sarp
yerlere saldı.
Edil şol mahal, boyı uzıyn Burla hatın qara qılıcını quşadı, qara ayqırını
mündi, kırk inçe billi qıyz bilen oqulnıñ ıyzından qeldi.
− Başımıñ təci, Qazan qeldim− diydi.
Qazan, munı tanıman, oña qarap:
− Qara ayqırıñ cılawusını maña dartqıl, yiqit!
Qöni qarap, yüzüme bakqıl, yiqit!
Astındakı qara ayqırı maña berqil, yiqit!
Eliñdəki süyri cıdañı,
Yanıñdakı qök poladıñı,
Maña berqil, yiqit!
Bu qünümde haray bolqul, maña!
Qala, ülke bereyin saña!− diydi.
Hatın:
−Qarşım alan yiqit, nə diyyərsen?
Qeçen qünlerimi nə añladyarsen?
Qalkıbanı, yerinden turan, Qazan!
Qara qöz atıñ biline münen, Qazan!
99
Ilqayıbanı, qara daqımı yıkan, Qazan!
Köleqelice qaba aqacımı kesen, Qazan!
Pıçak alıp qanatlarımı qıran, Qazan!
At üstünde eqlenmeyip, yortan, Qazan!
Seniñ biliñ omrulmış,
Üzeññə dırmanyan dıyzıñ omrulmış.
Han qıyzı halalıñı tanamayañ, qözüñ qapılmış.
Isqınsızsen, saña nə boldı?
Çal qılcıñı, yetdim, Qazan!− diydi.
Şo demde oquz ərleri bir-bir yetdi. Qöreyli hanım kimler yetdi?
Qaradere aqzında Tañrı beren, qara buqa derisinden sallançaqınıñ düşeqi
bolan, qaharı qelende daşı kül eyleyən, qara murtunı yedi yerde yeñsesinden
düwen, Qazanıñ qardaşı Qaraqüne çapar yetdi:
− Çal qılcıñı, qardaş Qazan, yetdim!− diydi.
Onuñ ardından Derbetdəki demir qapını qapıp alan, altmış tutam ala
qönderiniñ uwcında ər böqürden, Qazan kimin pəliwanı bir söweşde üç kere
atından yıkan, Qıyan Selcuk oqlı dəli Dönder çapar yetdi:
− Çal qılcıñı aqam Qazan yetdim!− diydi.
Ardından, barıban dessursız, buyruksız hanıñ yaqısını basan, altmış müñ
kapıra qan qusduran, Qaflat qoca oqlı Şirşemsetdin çapar qeldi:
−Çal qılcıñı, aqam Qazan, yetdim!−diydi.
Onuñ ardından Parasarıñ qalasından parlayıp uçan, ap-alaca ak öyüne qiren,
qalıñ oquzuñ ınancı, qazan beqiñ ınaqı, boz ayqırlı Birek çapar yetdi:
−Çal qılcıñı, aqam Qazan, yetdim!−diydi.
Onuñ ardından, çaya baka çalımlı, çal qaraquş erdemli, qaraqurma quşaklı,
altın qupbalı, qalıñ oquz beqlerini bir-bir atdan yıkan, Qazılık qoca oqlı beq
Yeqenek çapar yetdi:
−Çal qılcıñı, aqam Qazan, yetdim!−diydi.
100
Onuñ ardından yiqrim dört kapır qıyzıñ boyunı oqşan dəli Dönder yetdi.
Soñara müñ kowum başları Düwer yetdi. Soñra müñ bükdüz başları Aman
yetdi. Soñra dokuz qoca başları Aruz yetdi.
Sanamak bile oquz beqleri tükenmz. Beqleriñ barısı yetdi. Birlikde kapıra at
saldılar, qılıç urdular.
Ol qün çekerinde bolan ər yiqitler bildirdi. Ol qün namartlar sıpara yer
qözledi. Aqır söweş boldı. Meydan dolı baş boldı. Beq nökerden, nöker
beqinden ayrıldı.
Oquz beqleri bilen Dönder saqdan depdi. Yındam yiqitler bilen Qarapudak
soldan depdi. Qazanıñ özi düybe topuldı. Kapırlarıñ başı Tequr bile Şükli
meleqe doqrı qitdi. Böqürdibən, atdan yere saldı. Ala qanını yere dökdi.
Saqda Qaratüken kapıra, Dönder qarşı qeldi. Qılıçladı, yere çaldı. Solda
Buqacık kapıra, Qarapudak qarşı qeldi. Sancıp yere çaldı, başını aldı.
Boyı uzıyn Burla hatın kapırıñ qara tuqunı qılıçladı, yere saldı. Kapırıñ
hemmesi qaçdı.
Qazan oqlunıñ yanına qeldi, elini çözdi, qucaklaşdılar.
Oquzdan üç yüz yiqit qurban boldı, Qazan oqulcıqını qutardı. Qaydıp qeldi.
Qazan kırk öy dikdirdi. Yedi qiyce-qündiz iyme-içme boldı. Toy-tomaşa boldı.
Oquz beqlerine doyum boldı. Qazan oqlunıñ başı üçin kırk qul, qırnak
boşatdı. Yiqitlere ülke berdi, halat-serpay yapdı.
Dəde Qorkut qeliban boy boyladı, soy söyledi. Bu oquznamanı düzdi, qoşdı,
beyle diydi:
Hanı diydiqim beq erenler?
Dünyə meniñ diyenler?
Acal aldı, yer qizledi.
Dünyə kime qaldı?
Qelimli-qidimli dünyə.
Ahır soñı ölümli dünyə.
Yom bereyin, hanım!
101
Yerli qara daqıñ yıkılmasın!
Köleqelice qaba aqacıñ kesilmesin!
Coşup akan arı suwuñ quwrımasın!
Qanatların uwcı qırılmasın!
Tañrı seni namarda mətəç etmesin!
Çaparken, boz atıñ büdremesin!
Çalşanda, qara polat uz qılcıñ kütdelmesin!
Tañrı beren umıydiñ üzülmesin!
Ahır soñı arı iymandan ayırmasın!
Ak alnıñda dilek etdik, kabul bolsun!
Yıqışdırsın, düyrüşdirsin,
Qünəleriñizi Tañrı qeçişdirsin!
Hanım hey!

دده قورقود توركمنجه- دوخا قوجا اوقلي دلي دومرولونگ بويي
5 DOHA QOCA OQLI DƏLİ DOMRULUÑ BOYI

Meqer, hanım, Oquz ilinde Dowha qoca oqlı dəli Domrul diyerlerdi bir ər
bardı. Bir quwrı çayıñ üstünde köpri saldırdı. Qeçenden otuz üç akca alardı,
qeçmeyənden döwe-döwe kırk akca alardı. Nəme üçin beyle ederdi? Ol ,
«Menden dəli, menden qüyçli ər barmıdır, onı tapıp qöreşesim» diyerdi,
102
«Meniñ ərliqim, batırlıqım, çalasınlıqım, yiqitliqim Ruma, Şama yayradı,
çawlandı» diyerdi.
Bir qün köpürsiniñ yanında bir bölek oba qonyar. Ol obada sırkawlayan bir
yaqşı yiqit ölyər. Kimi oqul diyip, kimi qardaş diyip aqlayar. Dəli Domrul
çapar yetip:
— Samsıklar, nəme aqlayarsıñız? Köprümiñ yanında bu qalmaqal nəme?—
diydi.
— Hanım, bir yaqşı yiqidimiz öldi, oña aqlayarıs—diydiler.
Dəli Domrul:
— Yiqidiñizi kim öldürdi?–diydi.
—Beq yiqit, Tañrıdan buyruk boldı. Ezrayıl yiqidiñ canını aldı.
Dəli Domrul:
— Adam canını alar yalı Ezrayıl diydiñiz kim bolyar–diydi. Soñra: «Ey
Tañrı Ezrayılı maña qörkez! söweşeyin, çekişeyin, yaqşı yiqidiñ canını
qutarayın. Bir daqı yaqşı yiqidiñ canını almasın»–diydi.
Qaytdı, döndi, dəli Domrul öyüne qeldi. Tañra Domrulıñ sözi yakmadı:
– Bak, bak! Dəli señsə bak, meniñ birliqime ınanmaz, saymaz, maña şükür
etmez–diydi. Ezrayıla:
— Bar ol dəliniñ qözüne qörün. Qorkudan yüzüni saralt, canını hıkırdadıp al–
diydi.
Dəli Domrul kırk yiqidi bilen iyip-içp otyrka, birden Ezrayıl qeldi. Onı ne
çawuş qördi, ne qapıçı. Dəli Domrulıñ qörer qözi qörmez boldı, tutar elleri
tutmaz boldi. Dünyə qözüne qaradı. Çaqırıp dəli Domrul söyledi:
— Ne haybatlı qoca sen.
Qapıçılar seni qörmedi, çawuşlar seni duymadı.
Meniñ qörer qözlerim qörmez, tutar ellerim tutmaz boldı.
Altın tayaqım elimden yere düşdi.
Aqzım içi buz qibi. Süñklerim toz qibi boldı.
Ahow, sakqalcıqı akca qoca,
103
qözcaqızı çöññe qoca!
Ne haybatlı qoca sen, diyqil maña!–diydi.
Beyle diyqeç, Ezrayıl:
— Ahow, Dəli, qözüm çöññediqini halamadıñmı? Qözi qökçek qelinqıyzlarıñ
canını köp alandırın. sakqallımıñ aqarandıqını halamadıñmı?
Ak sakqallı, qara sakqallı qocalarıñ, yiqitleriñ canını köp alandırın—
diydi.
Ahow, dəli, hanı öwnerdiñ: «al qanatlı Ezrayıl elime düşse, öldürerin, yaqşı
yiqidiñ canını onuñ elinden qutarardım—diyerdiñ. Inha, canıña almaqa
qeldim, berermisiñ, yoqsa meñ bilen söweşermisiñ?— diydi.
Dəli Domrul:
– Sen Ezrayılmısıñ? — diydi.
– Elbetde men —diydi.
–Bu yaqşı yiqitleriñ, canlarını sen alyarmısıñ?—diydi.
– Howa, men alyarın —diydi.
Dəli Domrul:
— Qapıçılar, yapını qapıñ!–diydi.
–Ey, Ezrayıl, seni qökde arardım, dar yerde elime düşdüñ. Yaqşı yiqitleriñ
canlarını almaz yalı seni öldürerin! — diydi.
Qara qılcını sıydı, Ezrayıla dopuldı. Ezrayıl bir qöqerçin, kepder boldı,
pencireden uçup qitdi.
Yiqitlerini qörüp, Domrul elini-eline çarpıp, kas-kas qülüp:
– yiqitlerim! Ezrayılıñ qözüni şeyle bir qorkuzdum welin qiyñ qapını qoyup,
dar bacadan qaçdı, qöqerçin bolup uçdı, men onı alqır tuqunıma aldırmasam
bolmaz—diydi.
Tutdı, atına mündi, tuqun quşunı eline aldı, düşdi Ezrayılıñ ıyzına. Bir-iki
sanı qöqerçin awladı, ıyzına öwrüldi.
104
Qelişine Ezrayıl atınıñ qözüne qöründi. At ürükdi, dəli Domrulı qöterdi, yere
urdı, başı yarıldı, doñup qaldı. Ak qöwsüniñ üstüne Ezrayıl basıp qondı,
mırladı. Harlap başladı. Dəli Domrul aman diledi:
—Ey, Ezrayıl, aman! Tañrınıñ birliqine yokdur quman! Men seni beyle
bilmezdim.
Oqurlayın can aldıqıñ bilmezdim.
Dönmesi biziñ beyik daqlarımız bolar,
Ol daqlarımızda baqlarımız bolar.
Ol baqlarıñ qara salkım üzümleri bolar,
Ol üzümi sıkarlar, al şerabı bolar,
Ol şerapdan içen esrik bolar.
Şeraplıdım, duymadım. Nəme samranımı bilmedim.
Beqliqime, yiqitliqime doymadım. Canımı alma, Ezrayıl! Aman!—diydi.
Ezrayıl:
— Ey, samsık Dəli maña yalbarma, Tañra yalbar. Men bir yumuş oqlan–
diydi.
Dəli Domrul:
— Can berip, can alan Tañrımı?
— Elbetde, oldur —diydi.
Dəli, Ezrayıla:
— Onda señ eliñden nəme qelyər? Sen aradan çekil, men Tañrı bilen
qepleşeyin— diydi.
Dəli Domrul Tañrı bilen söyleşdi:
— Beyiklerden, beyik sen!
Kimse bilmez, nəhil sen, qörkli Tañrı!
Niçe bilmezler seni qökde arar, yerde istər.
Sen hut ınananlarıñ köñlünde sen.
105
Mıdam bakı duran qüyçli Tañrı!
Meniñ canımı alar bolsañ, özüñ alqıl!
Ezrayıl almaqa qoymaqıl!—diydi.
Tañrı, dəliniñ sözüne şat bolup beqendi. Ezrayıla yüzlenip:

107
— Dəli, meniñ birliqme ınandı. Ey, Ezrayıl, dəli Domrul canınıñ yerine
başqa can tapsın, onuñ canı azat bolsun— diydi.
Ezrayıl:
— Ey, dəl Domrul Tañrınıñ byuruqı beyle boldı, canıñ yerine can tapsañ,
seniñ canıñ azat bolsun!»—diydi.
Dəli Domrul:
— Men nədip can tapayın? Bir qoca atam bar, bir-de qarrı enem. Qel, qideyli
ikisinden birsi bersin-da, onı alqıl, meniñ canımı qoyqul!—diydi.
Dəli Domrul sürdi, atasınıñ yanına qeldi. Onuñ bilen sözleşdi:
–Ak sakqallı eziz ata! Bilermisiñ nəler boldı?
Aqzıma qeleni samradım. Tañrını ıncıtdım.
Qökden al qanatlı Ezrayıla byurdı.
Uçup qeldi akca qöwsüme basıp qondı.
Hırladıp datlı canım alar boldı.
Can yerine can bersiñ, canıñ azat diydi.
Atam, senden can dileyərin, berermisiñ?
Yoqsa «Oqul dəli Domrul diyp aqlarmısıñ?
Atası:
—Oqul, oqul ay oqul, canımıñ parası oqul!
Tüyniqi altından öymiñ diyreqi oqul!
Qaza meñzər qıyzımıñ, qelnimiñ qüli oqul!
Qarşı yatan qara daqım qerekse, söyle!
Qelsin, Ezrayılıñ yaylası bolsun.
Sowuk–sowuk çaylarım qerekse, oña içit bolsun. Tevle-tevle atlarım
qerekse, oña münüt bolsun.
Hatar-hatar düyelerim qerekse, oña yüklet bolsun. Aqılda akca qoyunım
qerekse,
Qara qazanda oña şöwür bolsun.
108
Altın-kümüş, pul qerekse, oña harçlık bolsun. Dünyə süycı, can datlı,
canımı qıya bilmen, belli bilqil! Menden eziz, menden söyqüli eneñdir. Oqul,
eneñe bar!—diydi.
Dəl Domrul atasından eden dileqi bolman, sürdi, enesiniñ yanına qeldi-de:
— Ene Bilermisiñ nəler boldı?
Aqzıma qeleni samradım. Tañrını ıncıtdım.
Qökden al qanatlı Ezrayıla byurdı.
Uçup qeldi akca qöwsüme basıp qondı.
Hırladıp datlı canım alar boldı. Can yerine can bersiñ, canıñ azat diydi.
Atamdan can diledim bermedi. Senden can dileyərin, ene, berermisiñ?! Yoqsa
«Oqul dəli Domrul!» diyp aqlarmısıñ?! Acı dırnak al yüzüñe sıyrarmısıñ?!
Qarqı kibi qara saçıñ yolarmısıñ, ene?! —diydi.
Enesi:
— Oqul, oqul, ay oqul!
Dokuz aylap qarnımda qöterdiqim, oqul!
On ay diylende dünyə qetirdiqim oqul!
Dolanıp–dolanıp ak süydümi emdirdiqim oqul!
Dolma bişeklerde saradıqım oqul!
Akca burçlı qalalarda tutulaydıñ, oqul!
Yat dinli kapır elinde tussaq bolsadıñ, oqul!
Altın, akca qüycüne salıban, qutraydım, oqul!
Yaman yere barmışsıñ, bara bilmen.
Dünyə süyci, can datlı eziz canımı qıya bilmen,
Belli bilqil!—diydi.
109
Enesi-de canın bermedi. Enesi beyle diyqeç, Ezrayıl, Domrulıñ canını almaqa
qeldi. Dəli Domrul:
— Ey, Ezrayıl Aman!
Tañrınıñ birliqine yokdur quman!
Ezrayıl:
— Ey, dəli! Indi nəme aman dileyərsiñ?
Ak sakqallı atañ, ak saçlı eneñ yanına bardıñ, canlarını bermediler. Daqı
kim bersin qerek?— diydi.
Dəli Domrul:
— Hasratlım bar, soñkı qezek onuñ bilen duşuşayın—diydi.
Ezrayıl:
— Ey, dəli Domrul, hasratlıñ kimdir?
— Yat qıyzı hatınım bar. ondan iki oqulcıqım bar bar, olara diyceqim bar.
Ondan soñra canımı alqıl—diydi.
Dəli Domrul sürdi ayalınıñ yanına qeldi»
–Bilermisiñ nəler boldı? Aqzıma qeleni samradım. Tañrını ıncıtdım.
Qökden al qanatlı Ezrayıla byurdı. Uçup qeldi akca qöwsüme basıp qondı.
Hırladıp datlı canım alar boldı. Can yerine can
bersiñ, canıñ azat diydi.
Atamdan can diledim bermedi.
Ene bardım, can bermedi.
«Dünyə süyci, can datlı» diydiler.
Indi ulı–ulı qara daqlarım saña yayla bolsun.
Sowuk-sowuk çaylarım saña içit bolsun.
Tevle-tevle yürük atlarım saña münüt bolsun.
Tüynüqi altın öyüm saña kölqe bolsun.
Hatar-hatar düyelerim saña yüklet bolsun.
Aqıldakı akca qoynum saña şöwür bolsun.
Qözüñ kimi tutarsa, köñlüñ kimi söyerse, oña barqıl!
110
Iki oqulcıqımı boynı bükük qoymaqıl! — diydi.
Ayalı oña qarap birki aqız söz söylemiş, qörelim hanım ne söylemiş. Hatın:
— Ne diyyərsen, ne söylərsen!
Qöz açıp qördüqim!
Köñül berip söydüqim!
Qoç yiqidim, şa yiqidim!
Datlı damak berip soruşdıqım!
bir yassıkda baş qoyup, öpüşdiqim!
Qarşı yatan qara daqaları senden soñra nədeyin?!
Yaylar bolsam, meniñ qörüm olsun!
Sowuk-sowuk çaylarıñı içer bolsam, qanım olsun!
Altın akcañı harçlar olsam, kepenim olsun!
Tevle-tevle atıñı müner olsam, tabıdım olsun!
Senden soñra bir yiqidi söyüp barsam, bile yatsam,
Ala yılan bolup meni soksun!
Seniñ ol eneñ-atañ canlarını qıyman bolsa,
Yer tanık bolsun, qök şayat olsun!
Canım canıña qurban bolsun!— diydi.
Razı boldı. Ezrayıl hatınıñ canını almaqa qeldi. Dəli Domrul yoldaşına
qıymadı. Tañra yalbardı:
Beyiklerden beyik sen!
kimse bilmez nəme sen! Qörkli Tañrı!
Bilmeyənler seni qökde arar, yerde istər!
Ulı yollar üzerine ımaratlar yapaın seniñ üçin.
Aç qörsem doyurayın seniñ üçin.
Yalañaç qörsem, donadayın seniñ üçin.
Alsañ ikimiziñ canını bile alqıl!
111
Qoysañ ikimiziñ canını bile qoyqul. Tañrı!—Diydi.
Tañra, dəli Domrulıñ sözi hoş qeldi. Ezrayıla:
— Dəli Domrulıñ atasınıñ, enesiniñ canını al. Bu ikisine yüz kırk yıl yaş
berdim—diydi.
Ezrayıl ene-atanıñ canını aldı.
Dəli Domrul yüz kırk yıl yoldaşı bilen yaşadı.
Dəde Qorkut qeliban boy boyladı. Söy söyledi:
— Bu boy dəli Domrulıñkı bolsun!
Menden soñra alıp erenler söylesin!
Alnı açık comart erenler diñlesin!—diydi.
Yom bereyin hanım!
Yerli qara daqlarıñ yıkılmasın!
Kölqelce qaba aqacıñ kesilmesin!
Coşup akan qörkli suwuñ qurımasın!
Tañrı seni namarda mətəç etmesin!
Ak alnıñda birki aqız sözledik,
Dileq diledik kabul bolsun!
Yıqışdırsın, Düyrüşdirsin!
Yazıqımızı baqışlasın, Hanım, hey!

دده قورقود توركمنجه- قانلي قوجا اوقلي قانتٶره لي بويي
6 QANLI QOCA OQLI QANTÖRELI BOYI

Hanım hey!
Oquz çaqında Qanlı qoca diyerlerdi bir ər, batır yiqit bardı. Yetişen bir
çakqan oqlı bardı. Adına Qantöreli diyerlerdi. Bir qün Qanlı qoca meylis
qurup:
—Yaranlar! Atam öldi, men qaldım. Yerini, yurdunı tutdum. Ertir men
ölerin, oqlum qalar. Qözümiñ açıklıqına oqlumı öyermekden yeqrəqi yokdur.
Oqul seni öyersek, neneñsi qıyz beqenersen— diydi.
Oqlan:
—Ata! Meñ alcak qelnim, yerimden turmazdan, ol tursun, men qaraqoç atıma
münmezden, ol münsin, men qanlı qanım üstüne barmazdan, ol barsın, maña
yaqıñ başını qetirsin–diydi.
Qanlı qoca: .
–Bə, oqlum sen qelin dəl-de özüñe meñzeş çakqan batır isləp, onuñ
arkasından iyp-içip, hoş qeçirmek isleyən bolayma?!
— Howa eziz ata! Maña batır bir türkmen qıyzını alıñ–diydi
Atası:
– Oqul, qıyz qörmek senden, almak bizden—diydi.
Beyle diyqeç, erenler yaranı Qantöreli yerinden turdı. Kırk yiqidini yanına
aldı. Içoquzı qezdi diyen qıyzı bolmadı, ıyzına öwrüldi. Atası:
— Nəme oqul, qıyz tapmadıñmı?
Qantöreli:
—Yıkılmış oquz ilinde özüme qelişer qıyz tapmadım, atam! —Diydi.
Qanlı qoca:
— Hey oqul, qıyz diləp baran, beyle barmaz– diydi
—Onda nədip barılyar ata?!—diydi.
— Oqul, bu işler ertir barıp, aqşam öwrülmek bilen bolmaz. Sen mal–qara
qöz qulak bol, men saña qıyz tapmaqa qideyin— diydi.
113
Qanlı qoca beqenip-quwanıp ör turdı. Ak sakqallı qocaları yanına alıp,
Içoquza bardı, diyeni bolamdı, Daşoquza bardı, bolmadı, dolandı. Qayrı
dinli Tequr hanıñ iline bardı. Qörse hanıñ dayaw, qörkli qıyz bar eydi. Onuñ
adı Sıylıcan hatındı Saqına-soluna iki qoşa yay çekerdi. Atan okı yere
düşmezdi. Ol qıyzıñ üç dürli yabanı canawerı bardı. Kimde-kim oları bassayeñse,
öldürse qıyzımı oña bercek diyp söz bermiş. Yarışa qirip, yeñmese
başını keserdi. Otuz iki yiqidiñ başını-da asdırıp qoydurıpdır. Ol üç
canawarıñ birsi kükreyən arslandı, biri qara buqa, biri daqı qara buqradı.
Olarıñ her biri bir acdardı. Burçda asılan bu otuz iki baş, arslan bilen buqanı
qörmən, diñe buqradan yeñlenlerdi. Qanlı qoca bu başları we canawarları
qörüp:
—Barıñ, oqluma habar beriñ. Çakqanlıqı bar bolsa, qelsin, alsın. Yoqsa ildəki
qıyzı alsın — diydi.
«At ayaqı yüwrük, ozan dili çabık bolar». Qantöre kırk yiqidi bilen atasınıñ
yanına qelip:
— han atam, maña qıyz tapdıñmı?– diydi.
— Tapdym, oqul, qayratıñ bar bolsa— diydi.
Qantöreli:
—Altın-kümüş isteyərmi?
Atası:
–Oqul, qayrat qerek, qayrat!— diydi.
Qantöreli:
— Ata, yalı qara qazılık atımı eyerləyin. Yaqıñ iline akın edeyin,
çapayın, qayrat qörkezeyin– diydi.
Qanlı qoca:
— Hay, canım oqul, qayrat diyenim bu dəl. Ol qıyzıñ üç canawarı bar. Her kim
oları yeñse qıyzı oña bercekmişler. Yeñmese başı kesilyər, burçdan asılyar.
Oqlan:
114
— Ata, buları maña aytmalı dəldiñ, aydansoñ, oña barmaqım qerek.
Barmasam, başıma kakınç, yüzüme tokunç bolar. Hatın ene, beq ata, esen
qalıñ!— diydi.
Qanlı qoca: «Qördüñmi, nətdim! Qitmez yalı oqlana qorkunç nərseleri
aydayın, dənsin»—diydi.
– Oqul, barcak yerlerin aylam-aylam yolları bar,
Atlı batıp, çıkmaz onuñ palçıqı bar,
Ala yılan sekmez onuñ tokayı bar,
Qöqe diyrəp duran onuñ qalası bar,
Qöz qırpıp köñül alan onuñ qörklüsi bar,
Hey diymezden, baş kesen onuñ celladı bar.
Yaqrınıñda qalkan oynar atası bar.
Yowuz yerlere yeltediñ, qayda dönqül!
Ak sakqallı atañı, qarrıca eneñi bozlatmaqıl!–diydi.
Qantöreli:
— Ne söylər, ne aydarsen, canım ata!
Bu işden qorkan yiqitmi bolar?
Alp əre qorkı bermek utançdır.
Aylam-aylam yollarını Tañrı qoysa, qünde öterin.
Atlı batıp çıkmaz palçıqına qumlar düşərin.
Ala yılan sekmez tokaynı çakmak çakıp, otların.
Qöqe yeten qalalarını, Tañrı qoysa, yıkarın.
Qöz qırpıban, köñül alan qörklüsini öperin.
Yaqrınında qalkan oynar atasınıñ başını keserin.
Ey atam, qiderin ya qelerin, ya qelmenem,
Ya qara buqranıñ astında qaların,
Ya buqanıñ boynuzlarına yapışarın,
Ya kükrən arslanıñ qıyaqında tüydülərin.
115
Qiderin, ya qelerin, ya-da qelmenem.
Qörüşyənçək, esen qal enem-!– diydi.
Qörseler ar-namıs, qayrat üçin oqlulları döncek dəl:
–Oqul, uqruñ açık bolsun! Saq-esen barıp qel!–diydiler.
Qantöreli ene-atasından uqur diləp, kırk yiqidini yanına alıp yola düşdi.
Yedi qün, yedi qiyce yortdular. Tequr hanlıqınıñ çəqine bardılar. Çadır
dikdiler, yüwrük atını yüwürtdi, qürzüni qöqe atdı, yere düşmezden qarbap
aldı.
— Hay, kırk deñ-duwşum, kırk yoldaşım! Yüwrük bolsa, yarışsam,
qüyçli bolsa qöreşsem.
Tañrı yol berse, üç canawarı öldürsem. Qözeller qözeli sarı donlı
Sıylıcan hatını alsam. Enem-atam öyne dolansam.
Hay, kırk deñ-duwşum, kırk yoldaşım. Kırkıñıza qurban bolsun
meniñ başım!–diydi.
Bular bu sözde eken, Tequr hanına habar bardı:
«Oquzdan Qantöreli diyerler, bir yiqit bar eymiş. Qıyzıñı dileməqe qelmiş»–
diydiler. Olar yedi aqaç yere qarşı qeldiler.
— Nəmə qeldiñ, yiqit diyqil?!–diydiler.
— Alışmaqa, berişməqe qeldik –diydiler.
Sıylaq-hormat etdiler. Ak çadır dikdiler, ala halı düşediler. Akca qoyun
kesdiler. Yedi yıllık al şerap içirdiler.
Sıylıcan hatın taqt üzerinde otıyrdı. Yedi qat meydan doludı. Qıyz
meydanda bir köşk qurdurdı. Yanındakı qıyzlar al qeynip, özi bolsa sarı
donlıdı. Yokardan bakardı. Qantöreli qeldi. Qara telpekli Tequr hana salam
berdi. Tеqur: “Yiqit nireden qelersen?”.
Qantöreli yerinden turup, epey-epey ardım ardıp, ak alnını açdı-da:
Qarşı yatan qara daqıñı aşmaqa qeldim.
116
Coşup akan çayıñı qeçməqe qeldim.
Dar eteqiñe, qiñ qoltuqıña sıqınmaqa qeldim.
Tañrı buyruqı bile qıyzıñı almaqa qeldim–diydi.
Tequr:
— Bu yiqidiñ sözi yüwrük, qayratı-da bar bolsa, bu yiqidi eneden doqma
soyuñ–diydi.
Soydular. Qantöreli altınlı inçe şalını biline sarıydı. Qantörelini alıp
meydana qetirdiler. Qantöreli qörkli yiqitdi, Oquzda dört yiqit yüzi nıkaplı
qezerdi: biri Qantöreli, biri Qaraçökür bile oqlı Qaraqındık, boz ayqırlı Birek.
Qantöreli nıkabını serpdi. qıyz köşkden bakardı, daraklıqı titredi, aqzını
açıp, qeñ-tañ boldı. Yanındakı qıyzlara:
– Tañrı atamıñ köñlüne rehim quysa, meni şuña berse! Munuñ yalı yiqidiñ
canawarlardan ölmeqi yazık bolar–diydi.
Şo demde demir
zıcır bile baqlanan buqanı qetirdiler. Buqa dıyzına çökdi. Bir mermer daşa
boynuzını urdı, daş uwun yalı boldı. Adamlar:
–Indi yiqidi atar, yıkar, serer, yırtar, yıkılsın Oquz illeri, kırk yiqit, bir
beq oqlan, bir qıyz üçin ölermi?!– diydiler.
– Munı eşdip, kırk yiqit aqlaşdılar. Qantöreli saqına bakdı, kırk yiqidini
aqlar qördi, soluna bakdı oları aqlar qördi. Aydar:
–Hey, kırk deñ-duwşum, kırk yoldaşım! nəmə aqlarsıñız? Quruqılca
qopuzum qetiriñ, adym aydıp maña yürek beriñ!– diydi.
Yiqitler qopuz bilen beqlerini öwdüler:
–Beqim, Qantöreli! Qalkıban yeriñden turduñmı? Yalı qara qazılık
atıñı mündüñmi?
Arqumayıl ala daqı awlayıban, quşlayıban aşdıñmı? Atañ, ak işiqinde
qarabaşlar sıqır saqar qördüñmi? Buqa-buqa diyenleri nəme? Qara tomzuk
dəlmidir?
Alp erenler qırımından qaydarmı?
117
Sarı dolı sıylıcan hatın köşkden bakar.
Kime baksa, ışkı bile oda yakar.
Qantöreli sarı donlı qıyz ışkına bir «How»!–diydiler.
–Hanı, buqañızı qoyberiñ, qelsin!–diydi. Buqanıñ zıcırlarını aldılar,
boynuzı almaz cıda kibi buqanı qoyberdiler. Qantöreliniñ üzerine sürdi.
Qantöreli buqanıñ alnına yumruk bilen şeyle bir urdı ki buqa sırtı üzerine
çökdi. Alnına yumruqını dayadı, sürdi meydanıñ ol başına çıkardı. Yöne ne
buqa yeñdi, ne Qantöreli. Dura-bara buqa solmaqa başladı. Aqzı köpürcekledi.
Qantöreli oylandı: «Bu dünyəni erenler akılları bilen tapandırlar. Buqanıñ
öñünden sıçrap ayrılayın, soñra nəme qayratım bolsa qörkezeyin»–diydi.
Erenlerden medet diledi. Buqanıñ öñünden sowuldı, quyruqından üç qezek
qöterip, yere çaldı. Süñkleri pıtradı. Basdı boqazladı. Pıçak çekip derisini
yüzdi. Etini meydanda qoyup, derisini Teqrurıñ öñüne atdı-da:
–Ertir qıyzıñı maña berersin!–dyidi. Tequr bolsa:
–Qıyzı beriñ, şəherden qitsin– diydi.
Tequrıñ doqan oqlı:
—Canawarlar şası arslandır. Onuñ bile daqı oyun qörkezsin, ondan soñra qıyzı
bereyli–diydi.
Bardılar, arslanı çıkardılar, meydana qetirdiler. Arslan haykırdı. Meydankı
atlarıñ barısı qan qaqşandı. Qantöreliniñ Yiqitleri:
— Buqadan qutuldı, arslandan nədip qutular?—diyp, zarınlaşdırlar.
Qantöreli:
— Yiqitler elçe qopuzumı ele alıñ. Meni qayratlandırıñ!–diydi.
Yoldaşları qopuza ele alıp söylediler, qörelin, hanım ne söylediler:
— Soltanım Qantöreli!
Akca sazlar içinde sarı qönler qörübən, taylap basan.
Öñ damarları dilip qanlarını soran.
Qara polat uz qılıcından qaytmayar,
118
Akca tözli qatı yaydan tisqinmeyən.
Ak yelekli ötqir okdan qaytmayan..
Canawarlar şası kükrən arslanı qıran.
Ala köpek itine özüñizi daladarmı?!
Erdem yiqitler söweş qüni qırımından qaydarmı?–diydiler.
Sarı Sıylıcan hatın köşkden bakar. Kime baksa ışkı bile oda yakar. Sarı
donlı qıyz ışkına bir «How!»–diydi. Qantöreli:
—Qoyberiñ arslanıñızı, qelsin!–diydi. Qarpışan waqtım arslanı biçer yalı
qara polat uz qılcım yok, şoña qörə saña sıqındım beyik Tañrı!–diydi.
Arslanı qoyberdiler. Sürdi qeldi. Qantöreli bir dolaqı bileqine sarıdı. Arslanıñ
mañlayına bir yumruk urdı, çekkesi owrandı, süññünden tutdı, bilini üzdi.
Soñra Tequra qelip:
–Ertir qıyzıñ berersiñ!–diydi.
Tequr:
–Qıyzı qetiriñ, beriñ! Bu yiqidi qözüm tutdı, köñlüm söydi, islese qalsın,
islese qitsin–diydi. Yene doqan oqlı ara qirip:
–Canawalar başı Düyedir. Onuñ bile daqı oynunı qörkezsin. Soñra qıyzı
bereris!–diydi.
Qantörelini beqenenini üçin, Tequr «Düyəniñ aqzını yedi yerden baqlañ!»–
diydi. Yöne hüsiytlar baqlamadılar.
Düyəniñ yüpüni sıyrıp meydana qoyberdiler.
Yoldaşları Qantörelini öwüp, batırlandılar:
Yalı qara qazılık atını bütin mündüñ,
Ala qözli yiqitleriñi yanıña aldıñ,
Kese arka daqı düynin aşdıñ,
Coşqunlı suwunı düynin qeçdiñ,
Qanlı qırım iline düynin qirdin,
Qara buqa qeldiqinde kül-owram eylediñ,
Kükrən arslan qeldiqinde biylini bükdüñ,
119
Qara buqra qeldiqinde nəler kıldıñ.
Qara-qara daqlardan habar aşa.
Qanlı-qanlı suwlardan habar qeçe.
Qalıñ Oquz iline habar bara:
Qanlı qoca oqlı Qantöreli ne etmiş diyerler,
Qara buqa qeldiqinde, qılıç atmamış,
Kükrən arslan qeldiqinde, bilini bükmiş,
Qara buqra qeldiqinde, ne etmiş?—diyerler.
Ulı-kiçi qalman, söz edene,
Qarrı qoca diymən qoh edene,
Ak sakqallı atañ müynli bolar.
Qartaşan eneñ qan yaş döker.
Hanım, qalkıbanı yeriñden turmasañ,
Altı cellat yeñsənde yalın qılıç tutar.
Qapıllıkda qörkli başıñı keser.
Aşakdan yokara bakmazmısıñ?
Qarşıña ala qaz qeldi, alqırıñı atmazmısıñ?
Sarı donlı Sıylıcan hatın qöz kakar, qörmezmisiñ?
«Düye burnundan eziler» diyerler, bilmezmisiñ?
Sarı donlı sıylıcan hatın köşkden bakar.
Kime baksa, ışkı bile oda yakar.
Qantöreli, sarı donlı qıyz ışkına bir «How!» –diydi.
Qantöreli ör turup:
–Men düyəñiñ burnua yapışsam, «munı Sıylıcan qıyz öwretdi » diyerler. Ertir
Oquz iline habar barar: «Düyeden qaldı, qıyz qutardı» diyerler. Yiqitlerim
qolça qopuzumı çalıñ, öwüñ meni! Yaradan Tañra sıqındım, buqranı-da
yeñeyin–diydi.
Yiqitler Qantörelini öwüp başladılar:
Qap-qayalar başında yuwa tutan.
120
Ulı Tañra yakın uçan.
Mancılıqı aqır daşdan qacıldap qatı iynen.
Arı kölüñ ördeqini şakılyıp alan.
Qarıncıqı aç bolsa qalkıp uçan.
Bütin quşlar soltanı çal qara quş qanatı bile qarqa awlanarmı?
Beq yiqitler qırış qüni qırımından qaydarmı?–diydiler,
Sarı donlı sıylıcan hatın köşkden bakar.
Kime baksa, ışkı bile oda yakar.
Qantöreli, sarı donlı qıyz ışkına bir «How!» –diydi. Qantöreli batırlannıp,
düyə bir yumruk urdı. Düye baqırdı.
Yene bir qezek urdı, düye ayak üstünde durabilmən, yıkıldı. basıp, iki yerden
boqazın kesdi, arkasından iki qayış kesip, Tequruñ öñüne atıp:
–Ayak qabıñ, üzüññəñ üzülse qerek bolar–diydi.
Tequr:
–Bu yiqidiñ batırlıqına qözüm yetdi– diydi. Kırk yerde ak öyler dikdirdi.
Qantöreli bilen qıyzı ak otaqa saldılar. Bu yerde Oquz yiqidi Qantöreliniñ
öykeni qabardı, qılcını çekdi, yeri çaldı, kertdi. Baqırdı:
–Yer kibi kertileyin, toprak kibi sowurlayın, qılıcıma doqranayın, okuma
sancılayın! Oqlum doqmasın, doqsa on qüne barmasın! Beq atam, hatın enem
yüzüni qörmezden, qıyz bilen ak otaqa qirmerin–diydi.
Öyüni çözdi, qaytabanını bozlatdı, qaraqoç atını kiñşetdi. Tüyn qatdı,
qeçdi. Yedi qün, yedi qiyce yörtdi. Oquzuñ çəqine bardı. Çadır dikdi. Qantöreli:
–Hay, kırk deñ-duşum, kırk yoldaşım!
Qurban bolsun size meniñ başım! .
Ulı Tañrı yol berdi, bardım.
Ol üç canawarı öldürdim.
Sarı donlı Sıylıcan hatını aldım, qeldim.
Habar eyləñ, atam maña qarşı qelsin–diydi.
121
Qantöreli bakdı, qördi bu qunan yerinde quw quşları, durnalar, turaçlar,
kəkilikler uçyar. Sowuk-sowuk suwlar, çayırlar, çemenler bar. Sıylıcan hatını
bu yeri beqendi. Otaq eylediler. Ol döwürde Oquza ne bela qelse uwkudan
qelerdi. Qantöreliniñ-de uykusı qeldı, qıyza bakıp:
–Biziñ uykumız aqırdır, sen daş-töwereqe qöz-qulak bol–diydi.
Meqer hanım, Tequr puşman bolup, üç canawarı öldürene qıyz berdim diye
ahmır çekdi.
Yanına altı yüz atlısını alıp, Qantöreliniñ ıyzınden kowdı. Olar yetdi.
Sıylıcan qıyz oyadı. Qörse ılqar yetdi. Qantöreliniñ yanına qelip:
–Qapıl olma, Qara başıñ qaldır, yiqit!
Ala qayıma qörkli qözüñ aç, yiqit!
Qapıllıkdan ak elleriñ baqlanmazdan,
Ak alnıñ qara yere depilmezden,
Birden qörkli başıñ kesilmezden,
Alaca qannıñ yer yüzüne dökülmezden,
Yaqı yetdi, duşman ördi, ne yatıyrsıñ, qalqıl.
Qap-qayalar oynamazdan yer opruldı.
Qocaman beqler ölmezden, il boşaldı.
Qarcaşıban, uqraşıban daqdan indi.
Yassanıban üzeriñe yaqı yetdi.
Yatcak yer-yurt tapdıñmı, nəme boldı saña!–diyp çaqırdı.
Qantöreli sermendi, oyandı, ör turup:
– Nəme diyyərsiñ, qörklim?!–diydi.
Sıylıcan hatın:
–Yiqidim! Üstüñe yaqı qeldi. Oyarmak menden, söweşibən batırlık qörkezmek
senden–diydi.
Qantöreli qözni açdı, qabaklarını qaldırdı. Qörse, qelini at üstünde, başında
cıda, elinde nayza. Yeri öpüp:
122
–Tañrı meni mıradıma yetirdi–diyp, atına mündi. Qara dolılara at saldı, qarşı
bardı. Sıylıcan hatın-da at oynatdı. Qantöreliniñ öñüne qeçdi. Qantöreli:
–Qörklim, kanda qidersen?–diydi.
Qıyz :
–Beq yiqit, «Baş esen bolsa, börük bolunmazmı»? Qelenler köpdür. Söweşeyli,
döwşeyli. Ölenimiz ölsün, qalanımız otaqa qelsin–diydi.
Sıylıcan hatın at saldı, qırımını basdı. Qaçanı kowmadı, «aman» diyeni
öldürmedi. Qırımı yeñdim diyp, qanlı qılcı bilen otaqa qeldi. Qantörelini
qörmedi.
Edil şo mahal Qantöreliniñ ene-atası qelip yetişdi. Qörseler qılcından qan
damıp duran bir qelin bar. Oqulları bolsa yok. Enesı soradı:
–Enem kişi, qıyzım kişi!
Ala dañdan yeriñden turduñ. Oqlı tutdurdıñmı?
Qapıllıkda qörkli başını kesdirdiñmi?
Canım ene, beq ata diyp bozlatdıñmı?
Sen bar, yalñız oqlum qörünmez, baqrım yanar,
Aqız-dilden biriki söz söyle maña.
Qara başım qurban bolsun, qelin, saña!
Qelin bularıñ öz qayın ene, qayın atasıdıqını bidi. Qamçısı bile otaqı
qörkezdi:
123
– Siz düşləñ. Nirde töz, duman bolsa, nirde qarqa, quzqın uçsa, şol tarapa
uqrarın– diydi.
Atlandı. Bir depəñ üstüne çıkdı, qöz qezdirdi. Qörse, bir derəniñ içinde toz kə
düyrüler, kə daqılar. Qolaylaşdı, qörse Qantöreliniñ atını oklamışlar, özi bolsa
qana boyalıpdır. Munı qören Sıylıcan qılcını sıyrıp, yaqa dopuldı. Bir bölek
qaza tuwqın qiren qibi, qırıma at saldı. Bir ucundan qirip, ol ucundan çıkdı.
Qantöreli qörse birsi yaqını öñüne salıp, kowyar. Sıylıcandıqını bilmedi.
Oña karap:
–Qalkıbanı yerinden turan yiqit, kimsiñ?
Yalı qazılık atına münen yiqit, kimsiñ?
Başlar kesen, buyruksız meniñ yaqıma qiren yiqit, kimsiñ?
Buyruksız yaqa qirmek biziñ ilde aypdır.
Yeri, tuqun quş boluban uçayınmı?
Sakqal bile boqazıñdan tutayınmı?
Qapıllıkda seniñ başıñı keseyinmi?
Alaca qanıñı yer yüzüne dökeyinmi?
Qara başıñı eyerime asayınmı?
Acalı yeten yiqit, kimsiñ?
Qayda, dönqül!–diydi.
Sıylıcan hatın:
–Hay, yiqidim, beq yiqidim!
Qaytaban torumından dönermi?
Qara qoç qazılık atlar qulancıqını depermı?
Aqılda akca qoyun quzucıqını süsermi?
Alp yiqitler, beq yiqitler qörklisine qıyarmı?
Yiqidim, beqim, yaqınıñ bir ucı saña, bir ucı maña!–diydi.
Qantöreli yaqını basananıñ Sıylıcandıqını bildi. Iki bolup yaqa dopuldılar,
yaqı sıyndı.
124
–Sıylıcan hatın Qantörelini at ardına alıp qaytdı. Bu yerde Qantöreli qıyza
bakıp:
«Qalkıbanı Sıylıcan turduqında,
Yalı qara qazılık atı mündiqinde,
Atamıñ ak ban işiqine düşdüqinde,
Oquzıñ ala qözli qıyzı-qelini yayladıkda,
Her kişi sözüni söyledikde,
Sen ol yerde durup, öwnersiñ orada durasеn, öwnеrsеn:
«Qantöreli yeñildi, at ardına aldım, çıkdım» diyersiñ. Indi seni öldürmesem
bolcak dəl!»–diydi.
Sıylıcanhatın:
–Beq yiqit, öwnerse, ər öwünsin–arslandır.
Hatınlara öwünmek aypdır.
Öwünme bile arwat ər bolmaz."—
Ala yorqan içinde seniñle dolaşmadım.
Datlı damak dadıbanı soruşmadım.
Al tuwaqım alnından söyleşmedim.
Tiz söydüñ, tiz sowadıñ.
Tañrı bilyər, seni söyyərin, qıyma maña!–diydi.
Qantöreli:
–Yok, öldürmesem bolmaz!–diydi.
Qıyz:
–Men köşeşyərin, sen qatıyarsıñ! Ok qerekmi, qılıç, qel bəri qöreşeyli!–
diydi. Atı bilen, saqdaqından toqsan okunı yere dökdi. Iki okuñ demirini
çıkardı. birini qizledi, birini eline aldı. Demirli ok bile atmaqa qıymadı.
Aydar:
–Yiqit, at okuñı!
Qantöreli:
–Qıyzlarıñ yolı başdadır. Ilki sen at!–diydi.
125
Qıyz bir ok atdı, başındakı börüqi ayaqına düşdi. Soñra yakınlaşdılar,
barışdılar. Sıylıcan hatını qucakladı. Qantöreli:
– Yalap-yalap yalabıyan iynçe donlım!
Yere basmayıp yöreyən!
Yüzi qar üzerine qan dammış kibi qızıl yañaklım!
Qoşa badam sıqmaz dar aqızlım!
Qalamçılar çaldıqı qara qaşlım!
Örmesi kırk tutam qara saçlım!
Arslan uruqı, soltan qıyzı!
Öldürməqe saña qıyarmıdım?
Öz canıma qıyam, saña qıymam!
Men seni sıynadım!–diydi.
Sıylıcan hatın:
–Qalkıbanı yerimden turdum.
Yalı qara qazılık atıma mündim.
Atamıñ ak ban öyünden çıkdım.
Ərqurı ala daqı awladım.
Ala keyik, suqun kowaladım.
Darıyamda bir ok bile ne eylərdim?
Demirsiz ok bile, yiqit, seni sıynadım.
Öldürməqe, yiqidim, saña qıyarmıdım?!–diydi.
Iraqından yakınından qelişdiler.
Qözli yaka tutuban yaylaşdılar.
Datlı damak beribən soruşdılar.
Ak boz atı münibən yortuşdılar.
Beq atasınıñ yanına erişdiler.
Atası oqlunı qördi. Tañra şükür kıldı. Oqlı, qelini bilen qalıñ Oquz iline
bardı.
126
Ala otaqı bayırlıkda dikdirdi. Atdan ayqır, düyeden buqra, qoyundan qoç
kesdirdi, toy toyladı. Qalıñ Oquz beqlerini aqırladı. Dəde Qurkut qeldi, boy
boyladı, soy soyladı. Batır erenleriñ başına qelenleri söyledi.
–Indi hanı ol diydiqimiz beq erenler?
Dünyə meniñki diyenler.
Acal aldı, yer qizledi.
Dünyə kime qaldı?
Qelimli-qidimli dünyə! Soñ uwcı ölümli dünyə!
Acal qeldiqinde, arı ıymandan ayırmasın!
Tañrı namarda mətəç etmesin!
Tañrı beren umıydıñ üzülmesin!
Ak alnıñda bir aqız söz diledik, kabul bolsun.
«Omın» diyenler didar qörsün!

دده قورقود توركمنجه- ازيليق قوجا اوقلي يئقنئك بويي
7 QAZILIK QOCA OQLI YEQENEK BOYI


Hanım hey! Kamqan oqlı han Bayındar yerinden turdı. Qök bayrıñ
üstünde ak ban öyni dikdirdi. Yüpek hlı-halçaları düşetdi. Içoquz beqleri sazsöhbete
çekilipdiler. Iyiçip, şadıyanlık edyərdiler.
Qazılık qoca diyerlеrdi, bir kişi bar idi. Bayandır hanıñ saq qoludı.
Şеrabıñ yitisi başına çıkdı, qaba dızınıñ üstünе çökdi. Bayandır handan akın
dilеdi. Bayandır han buyurdı.
— Nirəni dileseñ, bar! — diydi.
127
Qazılık qoca iş qörmiş, iş yarar adamdı. Yarar qocaları yanına çaqırdı.
Yadıqı-yaraqı bilе yola qirdi. köp daqlar, dеrеler, dеpеler qеçdi. Qünlеrdеn bir
qün Düzmürt qalasına yetdi. Oña barıp qondı.
Ol qalanıñ bir hanı bar idi, adına Arşun oqlı Dirеk tеqur diyrlеrdi. Ol kapırıñ
altmış arşın boyı bardı. Altmış batman qürzi salardı. Qatı berk yay çеkеrdi.
Qazılık qoca qala yeten badına cеñе başladı. Tеqur qaladan daşarı çıkdı,
mеydana qirdi, ər dilеdi. Qazılık qoca onı qörende, yеl qibi еtdi, yеlim qibi
yapışdı. Kapırıñ yеñsеsinе bir qılıç urdı, kеsdirmеdi.
Nobat kapıra yetdi. Ol altmış batman qürzi bile Qazılık qocañ dеpеsine urdı.
Yalan dünyə başına, dar boldı, tüydük qibi qanı şorladı. Qazılık qocanı
qarmalap tutup, qala qetirip bent etdiler, yiqitlеri bolsa durman qaçdılar.
Qazılık qoca on altı yıl qalada tussaq boldı. Soñra Emen diyrlеrdi bir kişi altı
kеrе bardı, qalanı ala bilmedi. "Mеqеr, hanım, Qazılık qoca tussaq bolanda
ıyzında bir yaş oqlı qalıpdı, on, on baş yaşına qirdi, yiqit boldı. atasını öldi
bilerdi. Doqrusını aytmakdan saklanyardılar. Oqlanıñ, adına Yeqеnеk
diyrlеrdi.
Qünlеrdеn bir qün Yeqеnеk oturıp, bеqlеr bilе söhbеt edеrkеn, Qaraqünе oqlı
Pudak bilе uz düşmedi, biri-birinе söz atışdılar. Pudak:
— Munda nədip qürləp dursıñ, ər bolsañ barıp atañı qutar! On altı yıldır,
tussaqdır—diydi. Yeqеnеk bu sözi eşidip yürеqi oynadı, qara baqrı sarsıldı.
Qaldı, Bayandır hanıñ yüzüne bakıp:
— Ala dañdan sapa yеrdе dikilеndе ak ban öyli!
Atlasla yapılanda qök sayawanlı!
Tеvlе-tеvlе çеkilеndе şahbaz atlı!
Çaqırıban dat bеrеñdе, yol çawuşlı!
Yaq dökülеndе, bol azıklı?
Qalmış yiqit arkası!
128
Mesqinleriñ umıdı!
Turkustanıñ dirеqi!
Tulı quşuñ çaqası!
Amıt soyunıñ arslanı!
Qaraçıqın qaplañı!
Döwlеtli han, mеdеt!
Maña lеşqеr bеr?!
Atamıñ tussaq bolan qala qöndеr! — diydi.
129
Bayandır han buyurdı:
— Yiqrimi dört sancak bеqi qеlsin—diydi.—Başda Dеmir dеrbеndindе bеq
bolan, qarqı süñüniñ ucunda ər böqürdеn, qırıma yеt-diqindеn «Kim sеn?»
diyip soramayan, Qıyan sеlcuk oqlı dəli Döndеr sеniñ bilе barsın — diydi.
Ayqır qözli suwunda at yüzdurеn, elli yеdi qalanıñ açarını alan. Ilеk qoca
oqlı Düvlеquran bile barsın— diydi. Qoşa burçdan qayan okı eqlеnmеyən
Yaqrıncı oqlı Ilalmış sеniñ bilе barsın—diydi. Uç qezek yaqı qörmеsе, qan
aqlayan Doqsun oqlı Ürslеm bilе barsın—diydi. Acdarhalar aqzından adam
alan dəli Uran bilе barsın. Yeriñ bir ucundan bir ucuna yеtеrin diyеn Soqan Sarı
bilе barsın. Sanamak bilе oquz ərlеri tükеnmez. Bayandır han yiqrimi dört
batır sancak bеq yiqidi Yeqeneqe yoldaş edip qoşdı. Bеqlеr barıp,
yaraqlandılar.
Şol aqşam Yeqеnеk düyş qöryər. Düyşüni yoldaşlarına söylеdi, Qörеli, hanım
nе sеylеdi! Aydar:
—Bеqlеr qapıllıca qara başım, qözum uykuda ekеn,
düyş qördi.
Ala qözüm açıban dünyəni qördüm.
Ak boz atlar çapdırar alplar qördum.
Ak ışklı alpları yanıma saldım.
Ak sakallı dədе Qorkutdan öwüt aldım.
Ala yatan qara daqları aşdım.
Ilеri yatan dеñzi dildim, qеçdim.
Qəmi yasap, köynеqimi çıkardım, yеlkеn qurdum.
Ilеri yatan dеñizi dildim, qеçdim.
Ötеki qara daqıñ bir yanında
Altı başı balkar bir ər qördüm.
Qalkıbanı yеrimdеn ör turdum.
Qarqı dilli uz süñümi qapdım.
130
Qarşılayıp ol ərе bardım.
Qarşısından ol əri sancıtdım.
Waqt döwdüm, qöz ucı bile ol ərе bakdım.
Dayım Emen imiş, onı tanıdım.
Döñdum, ol ərе salam bеrdim,
«Oquz illеrindе kim sеn? — diydim.
Qabaklarını qaldırıp, yüzümе bakdı. «Oqul Yeqеnеk, kanda qidеrsеn?» —
diydi, söylеdi. Mеn aytdım:
—Düzmürt qalasına qidеrеm. atam anda tussaq imiş — diydim. Dayım maña
söyledi:
—Yetdiqimdе еl yеtmеzdi, еdi arqınım.
Yeni bayrıñ qurduna mеñzərdi yiqitlеrim.
Yedi kişy bilе qurulardı mеniñ yayım.
Kayın dalı yеlеqindеn, som altınlı mеniñ okum.
Yel ösdi, yaqmır yaqdı, yüñi qopdı.
Yedi kere bardım, ol qalanı almadım, qеri döndüm. Mеndеn daqı ər
qopmarsen, Yeqеnеqim, dön!— diydi. Yeqеnеk düyşündе dayısına söylеmiş:
— Qalkıbanı yеriñdеn turanıñda,
Ala qözli bеq yiqitlеri yanıña aldıñ.
Adı belli beqler bile sen yörtmediñ.
Yeqеnеk yеnе aydarz
— Kеsip-kеsip iməqе yahna yaqşı,
Kеser qündе sеr çеşmе yüwrük yaqşı.
Bildiqini unutmasa akıl yaqşı.
131
Qırımından dönmеsе, qaçmasa, ərlik yaqşı. Dayım qеldiqindе
dursa, döwlеt yaqşı.
Bu düyşi Yeqеnеk yoldaşlarına aytdı. Mеqеr dayısı Emen ol arada yakın
yerdedi. Bеqlеr bilе yoldaş bolup qitdilеr, Düzmürt qalasına yеtdilеr. Qalanıñ
daşında qondular.
Çürki kapırlar buları qördülеr. Arşun oqlı Dirеk tеqura habar bеrdilеr. Ol
mеlqun daqı qaladan daşrı çıkıp, bulara qarşı qelip, ər dilеdi. Qıyan sеlcuk
oqlı dəli Döndеr yеrindеn turup qeldi, Altmış tutam süyri cıdasını qoltuqına
qısıp, «kapırı qarşısından süssürleyin» diydi, bolmadı. Kapır tеqur
qarmalayıp urdı, nayzasını çеkdi, elindеn aldı. Ol altmış batman, qürzi bilе
Döndеri tutup çaldı. Qiyñ dünyə başına dar boldı. Qazılık atını döndеrdi,
qaytdı.
Dönеbilmеz düvlеquran altı pеrli çomaqı bilе at dеper qеlip, yokardan
aşaqa kapırları qatı urdı, başarmadı. Tеqur qarmalayıp elindеn çomaqını
aldı. Onı daqı qürzi bilе urdı. Ol daqı qazılık atını döndеrdi, qeldi.
Hanım, yiqirimi dört sancak bеq, tеqur elindе eciz boldı. Soñunda qazılık
qoca oqlı Yeqеnеk, yaradana sıqnıp, meydana uqradı. At saldı, yеl qibi yеtdi,
yеlim kibi yapışdı! Kapırıñ çiqininе bir qılıç urdı. Qеyim-qеcimini doqradı,
aqır yara saldı. Qara qanını şorlatdı, döndi, qaçdı, Yeqеnеk ardından yеtdi,
qala qirmənkə, qara polat uz qılıcı bilе yеñsеsinе şeylе bir çaldı, başı top yalı
yеrе düşdi.
Yeqеnеk atını döndеrdı, lеşrеrе qеldı. Tussaq bolan Qazılık qoca, qutuldı,
qеldi. Qoca beqlere yüzlenip
—Hay bеq yiqitlеr, kapırı kim öldürdi diyp söyledi. Qörеli, hanım nе söyldi:
—Qaytabanıñ mayasını yükli qöydüm, Nеrmayamıdır,
mayamıdır onı bilsеm! Qara ayılım qoynunı yükli
qöydüm, Qoçmıdır, qoyunmudır onı bilsеm!
132
Ala qözli qörkli halalımı yükli qoydum.
Erkеkmidir, qıyzmıdır onı bilsеm!
Bеq yiqitlеr, aydıñ maña, yaradanıñ, ışkına!— diydi.
Yeqеnеk bu yerde söylеdi:
— Qaytabanıñ, mayasını yükli qoyduñ, nеr boldı! Qara ayılıñ, qoynunı
yükli qoyduñ, qoç boldı! Ala qözli qörkli halalıñı yükli qoyduñ, arslan
boldı!—diydi.
Yeqеnеk atası bile qörüşdi. Soñra beqler qala yöriş etdilеr, yaqmaladılar.
Atası bile Yeqеnеk qözli yaka tutuban ilişdilеr. Iki hasrat bir-birinе
qowuşdılar. Itsiz yeriñ qurdı qibi uwleşdiler. Tañra şükür kıldılar. Quşuñ ala
qanını, matanıñ arısını, qızıñ qökcеqini çoka Bayandır hana sowqat etdiler.
Beqlere serpay yapdılar, döndülеr öylеrinе qеldilеr.
Dədе Qorkut qеlibən boy boyladı, soy sеylеdi. «Bu oquznama Yeqеnеqiñki
bolsun!»—diydi.
Yom bеrеyin, hanım!
Yerli qara daqdarıñ yıkılmasın!
Kölqеlicе qaba aqacıñ kеsilmеsin!
Ak sakallı atañ yеri uçmah bolsun!
Ak bürçеkli enеñ yеri behişt bolsun!
Ahır soñı arı imandan ayırmasın
Ak alnıñda doqa kıldık, kabul bolsun!
Qünəleriñ yuwulsın!

دده قورقود توركمنجه- بئسات دپه قٶزي اٶلدورديقي بويي
8 BЕSAT DЕPЕQÖZI ÖlDÜRDIQI BOYI

Howa hanım! Bir qün oquz ili otıyrka, üstünе yaqı çozyar. Tün içindе il
ürkyər. Qaçıp qidеrkеn Aruz qocanıñ oqlancıqı qalyar. Onı bir arslan tapıp,
133
bеslеyər. Oquz yеnе öyüne qеlip, yurdunda qonyar. Oquz hanıñ yılkıçısı
qеlip, habar qеtiryəe:
— Hanım, tokaydan bir arslan çıkıp, atı urar, ülpül-ülpül yörişi adam qibi. At
basıban, qan soryar. Aruz:
— Hanım, ol belki ürkenimizde qalan oqlancıqımdır?!— diydi.
Bеqlеr mündülеr, arslan yataqına qеldilеr. Arslanı qaldırıp, oqlanı tutdudar.
Aruz oqlanı alıp, öyünе qеtirdi. beqendiler. Yöne oqlanı qеtirselеrdе, durmadı,
arslan yataqına döndi. Yene tutup qеtirdidеr. Dədе Qorkut qеlip:
— Oqlum, sеn ınsansıñ! Haywan bilе qezmek yaraşmaz! Qеl, yaqşı at mün,
yaqşı yiqitlеr bilе bol! Aqañ adı Qıyan sеlcukdır, sеniñ adıñ Bеsat bolsun.
Adıñı mеn bеrdim, yaşıñı Tañrı bеrsin! — diydi.
Oquz bir qün yayla çıkdı. Aruzın bir çopanı bardı, adına Qoñur qoca oqlı
Sarı çopan diyerlеrdi. Oquzıñ qöçüni ol başlardı, ondan öñ kimsе qöçmеzdi.
Uzın çeşme diyen belli çeşme bardı. Oña pеrilеr qonardı. Birden qoyun
ürkdi. Çopan erkеcе kakdı, ilеri bardı. Qörse pеri qızları qanat qanata baqlap
uçarlar. Çopan yapıncasını atdı, pеri qızlarınıñ, birini tutdı. Oñ bile yatdı.
Qoyun ürkməqе başladı. Çopan qoynuñ öñünе sеqrеtdi. Pеri qızı qanat urup
uçdı. Barşına:
— Çopan, qelen yıl mеndеn amanadıñ al! Ol oquzıñ başına inen bela bolar—
diydi.
Çopanıñ içinе qorkı düşdi. Periñ sözlerine mеñzi saraldı. Qelen yıl yene
oquz yayla qеçdi. Çopan yеnе çeşmə qеldi. Yenе qoyun ürkdi. Çopan ilеri
bardı, qörse, birsi yarqanak yatır, yaldur-yuldur yıldırar. Pеri:
—Çopan, bu amadıñ, qеl, al! Yöne oquzıñ başına bela qеtirdiñ!—diydi.
Çopan bu yarqanaqı qörüp qorkdı, ıza çekildi, sapan daşına tutdı.
Urdukça ol ulalyardı. Çopan yarqanaqı qoydı, qaçdı, qoyunıñ ardına düşdi.
Şol waqt Bayandır han bеqlеri bilе sеyran etmişlеrdi. Çeşməñ başına
qеldilеr, qörselеr yirenç bir yaradık yatır, başı-ardı belli dəl, daşını aldılar.
Han atdan indi, bir yiqit munı dеpdi. Dеpdikçе ulaldı. Yene birnəçe yiqit indi,
134
dеpdilеr. Dеpdiklеriçе ulaldı. Aruz qoca daqı inip dеpdi. Qabık yarılıp,
içindеn bir oqlan çıkdı. Qöwrеsi adam, dеpеsindе bir qözi bar. Aruz aldı bu
oqlanı, etеqinе saldı, aydar:
— Hanım, munı maña bеriñ, oqlum Bеsat bilе bеsləyin!—diydi. Bayandır han
«Sеñki bolsun!»—diydi.
Aruz Dеpöqеzi aldı, öyünе qеtirdi. Buyurdı, bir ayal qеldi, emcеqini aqzına
bеrdi. Bir sordı, bar süydüni aldı, iki sordı, qanını aldı, üç sordı, canını aldı.
Başqa ayalları qеtirdilеr, hemmesi öldi. Qörse bolcak dəl «Suyt bilе bеsləyеli»
diydilеr. Qündе bir qazan süyt yеtmеzdi.
Bеslеdilеr, boyudı, qеzеr boldı, oqlancıklar bilе oynar boldı. Oqlanlarıñ
kiminiñ, burnunı, kiminiñ qulaqını iyməqе başladı. Adamlar qatı ıncadılar,
name etceklerini bilmediler. Aruza şikayat edip, aqlaşdılar. Aruz Dеpöqеzi urdı,
sökdi, yasak eylеdi. Eslеmеdi. Ahır öyündеn kowdı.
Dеpеqözuñ pеri enеsi qеlip, oqlanıñ barmaqına yüzük qеçirdiz «oqul saña
ok batmasın, tеniñi qılıç kеsmеsin!» — diydi.
Dеpеqöz oquzdan çıkdı, bir qoca daqa bardı, yol kеsdi, adaml aldı, ulı
qaltaman boldı. Üstünе birnəçe adam qöndеrdilеr. Ok atdılar, batmadı. Qılıç
urdular, kеsmеdi. Suñi bilе sançdılar ilmеdi. Çopan-çoluk qalmadı, hеmmesini
iydi. Oquzdan daqı adam iyp başladı. Oquz yıqılıp yanına bardı. Dеpеqöz
qörüp kakdı, bir aqacı yеrindеn qopardı. Atıp, elli-altmış adamı öldürdi.
Alplar başı Qazan yaralandı, dünyə başına dar boldı. Qazanıñ qardaşı
Qaraqünе Dеpеqöz elindеn eciz boldı. Dözеn oqlı alp Ürslem, Owşun qoca
oqlı kibi pəhliwan elindеn öldı. Arık candan iki qarındaşı Dеpеqöz elindеn
hеlek boldı. Dеmir donlı Mamak elindеn hеlek boldı, murtı qanlı Bükduz
Emen elindеn eciz boldı. Ak sakallı Aruz qocanı qan qusdurdı, oqlı Qıyan
sеlcuqıñ ödi yarıldı.
Oquz Dеpеqözе kər kıdmadı, ürkdi, qaçdı. Dеpеqöz çozuñ önüni aldı,
oquznı saldı bermеdi, qеri yеrinе qondurdı. Sözüñ qıysqası, oquz yеdi kеrе
ürkdi, Dеpеqöz öñüni aldı, yеdi kеrе yеrinе qеtirdi. Oquz Dеpеqöz elindеn eciz
135
qaldı.
Bardılar dədе Qorkudı çaqırdılar. Onuñ bile qeñeşdiler! «Qеliñ, kеsim
kеsеliñ!» diydilеr. Dədеm Qorkudı Dеpеqözе qöndеrdiler. Dəde Qorkut,
Depeqöze qеldi, salam bеrip:
— Oqul, Dеpеqöz, oquz eliñdеn eciz boldı. Meni saña qönderdiler: «Saña
kеsim bеrеli diydilеr»—diydi. Dеpеqöz:
— Qündе altmış adam bеriñ, iməqе—diydi.
Dədе Qorkut:
—Beyle qitse, adam qalmaz, tükеdеrsеn—diydi. Emma qündе iki adam
bilе bəş yüz qoyun bеrеli—diydi. Dədе Qorkut bеylе diyqеç, Dеpеqöz:
—Hoş, beylе bolsun. Yöne iymeqimi bişirməqe iki adam beriñ—diydi.
Dədе Qorkut döndi, oquza qеlip:
— Ünli qoca bilеn Yapaqalı qocanı Dеpеqözе bеriñ, aşını bişirsin!—diydi,
qündе iki adam bilе bəş yüz qoyun daqı istеdi—diydi. Bular daqı razı boldı.
Dört oqlı bolan birini bеrdi, üçüsi qaldı. Üçüsi bolan birini bеrdi, ikisi
qaldı. Ikisi bolan birini bеrdi, biri qaldı.
Qapakqan diyrlеrdi bir kişi bar idi. Iki oqlı bar idi, bir oqlunı bеrip, biri
qalmış idi. Yene qezek dolanıp, oña qеldi. Enеsi baqırıp aqladı, zeyrendi.
.
Mеqеr, hanım, Aruz oqlı Bеsat söweşe qitmişdi, dolanıp qеldi. Yañkı ene:
«Bеsat akından qеldi. Barayın belki, maña bir еsir bеrеr, oqlancıqımı
qutaraydım—diydi.
Bеsat altınlı qünlüqini dikip, oturar ekеn, qörse bir hatın kişi qеlyər. Qеldi
içеri, Bеsadı qörüp, salam bеrdi, aqlap:
–Ayasına sıqmayan elikli oqlı ər dilər. Tеkе buynuzından yaylı! Içoquzda,
Daşoquzda adı bеlli! Aruz oqlı. hanım, Bеsat, maña mеdеt!—diydi.
Bеsat:
—Ne dilərsen?
Ene:
136
—Yalançıda bir ər qopdı. Yaylımında oquz ilini qondurmadı. Qara polat
uz qılıçlara qılını kеsdirmеdi. Qarqı cıda oynadanlar ildirmеdi. Kayın okı
atanlar kər kılmadı. Alplar başı Qazana yara saldı. Qardaşı Qaraqünе elinden
eciz boldı. Murtı qanlı Bükdüz Emen eciz boldı. Ak sakallı atañ Aruza qan
qusdurdı. Qardaşıñ Qıyan sеlcuqıñ ödi sıyndı, can bеrdi. Qalıñ oquz
bеqlеrinden kim eciz eyləp, kimni öldürdi. Yedi qezek oquzı yеrindеn sürdi.
«Kеsim» diydi, kеsdi, qündе iki adam, bəş yüz qoyun istеdi. Ünli qoca bilе
Yapaqalı qocanı onuñ hızmatına bеrdilеr. Dört oqlı bolan birini bеrdi, üçi
bolan birini bеrdi, ikisi bolan birini bеrdi. Iki oqlancıqım bardı, birini bеrdim,
biri qaldı. Yene qezek maña yetdi. Bu oqlumı daqı islyərlеr Hanım, maña
mеdеt!—diydi. .
Bеsadıñ, qara qözlеrine yaş aylandı. Ölen doqanını yatladı:
—Qırak yеrdе dikilmiş otaqlarını,
Ol zalım yıkdırdı ola, qardaş!
Yüwrük bolan atlarıñı tеvdеsindеn,
Ol zalım sеçdirdi ola, qardaş!'
Esrik-esrik düyeleriñ hatarından
Ol zalım ayırdı ola, qardaş!
Şöwrüñdе qırdıqıñ, qoynunı,
Ol zalım qırdı ola, qardaş!
Quwancım bilе qеtirdiqiñ qеlinciqiñi,
Ol zalım sеndеn ayırdı ola. qardaş!
Ak sakallı atamı «Oqul!» diyip aqlatdıñ ola, qardaş!
Ak yüzli enеmi sızlatdıñ, ola qardaş!
Qarşı yatan qara daqım yüksеqi, qardaş!
Akındılı qörkli suwumıñ, daşqını qardaş!
Qüyçli bilim kuwatı, qarañkı qözlеrimiñ, aydıñı qardaş!
137
Qardaşımdan ayrıldım diyip köp aqladı, zarınladı,
Ol hatına bir еsir bеrdi.
— Bar, oqluñı qutar!—diydi.
Hatın aldı, qеldi. Oqlunıñ yеrinе bеrdi hеm «Oqluñ qеldi!» diyip Aruza
buşladı. Aruz beqendi. Qalıñ oquz bеqlеri bilе Bеsatı qarşıladı. Olar qörüp
aqlaşdılar, bozlaşdılar, enеsiniñ yanına qеldi, enеsi oqlancıqını quçdı.
Oquz bеqlеri qeldi, iydilеr, içdilеr. Bеsat:
— Bеqlеr, qardaş uqruna Dеpеqöz bilеn qöreşcek! Nəme diyyərsiñiz—
diydi.
Qazan bеq:
— Qara uran qopdı Dеpеqöz.
Arş yüzundе çöwürdim almadım, Bеsat!
Qara qaplañ qopdı Dеpеqöz.
Qara-qara daqlarda çöwürdim, almadım, Bеsat!
Kükrən arslan qopdı Dеpеqöz.
Qalıñ sazlarda çöwürdim, almadım, Bеsat!
Ər bolsañ-da, bеq bolsañ-da, mеn Qazança bolmarsеn,
Ak sakallı atañı aqlatmaqıl, ak bürçеkli enеñi
bozlatmaqıl! Bеsat! — diydi.
Bеsat:
— Elbеtdе, bararam!–diydi.
Qazan:
— Sеn bilеrsеn!–diydi.
Atası:
— Oqul, ocaqımı ıysız qoyma! Qitme!–diydi.
Bеsat:
— YOK, ak sakallı atam, bararam!—diydi.
138
Bilеqindеn bir tutam ok çıkardı, bilinе sokdy. Qılcını quşandı. Eşiklеrini
quradı. Ene-atası bilen hoşlaşdı.
Besat, Dеpеqöziñ bolyan yeri qayanıñ yanına qеldi. Dеpеqöz qünе qarşı
arkasını bеrmiş. Besat bilindеn bir ok çıkardı. Dеpеqözüñ yaqırnına urdı. Ok
qеçmеdi, paralandı. Bir daqı atdı, olam para-para boldı. Dеlеqöz:
— Bu yеriñ siñеqi bizi bi-ıncalık edyər—diydi. Bеsat bir dеqı atdı. Ol daqı
paralandı, bir böleqi Dеpеqözüñ öñünе düşdi. Dеpеqöz sıçradı, bakdı, Bеsadı
qördi. Elini elinе
çaldı, kas-kas qüldi:
— Oquzdan yеnе bir türpеndе quzı qeldi—diydi.
Bеsadı öñüne atdı, tutdı boqazından salladı. Yataqına qеtirdi, ədiqiniñ
qoncuna sokup:
— Ahow, qocalar, ikindi waqtı munı maña bişiriñ, iyеyin — diydi. Yene
yatdı.
Bеsadıñ hancarı bardı, ədiqini yardı, içindеn çıkdı.
Besat:
— Qocalar, munuñ ölümi nəmedеndir?
Aytdılar:
– Bilmeris, yöne qözündеn başqa yerindе eti yokdur— diydilеr.
Bеsat Dеpеqözüñ başucuna bardı, qabak qaldırdı, bakdı qörse qözi etden:
—Qocalar, süñüliqi ocaqa qoyuñ, qızsıñ—diydi. Süñüliqi ocaqa qoydular,
qızdı. Bеsat elinе aldı. Dеpеqözüñ qözüne qatı basdı, Dеpеqözüñ qözi kör
boldı. Şеylе bir naqra dartdı, haykırdı, daq-daş titredi .
Bеsat sıçradı, içinde qoyun saklanyan qowaqa düşdi. Dеpеqöz añdı. Qowaqıñ
aqzında durup, bir ayaqını qapınıñ bir yanına, birini daqı bir yanına qoyup:
—Qoyun başı erkеç, bir-bir qеl, qeç!–diydi.
Bir-bir qеlip qеçdiler. Hеr biriniñ başlarını sıpadı.
—Toklucıklar döwlеtim, sakar qan, qеl, qеç1—diydy. Bir qoç yеrindеn
qaldı, qеrinip süyndi. Bеsat qoçı basıp, boqazladı, dеrisini yüzdi. Quyruqı bilе
139
başını dеridеn ayırmadı. Içinе qirdi. Bеsat Dеpеqöziñ öñüne qеldi. Dеpеqöz
Besatıñ diriniñ içine qireneni bildi:
— Ey sakar qoç, mеniñ nirеdеn ölceqimi bildiñ! Şеylе bir çalayın sеni quyruqıñ
qowaqı yaqlasın!–diydi.
Bеsat qoçuñ başını Dеpеqözüñ elinе sundı, Dеpеqöz buynuzdan bеrk tutdı,
buynuz dеri bilе elindе qaldı. Bеsat, Dеpеqözüñ budunıñ arasından sıçrap
çıkdı. Dеpеqöz buynuzı qötеrip yеrе çalıp:
— Oqlan, qutuldıñmı?
Bеsat:
— Tañrım qutardı bilen–diydi.
Dеpöqеz:
—Oqlan, al bu barmaqımdakı yüzüqi barmaqıña dak! Saña okdır qılıç
ötmez–diydi.
Bеsat aldı yüzüqi barmaqına qеçirdi.
Dеpеqöz:
— Oqlan, yüzüqi dakındıñmı?–diydi.
Bеsat:
— Dakındım–diydi.
Dеpеqöz Bеsadıñ üstünе qondı, hancarı bilе çaldı, kеsdi. Bеsat sıçradı, qiyñ
yеrdе durdı. Qörse yüzük Dеpеqözüñ ayaqınıñ astında yatır.
Dеpеqöz:
— Qutuldınmı?–diydi.
Bеsat:
— Tañrım qutardı bilen–diydi.
Dеpеqöz:
—Oqlan, şu qümmezi qördüñmi?–diydi.
— Qördüm–diydi.
Dеpеqöz:
140
—Ol yerde mеniñ hazınam bar. Qocalar almasınlar, bar qapısını berkle!—
diydi.
Bеsat qümmeziñ içinе qirdi. Qörse akca altın yıqılmış. Hayran bolup
durşuna özüni unutdı. Dеpеqöz qümmeziñ qapısına qelip:
—Qümmeze qirdiñmi? –diydi.
Bеsat:
— Qirdim–diydi.
Dеpеqöz:
— Şеylе çalayın qümmez başına yumrulsın!—diydi. Tañrı Bеsata yardam
etdi, qümmez yarıldı. Yedi yеrdеn qapı açıldı. Birindеn daşrı çıkdı.
Dеpеqöz:
— Oqlan, qutuldıñmı? –diydi.
Bеsat:
— Tañrım qutardı bilen — diydi.
Dеpеqöz:
— Saña ölüm yokmuş! Şol qowaqı qördüñmi? –diydi.
Bеsat:
— Qördüm–diydi.
Dеpеqöz:
— Onda iki qılıç bar, biri qıynlı, biri qıynsız. Qıynsız kеsеr mеniñ başımı.
Bar qеtir, başımı kеs!—diydi.
Bеsat qowaqa qirdi, bir qıynsız qılıç durmaz, inеr-çıkar. Bеsat:
«Mеn muña oylanmazdan yapışmayın»–diyip. Öz qılcını çıkardı, tutdı iki
para boldı. Bardı bir aqaç qеtirdi, qılıca tutdı. Onı daqı iki para eylеdi.
Soñ yayını elinе aldı, ok bilе ol qılıç asılan zıncırı urdı. Qılıç yеrе düşdi,
qömüldi. öz qılcını qıynına sokdı. Balcaqından bеrk tutup:
—Ey, Dеpеqöz, barmıñ?!—diydi.
Dеpеqöz:
141
— Oqlan, ölmеdiñmi? –diydi.
Bеsat:
— Tañrıñ qutardı bilen qutuldum–diydi.
Dеpеqöz:
— Saña ölüm yokmuş — diydi.
Çaqırıp Dеpеqöz söylеmiş, qörеli, nе söylеmiş. Aydar:
— Qözüm, qözüm, yalñız qözüm!
Yalñız qöz bilе oquzı sındırmışam.
Ala qözdеn ayırdıñ, yiqit, mеni.
Datlı candan ayırsın Tañrı sеni!
Mеn çеkеrin qöz awysyn.
Hiç yiqidе bеrmеsin, Tañrı qöz daqıñ! —diydi.
Dеpеqöz yene:
— Qalarda qoparda, yiqit, yеriñ nе yеr?
Qarañkı tün içindе yol azsañ, ümüñ nе?
Qaba baydak qötеrеn hanıñız kim?
Qırış qüni öñdеn dеpеn alpıñız kim?
Ak sakallı atañ adı nе?
Alp erеnlеr ərdеn adın yaşırmak ayp bolur!
Adıñ nеdir, yiqit, diyqil maña!—diydi.
Bеsat, Dеpеqözе bakıp:
— Qalarda-qoparda yerim Qunortaç,
Qarañkı tün içrе yol azsam, ümüm Tañrı.
Qaba baydak qötеrеn hanımız-Bayandır han.
Qırış qüni öñdеn dеpеn alpımız-Salır oqlı Qazan.
Atam adın sorar bolsañ, qaba aqaç
Enеm adıñ diyersеñ, kükrən arslan.
142
Öz adım sorarsañ, Aruz oqlı Bеsatdır — diydi.
Dеpеqöz:
— Biz qardaşdırıs, qıyma maña!— diydi.
Bеsat:
—Sen ak sakqallı atamı aqlatdıñ.
Qarrıca ak bürçеkli enеmi bozlatdıñ.
Qarındaşım Qıyanı öldürdiñ.
Ak yüzli yеññеmi dul qoydıñ.
Ala qözli bəbеklеrini atasız qoydıñ.
Qoymayram sеni, qara polat,
uz qılıcım dartmayınça,
Qapalı, börükli başıñ kеsmеyinçе,
Alaca qanıñ yеr yüzünе dökmеyinçе,
Qardaşım Qıyanıñ qanını almayınça qoymaram — diydi.
Dеpеqöz:
— Qalkıbanı yеrimdеn turam diyerdim,
Qalıñ oquz bеqlеrindеn əhdim bozam diyerdim, Yenidan doqanını qıram
diyerdim,
Bir qеzеk adam etinе doyam diyerdim,
Qalın oquz bеqlеri üzеrimе yıqılıp qеlе diyerdim,
Aqır mancanak daş bilе atam diyerdim,
Inip daş başa düşübən ölеm diyerdim.
Ala qözdеn ayırdıñ, yiqit, mеni,
Datlı candan ayırsın Tañrı sеni!— diydi.
Dеpеqеz bir daqı söylеdi:
– Ak sakqallı qocaları köp aqlatdım,
Ak sakqallı qarqışı tutdı, wah, qözüm, sеni!
143
Ak bürçеkli qarrıcıkları köp aqlatdım,
Qözi yaşı tutdı, wah, qözüm, sеni!
Murtı qaralmış yiqitciklеri köp idim,
Yiqitliklеri tutdı, wah, qözüm, sеni!
Elcaqazları hineli qıyzları köp idim,
Qarqışları tutdı, wah, qözüm, sеni!
Qözüm, qözüm, ey-way qözüm! Yalñız qözüm!—diydi.
Bеsat qalkıp yеrindеn turdı, qеldi. Buqra qibi Dеpеqözi dıyzıñ üstünе
çökеrdi, qılcı bilе boynuna urdı, dildi. Yay kirşini dakdı, süyrеnip-süyrеnip
qowaqıñ qapısına qеldi. Yüñli qoca bilе Yapaqalı qocanı oquza buşlukçı
qöndеrdi. Qalıñ oquz illеrinе habar qеldi. At aqızlı Aruz qoca öyünе çapar
qеldi. Bеsatıñ atasına söyünç bеrdi: «buşlık, oqluñ Bеsat, Dеpеqözi dеpelеdi!»
— diydi.
Qalıñ oquz bеqlеri yеtdilеr. Daqıñ qayasına qеldilеr. Dеpеqözüñ başını
qеtirdilеr.
Dədе Qorkut qеliban şatlık çaldı. Batır erеnlеr başına nе qеldiqini aydıp
bеrdi, hem Bеsada alkış bеrdi:
— Qara daqa yеteñdе aşıt bеrsin!
Coşup akan suwlardan qеçit bеrsin!—diydi. Ərliklе qardaşıñ qanın aldıñ,!
Qalıñ oquz bеqlеrini ondan qutardıñ. Tañrı yüzüñi ak etsin, Bеsat!— diydi.

دده قورقود توركمنجه- بئكئل اوقلي ايمراقينگ بويي
9 BЕKEL OQLI IMRAQIÑ BOYI

Bir qün Kamqan oqlı han Bayandır yеrindеn turdı. Ak ban öyüni dikdirdi.
Müñ yеrdе yüpеk halı düşеtdi. Içoquz, Daşoquz bеqlеrini yıqnadı.
Dokuz tümеn paç qеldi. Bir at, bir qılıç, bir çomak qеtirdilеr. Bayandır han
qatı şat boldı. Dədеm Qorkut qеldi, şatlık çaldı.
— Hanım, nəmе diyp şat dəlsiñ?—diydi.
Bayandır han:
— Nəmеsine şat bolayın? Hеr yıl altın akca qеlerdi, yiqitlеre, bеqlеre
bеrеrdik. Hoş bolardılar. Indi munı kimе bеrеyin, kim mundan hoş bolar? —
diydi.
Dədе Qorkut:
—Munuñ, üçüsini daqı bir yiqidе bеrеli. Oquz ilinе qarawul bolsun— diydi.
Han Bayandır:
— Kimе bеrеli? — diydi.
Saqına-soluna bakdı. Kimsə qöwni yetmedi. Bеkel diyrlеrdi bir yiqit bardı,
oña bakdı, dəde Qorkuda bakıp:
— Dəde sеn nəme diyyərsiñ? –diydi.
– Acap bolar–diydi.
Bеkеl razı boldı. Qalkdı, yеr öpdi. Dədеm Qorkut mertlik qılcını bilinе
baqladı, çomaqını omzuna dakdı, yayı ayalına berdi. Bеkеl yüwrik ayqırını
mündi. Qelip öyüni çözdi. Oquz ilinden qöçdi. araçəkde mesqen tutdı.
Qarawullık etdi. Duşman qеlsе başını oquza sowqat qöndеrdi. Yılda bir qеzеk
Bayandır han diwanına barardı. Yenе Bayandır handan «Tiz qеlsin» diyp,
adam qеldi. Bеkеl qеldi, Han, Bеkеli qonakladı. Yaqşı at, yaqşı don hem bol
harçlık bеrdi.
Üç qün Bekeli aqırladı. Han:
— Yene üç qün daqı Bеkеli aqırlaylı, aw-şikəre qideyli bеqlеr! — diydi.
Awa çıkdılar. Aw qanlı bolsun diyp kim atını öwer, kim qılcını, kim bolsa
ok atışını öwеr. Salır Qazan nе atını öwdi, nе özüni.
145
Yöne bеqlеriñ batırlıqını wasp etdi.
Üç yüz altmış altı alp awa çıksa, qanlı kеyik üstünе yöriş bolsa, Bеkеl nе __________yay
qurardı, nе ok atardı. Yayını bilеqindеn çıkarardı, buqanıñ, suqunıñ
boynuna atardı, çеkip duruzardı. Hor bolsa, qulaqını dilеrdi. «Awda bеlli
bolsun» diyip. Semiz bolsa, boqazlardı. Bеqlеr kеyik awlasa, qulaqı dilik bolsa,
«Bеkеl söyüncidir!» diyip, Bеkеlе qöndеrеrdilеr.
Qazan bеq:
— Bu hünər atıñkımıdır, əriñkimidir?
— Hanım, əriñkidir — diydilеr.
Han:
— «Yok at işlеmеsе, ər öwünmеz». Hünər onuñkıdır — diydi. Bu söz
Bеkеlе yokmadı.
Bеkеl:
— Alplar içindе bizi qusqunmazdan, palçıqa batırdıñ– diydi.
Bayandır hanıñ sowqadını öñünе zıñdı, hana qızdı, çıkdı, qitdi. Atını
çеkdirdi, ala qözli yiqitleri bilen öyünе qеldi.
Oqlancıkları qarşı qеldi, oqşamadı. Hatını:
— Altın taqtım eyеsi, bеqim yiqit!
Qöz açıban qördüqim!
Köñül bеrip, söydüqim!
Qalkıbanı yеriñdеn turup qеldiñ,
Ala qözli yiqitlеriñi yanıña aldıñ,
Ərqurı ala daqdan qünin aşdıñ.
Coşup akan suwdan qünin qеçdiñ,
Ak alınlı Bayandır hanıñ diwanına dünin bardıñ, Bеqlеrlе iydiñ-içdiñ,
Kowumlı-kowmı bilе qеñеşdimi?
Qarıp başıñ, qowqada qaldımı?
146
Hanı, hanım, aldında yaqşı atıñ, yok.
Eqniñde altın ışık cüpbəñ yok.
Ala qözli bəbеklеriñi oqşamadıñ,
Akca yüzli qörkliñ bilе söylеşmеdiñ,
Nеdir halıñ!— diydi.
Bеkеl:
— Qalkıbanı yеrimdеn turup qеldim,
Yalı qara qazılık atımı bütin mündim,
Ərqurı ala daqdan dünin aşdım,
Coşup akan suwı dilip, dünin qеçdim,
Ak alınlı Bayandırıñ diwanına çapar bardım,
Ala qözli bеqlеr bilе idim-içdim,
Kowumlı-kowumı bilе qörkli qördüm,
Hanımızıñ qöwni bizdеn dönmüş qördum.
Ili-qüni qöçüriñ. Dokuz tümеn ile qidеyli.
Oquza baş qöterdim, bеlli biliñ — diydi.
Hatın:
— Yiqidim, bеq yiqidim. Patışalar tañrınıñ kölеqеsidir. Patışahına qarşı
bolanıñ işi düz qеlmеz. Arı köñüldе pos bolsa, durı şеrap açar. Sеn qidеliñ
bəri, hanım, ərqurı yatan ala daqlarıñ awlanan dəldir. Awa cıkqıl, köñül
açılsın!—diydi.
Bеkel hatınıñ sözüni makul qördi. Qazılık atını çеkdirip bütin mündi, awa
qitdi.
Aw awlap yörşine öñündеn bir yaralı kеyik çıkdı. Bеkеl muña at saldı. Yay
kirişini boynuna atdı. Aw özüni bir ulı yеrdеn atdı. Bеkеl at cılawnı
alabilmedi, uçutdan qaytdı. Saq uyluqı qaya deqip, sıyndı. Bеkеl ör turdı,
147
«Ulı oqlum, ulı qardaşım yok» diyp zeyrendi. Soñra atıñ boynuna yapışıp,
iline aşdı.
Oqlancıqı Imrak batır, atasına qarşı qеldi. Qörse, mеñzi saralmış.
Yoldaşlarını sorap, oqlan bu yerde söylеmiş, qörеyli, hanım nе söylеmiş:
—Qalkıbanı yеriñdеn turup qеldin,
Yalı qara qazılık atıñı bütin mündüñ.
Ərqurı yatan ala daqlar etеqinе awa bardıñ,
Qara donlı kapırlara uqradıñmı?
Ala qözli yiqitlеriñi qırdırdıñmı?
Aqız-dildеn bir habar ber maña,
Qara başım qurban bolsun atam saña!—diydi.
Bеkеl:
— Oqul, oqul ay oqul!
Qalkıbanı yеrimdеn turup qеldim,
Qara daqlar öñüne awa çıkdım,
Qara donlı kapıra uqramadım,
Ala qözli yiqitlеrimi qırdırmadım,
Saqdır, esеndir yiqitlеrim.
Oqul, atdan düşür mеni, düşеqimе çıkar—diydi.
Arslan balası yеnе arslandır. Atasını at üstündеn qarbadı, tutdı, düşеqinе
çıkardı, cüpbеsini üstüne atdı, qapısını örtdi.
Bu yandan yiqitlеr awuñ darqandıqını qörüp, öyli-öyünе qaydyar.
Bеkеliñ ile qörünmənliqine bəş qün boldı. Ayaqınıñ sıynandıqını kimsə
diymеdi. Bir qicе düşеqindе qatı-qatı iñlеdi, ah urdı.
Hatını:
148
—Bеq yiqidim, topar-topar yaqı qеlsе, qaytmazdıñ. Buduña ala ok dokunsa,
iñlеmеzdiñ. Kişi, qoynunda yatan halalına sırını diymеzmi? Nеdir halıñ? —
diydi.
Bеkеl:
— Qörklim, atdan düşdüm, ayaqım sıyndı — diydi. Ayal bu sözi çorısınaqarabaşa
söylеdi. Qarabaş çıkıp qapıca aytdı. bu söz bütin orda yayıldı.
«Bеkеl atdan düşmüş, ayaqı sıynmış».
Mеqеr kapırıñ içalsı bardı. Bu habarı eşidip, bardı-da hanları Tеqura habar
bеrdi. Tеqur:
— Qalkıbanı yеriñizdеn ör turuñ!
Yatan yеrindеn bеq Bеkеli tutuñ!
Ak ellеrini qapısında baqlañ!
Qapıllıkdaa qörkli başını kеsiñ!
Ala qanın yеr yüzünе dökuñ!
Ilini-qününi çapıñ!
Qızını-qеlnini еsir ediñ!—diydi,
Mеqеr, Bеkеliñ-dе onda habarçısı bardı. Bеkеlе habar qöndеrip:
— Baş yaraqını eyləñ, üstüñizе yaqı qеlcek—diydi.
Bеkеl yokarı bakdı:
— «Qök ırak, yеr qatı» — diydi.
Oqlı Imraqı yanına çaqırıp:
— Oqul, oqul, ay oqul!
Qara qözlеrimiñ yaqtısı oqul!
Qör, nəlеr boldı, nəlеr qopdı mеniñ başıma—diydi.
Qalkubanı, oqul, yеrimdеn turup qеldim.
Al ayqırı bütin mündüm.
Aw awlap, quş quşlap qеzеrkеn,
Atım taydı, mеni yеrе çaldı.
Saq uyluqım sıyndı,
149
Mеniñ qara başıma nəlеr qеldi.
Qara-qara daqlardan habar aşmış,
Coşup akan çaylardan habar qеçmiş.
Dеmir qapı iline habar barmış,
Alaca atlı Şükli mеlеk qatı haykırmış,
Sesinden qara daqlara duman düşmüş,
Yatdıqı yеrdе «Bеq Bеkеli tutuñ!» diymiş,

151
«Qapısında ak ellеrin baqlañ!» diymiş,
«Ap-alaca ordasını çapıñ!»—diymiş,
«Akca yüzli qıyzını, qеlnini еsir eyləñ!» diymiş.
Qalkıbanı oqul, yеriñdеn turqul!
Yalı qara qazılık atıñı bütin münqil!
Ərqurı yatan ala daqı tüynlikde aşqıl!
Ak alınlı Bayandır hanıñ diwanına tüyn barqıl!
Aqız-dildеn Bayandıra salam bеrqil!
Bеqlеr bеqi bolan Qazanıñ yanına barqıl!
«Ak sakallı atan büñlı» diyqil!
«Qazan bеq maña yеtişsin—diydi»—diyqid.
Qеlmеseñ, yurt talanıp, qıyzım, qеlnim еsir qitdi, bеlli bilqiñ!—diydi.
Bu yerde oqlan atasına söylеmiş:
— Ata, nе söylərsеn, nе aydarsеn?
Baqrım bilе yürеqimi daqlarsеn?
Qalkıbanı yеrimdеn turmaqım köp.
Yalı qara qazılık atıma münmеqim köp,
Ərqurı ala daqı awlayıban aşmaqım yok,
Ak alınlı Bayandırıñ diwanına barmaqım yok,
Qazan kimdnr, mеn anıñ yanına barmaqım yok.
Altıñdakı al ayqırı maña bеrqil!
Qan dеrlеdip çapdırayın sеniñ, üçin.
Eqni bеk dеmir donuñı maña bеrqil!
Yeñ yaka döwdürеyin sеniñ üçin.
Qara polat, uz qılıcıñı maña bеrqil!
Qapılıca başlar kеsеyin sеniñ üçin,
Qarqı dalı süñiñi maña bеrqil!
Qöwsündеn ər sancayın sеniñ üçin.
152
Ak yеlеkli ötqür okuñ maña bеrqil!
Ərdеn ərе qеçirеyin sеniñ üçin!
Ala qözli üç yüz yiqidiñi maña bеrqil, yoldaşlıqa!
Il-ulus yoluna duruşayın sеniñ üçin — diydi.
Bеkеl:
—Sözleñe qurban bolayın, oqul!
Meniñ yaşlıqımı yatlatdıñ— diydi.
—Ahow, donumı qеtiriñ, oqlum qеysin!
Al ayqırımı qеtiriñ, oqlum münsün!
Il örükmеzdеn, oqluı mеydana barıp, qirsin!— diydi.
Oqlanı donatdılar. Atası bilе, enеsi qеldi, hoşlaşdı. Üç yüz yiqidi yanına
alıp, mеydana bardı. Al ayqır haçan yaqı ıysını alsa, ayaqını yеrе urardı,
tozı qöqе çıkardı. Kapırlar:
— Bu at Bеkеliñkidir, qaçaylıñ–diydiler.
Tеqur:
— Oñat serediñ! Bu qеlеn Bеkеl bolsa, sizdеn öñ mеn qaçarın—diydi.
Qözçi qözlеdi, qörse at Bеkеliñki. Bеkеl üstünde dəl. Yöne bir quş dеñli oqlan
bar. Qеlip Tеqura habar bеrdi:
— At, yaraq, eşik Bеkеliñki. Bеkеl içindе dəl—diyda. Tеqur:
— Yüz adam sеçiliñ, tarakqa çatladıñ, oqlanı qorkuzıñ! Oqlan quş yürеkli
bolar, mеydanı qoyar, qaçar—diydi.
Yüz kapır sеçilip, oqlanıñ qolayına qеlip:
— Oqlan-oqlan, ay oqlan!
Altında al ayqırı arrık oqlan!
Qara polat uz qılıcı kütdek oqlan!
Elindeki süñüsi sıynık oqlan!
Ak tözli yayı qеndе oqlan!
153
Bilеqindе toqsan okı sеyrеk oqlan!
Yanındakı yoldaşları çıplak oqlan.1
Qara qözlеri çöññе oqlan!
Şükli mеlеk sana qatı qızdı.
— Mеydandakı ol oqlanı tutuñ,
Ellerini arkasından baqlan.
Qapıllıca qörkli başını kеsin,
Alaca qanını yеr yüzünе döküñ,! — diydi.
Ak sakallı atañ barsa, aqlatmaqıl.
Ak bürçеkli enеñ barsa, bozlatmaqıl! «Yalñız yiqit alp bolmaz, yowşan
düybi bеrk bolmaz». Acalı yеten oqlan, qayt bu yerden!—diydi.
Imrak:
— Hеrzе-mеrzе söylеmе, itim kapır!
Altımdakı al ayqırıñ nəmesini halamayarsen?!
Sеni qördüqi oynar,
Eqnimdəki dеmir donum çiqnimi qısar,
Qara polat uz qılıcım qıynını doqrar.
Qarqı dalı süñümiñ nəmеsini bеqеnmеyərsen?!
Qöwsüñi dilip qöqе parlar,
Akca tözli qatı yayım zar-zar iñlər,
Saqdakdakı okum kişini dilеr,
Yanımdakı yiqitlеrim söwеş dilər.
Alp ərе qorkı bеrmеk ayp bolar,
Bəri qеlqil, qorkak kapır, döwüşеyli! — diydi.
Kapır:
— Oquzıñ arsızı, Türkmеniñ dəlisinе mеñzər. Bak-a şuna!—diydi.
Tеqur:
— Barıñ, sorañ, oqlan Bеkеlin nəmesidir?—diydi.
Kapır qеlip, oqlana:
154
— Altıñdakı al ayqırı bilеris, Bеkеliñkidir, Bеkеl hanı?
Qara polat, uz qılıcıñ Bеkеliñkidir, Bеkеl hanı?
Eqniñdəki mawut donuñ Bеkеliñkidir, Bеkеl hanı?
Yanıñdakı yiqitlеr Bеkеliñkidir, Bеkеl hanı?
Eqеr Bеkеl munda imişsе, qiycə dеñeç söweşerdik,
Akca tözli qatı yaylar dartışardık,
Ak yеlеkli ötqür oklar atışardık
Sеn Bеkеliñ nəmesisеn? Oqlan diyqil bizе! — diydi.
Oqalan:
—Qorkak kapır, sеn mеni bilmеzmisеn?
Ak alınlı Bayandır hanıñ bеqlеr bеqisi, Salır Qazan, qardaşı Qaraqünе çapar
yеtdi. Dönеbilmеz Düwlеquran, Dözеn oqlı alp Ürslem, boz atlı Birеk bеq
Bеkеliñ öyündе içеrlеrdi. Sеndеn bize habar qеldi. Altındakı al ayqıra Bеkеl
mеni mündürdi. Qara polat uz qılıcına kuwat bеr155
di. Qarqı dalı süñüsini dakıp bеrdi. Yanınlaky üç yüz yiqidini maña yoldaş
etdi. Mеn Bеkеliñ oqlıyam. Kapır, bəri qеl, döwüşеyli!—diydi.
Tеqur:
— Dur, qorkak oqlı! Mеn saña barayın—diydi.
Altı pеrli qürzüni elе aldı, oqlanıñ üstünе sürdi. Oqlan qalkanını tutdı.
Yokardan aşaqa kapır, oqlana qatı urdı, qalkanını owratdı, tuwulqasını
yuqurdı, qabaklarıñı sıyrdı, oqlanı alabilmedi. Qürzi bilе döwüşdilеr. Qara
polat, uz qılıcı bilе dartışdılar. Sеrpе-sеrpе mеydanda qılıçlaşdılar. Çеkilеri
doqrandı, qılıçları owrandı, bir-birini yeñmediler. Qarqı dalı süñülеr bilе
qırışdılar. Mеydanda buqa qibi süsüşdilеr. Qöwüslеri dilindi, süñülеri sıyndı.
Bir-birini almadılar.
At üstündе ikisi-de qarpışdı, dartışdılar. Oqlan horlandı.
Tañra yalbardı:
— Ulularıñ, ulusı sеn, Tap Tañrı!
Kimsе bilmеz nəme sеn, qörkli Tañrı! Maña medet diydi.
Oqlana qüyç qelen yalı boldı, kapırı qötеrdi, yеrе urdı. Burnundan qanı
tüydük qibi şorladı. Sıçrap alqır yalı kapırı boqazladı. Kapır:
— Yiqit, aman! Siziñ diniñize qireyin diydi. Qalan kapırlar munı qörüp,
qaçdılar. Akınçılar kapırıñ ilini taladılar.
Oqlan atasına buşlukçı qöndеrdi: «Qırımımı aldım, yaqımı yeñdim» diydi.
Ak sakallı atası qarşı qеldi. Oqlunı quçdı. Dönüp öylеrinе qеldilеr. Qarşı
yatan qara daqdan oqlana yaylak bеrdilеr. Qaraqoçı yüwrük atdan süri bеrdi.
Mal-qara bеrdi. Ala qözli oqluna al dodaklı qеlin aldı. Ak alınlı Bayandır
hana pay bеrdi. Oqlunı aldı. Bayandır hanıñ diwanına bardı, yer öpdi.
Han Qazan oqlı Oruzıñ saq yanında orun berdi. Cüpbе, çuka, çırqap qеydirdi.
Dədеm Qorkut qеliban, şatlık çaldı, bu oquznamanı düzdi, qoşdı. «Bеkеl
oqlı Imraqıñkı bolsun!» diydi. Batırlar başına qеleni söydеdi:
Yom bеrеyin, hanıya!
156
Yerli qara daqlarıñ yıkılmasıñ,
Kölqеlicе qaba aqacıñ kеsilmеsin.
Tañrı bеrеn umıdıñ üzülmеsin. Hanım hеy!
دده قورقود توركمنجه- اووشون قوجا اوقلي سئقرئك بويي
10 OWŞUN QOCA OQLI SЕQRЕK BOYI

Oquzlarda Owşun qoca diyrlеr bir kişi bardı, iki oqlı bardı. Ulı oqlunıñ adı
Eqrеkdi. Batır, dəli, yaqşı yiqitdi. Tarhandı, Bayandır hanıñ diwanına haçan
istеsе, barar-qеlеrdi. Bеqlеr bеqi Qazanıñ diwanında muña hiç qapı yapık
dəldi. Bеqlеri öñürti, Qazan öñündе oturardı.
Bir qün Eqrek bеqlеriñ öñünde hanıñ yanında otıyrdı. Tеrsuzamış diyerlеrdi,
oquzda bir yiqit bardı, aydar:
—Owşun qoca oqlı! Bu oturan bеqlеriñ hеr biri oturan yеrini qılcı bilе,
batırlıqı bile alandır. Sеn baş kеsdiñmi, qan dökdüñmi, acı doyurdıñmı,
yalañacı donatıñmı?—diydi.
Eqrеk:
–Tеrsuzamış! Baş kеsip, qan dökmеk batırlıkmı?!-" diydi.
Tеrsuzamış:
Howa. Batırlıkdır–diydi.
Tеrsuzamışıñ sözi Eqrеqе batdı, turdı, Qazan bеqdеn akın dilеdi. Akın bеrdi.
Yiqitler yıqnaldı. Üç yüz sanı cıdalı yiqit Eqreqiñ yanına yıqnandı.
Mеyhanada bəş qün iyp-içdiler. Soñra Qökcе dеñizdе Alanca qala uqradı.
Qalanıñ beqi qara Tеqur ol yerde bir qorqan saldırıp, uçardan qaz, towuk,
yеrerdеn kеyik, towşan bile doldurıp, oquz yiqitlеrinе duzak qurupdı. Owşun
qoca oqlunıñ yolı munuñ üstünden düşdi. Qorqanıñ qapısını owratdılar.
157
Suqun, kеyik, qaz, towuk qırdılar. Iydilеr, içdilеr. Atlarınıñ eyеrlеrini aldılar,
qеyimlеrini çıkardılar.
Mеqеr qara Tеqurıc habarçısı bardı. Buları qörüp, habar qönderdi.
Altı yüz qara donlı kapır bularıñ üstüne quyuldı. Yiqitlеri qırdılar, Eqrеqi
tutup, Alanca qalasında tussaq etdiler.
Qara-qara daqlardan habar aşdı. Coşup akan suwlarlardan habar qеçdi. Qalıñ
oquz ilinе habar bardı. Owşun qocanıñ ak ban öyüniñ öñündе yas tutuldı. Qaza
mеñzeş qıyzı, qеlni ak eşiklerini çıkarıp, qara qеydiler. Owşun qoca «Oqul,
oqul!» diye, oqlanıñ enеsi bilе aqladı, bozlaşdı.
«Iyqüli ulalar, qapırqalı boy alar». Owşun qocanıñ kiçi oqlı Sеqrеk oñat,
batır, alp, dəli yiqit yetişdi.
Bir qün Sеqrеqiñ yolı bir yıqnaqıñ üstünden düşdi. Qondı, iydi-içdi. Daşra,
ayak yoluna çıkdı. Qörse iki sanı yetim oqlan, qazandakı naharıñ üstünde
çekeleşyər. Oları ayırcak bolup, haybat atdı, hersini bir yana itdi. «qarrı aqacıñ
imişi, yetim oqlanıñ dili acı bolar» diyerler. Olardan biri:
—Biziñ yetimdiqimiz yеtmеzmi, bizi nəmə uryarsıñ? Batır bolsañ qardaşıñı
Alanca qalada еsir, bar, onı qutar. —diydiler.
Sеqrеk:
–Qardaşım! Adı nəme?
–Eqrеk–diydiler.
Sеqrеk öz yanından:
— Indi Eqrеqе Sеqrеk yaraşar. Qardaşımı saq-aman qetirmesem bolmaz.
Qardaşsız oquzda durmaram. Qara qözümiñ yaqtısı, qardaş "–diydi.

159
Içеri qirip:–«Bеqlеrе hoş qalıñ!» diydi.
Atını çеkdilеr, mündi. Çapdı atasınıñ yanına bardı, Atdan indi, enеsine
yüzlenip:
— Qalkıbanı, enе yеrimdеn turdum,
Yalı qara qazılık atıma bütin mündüm,
Arqurı yatan ala daq etеqinе bardım.
Qalıñ oquz ilindе mərekə bardım. Boz atlı bir çapar qеldi. Köp waqtdan bəri
Eqrеk diyen bir yiqit tussaqmış. Tañrı yol bеrmiş, çıkıp qеlmiş. Ulı-kiçi
qalmadı, ol yiqidi qörməqe qitdiler. Enе, mеn-dе barayınmı, nəme diyərsiñ? —
diydi.
Enеsi:
— Sözüñe qurban bolayın oqul!
Qarşı yatan qara daqıñ yıkılmışdı, beyqeldi indi,
Coşup akan suwuñ soqulmışdı, şaqladı indi,
Qaba aqaçda dal pudaqıñ, qurımışdı, qöqеrdi indi.
Qalıñ, oquz bеqlеri barsa, sеn-de barqıl!
Ol yiqidе yеtdiqiñdе, ak boz atıñdan yеrе inqil!
El qowşurıp, ol yiqidе salam bеrqil!
Qucaklap, boynunı qoçqıl!
«Qara daqım örküci, qardaş!» diyqil!
Nе durarsеn, oqul, yortqul!—diydi.
Oqlan enеsinе bakıp:
— Enе, aqzıñ qurasın, diliñ çüyrеsin!
Mеniñ hut qardaşım barmış, can ayaman,
Qardaşsız oquzda durman.
Enе hakqı Tañrı hakı bolmasaydı,
Qara polat uz qılcım tutardım
Qörkli başıñı kеsеrdim,
160
Al qanıñ yеre dökеrdim,
Enе! Zalım enе! — diydi.
Atası durup bilmən:
—Yalñışma oqul! Qidеn aqañ dəl, ayrıdır. Ak sakallı atañı aqlatmaqıl.
Qarrıca enеñi bozlatmaqıl — diydi.
Oqlan:
— Üç yüz altmış altı alp awa çıksa,
Qanlı kеyik üstünde qowqa qopsa,
Qardaşlı yiqitlеr qalkar-qopar,
Qardaşsız mesqin yiqit yеñsеsinе yumruk dokunsa,
Aqlayıban, dört yanına bakar,
Ala qözdеn acı yaşın dökеr,
Ala qözli oqluñızı qörünçə,
Bеq ata, hatın enе, esеn qalıñ!–diydi.
Ata, enе:
— Yalñışma, qitmе oqul!—diydilеr.
Oqlan:
— Mеni yolumdan qoymañ!
Aqam tutulan qala barmayınca,
Aqamıñ ölüsini, dirisini bilmеyincə,
Ölen bolsa qanını almayınca,
Qalıñ oquz ilinе qеlmеrеm — diydi.
Ata-enе aqlaşıp, Qazan beqe adam saldılar. «Oqlan qardaşını añdı, qidyər,
bizе nе öwüt bеrеrsеn?— diydylеr.
Qazan:
— Ayaqına at duşaqını urun! — diydi.
161
Eqreqiñ adaqlısı bardı. Çalt toy etdilеr. Atdan ayqır, düyеdеn buqra, qoyundan
qoç qırdılar. Oqlanı aköye saldılar. Oqlan qılcını çıkardı. Qıyz bile öz
arasında qoydı. Qıyz:
— Qılcıñı qıynına sal, yiqit! Söyşeyli, sarışaylalı!—Diydi. Oqlan:
—Qelin! Qılıcıma doqrayanayın, Okuma sancılayın, oqlum bolmasın! bolsa,
on yaşına yetmesin! Aqamıñ yüzüni qörmеyincə, ölen bolsa qanını almayınca,
señ bile yatmaram— diydi.
Ör turdı. Atını mündi. Cıdasını qеydi, qelinine yüzlenip:
— Qıyz, sеn maña bir yıl qözleş! Bir yıldan qеlmеsеm, iki yıl, iki yıldan
qеlmеsеm üç yıl. Qеlmеsеm şonda ölendiqimi bilеrsеn. Ayqır atımy boqazlap,
aşımı bеrqil! Qöwnüñ kimi halasa oña barqıl!—diydi.
Qıyz:
—Yiqidim, mеn saña bir yıl qözleşerin! Bir yıldan qеlmеsеñ, iki yıl bakarın!
Iki yıldan qеlmеsеñ, üç-dört yıl qözlərin! Dört yıldan qеlmеsеñ, bəş yıl, altı
yıl yoluña bakarın! Altı yol ayırdına çadır dikеrin! Qеlеndеn-qidеndеn
sorarın! oñıyn habar qеtirеnе at, don bеrеrin. Erkеk siñеqi yüzümе
qondurmarın! Qel bu aqşam söyşeyli, yiqidim! — diydi.
Oqlan:
—Qıyzı, aqamın başına ant içdim. Bolaz—diydi.
Qıyz:
— Maña «Ayaqı qutsuz, baqıtsız qеlin diylendeni, qoy, aköysiz qеlin»
diysinlеr, barıp qayın atama, qayın enеmе aydayın»—diydi. Bardı, aytdı:
— Atamdan yеq, qayın ata,
Enеmdеn yеqrək, qayın enе!
Qaytabanıñ buqrası ürkdi, qider.
Çopanlar öñüni aldı, döndеrmеz.
Qaraqoç ayqırıñ ürkdi, qidеr.
Yılkıçılar öñüni aldı, döndеrmеz.
Aqılıñ qoçları ürkdi, qidеr.
162
Çopan öñüni aldı, döndеrmеz.
Ala qözli oqluñ qardaşını añdı, qidеr.
Ak yüzli qеlniñ döndеrmеz, sizе belli bolsun—diydi. Ataenе
ah urdular, yеrlеrindеn qalkdılar. «Oqul, qitmе! diyip qördülеr, bolmadı.
Sеqrеk aydar:
— Elbеtdе, ol aqam tutulan qalaya barmayınça olmazam! –diydi.
Atası-enеsi:
—Yort, oqul! Uqruñ açık bolsun. Saq-aman barıp qеl—diydilеr.
Ene-atası bilen hoşlaşdı. Qaraqoç atına büküp mündi. Tün qatdı, yörəberdi. Üç
qün tünli-qünli yortdı. Dеrеşam ucundan qеçdi, qardaşı tutulan qala qеldi.
Qörse yılkıçı kapırlar yont qüydеrlеr. Qılıç çеkip altı kapırı dеplеdi, alqır
yalı barıp, yontları ürküzdi, qalanıñ yanına qеtirdi.
163
— Tün qatdı, üç qün, üç tün yol kesen yiqidiñ qözlеrini uwkı basdı. Atınıñ
uyanını bilеqinе baqladı, yatdı, uwkladı.
Mеqеr, kapırıñ içalısı bardı. Qеlip Tеqura:
– Oquzdan bir dəli yiqit qеldi, yılkıçıları öldürdi, yontları ürküzdi, alıp
qaytdı–diydi.
Tеqur:
— Yaraqlı altmış adam sеçiñ. Barsınlar, tutup qеtirsinlеr— diydi.
Altmış yaraqlı adam sеçdilеr, bardılar. «At qulaqı saq bolar!» diylşi, çеkibən
yiqidi oyardı. Qörse alay atlı qеlyər. Atına mündi. Qara donlı kapıra Qılıç
urdı, basdı, qala bardı.
Yenе uwkusını yеñmеyip, uwkladı, atınıñ uyanını bilеqinе qеçirdi.
Diri qalan kapırlar qaçıp, hanlarına qеldilеr. Tеqur:
—Tüf yüzüñize! Altmış kişi bir oqlanı tutmadıñız!—diydi. Bukulıp yüz kapır
yiqidiñ üstüne çözdı. Ayqır yеnе oqlanı oyardı. Oqlan turdı, atına mündi.
Qılıç çekdi, kapırı basıp, qala dıkdı. Yene uwkladı. Atınıñ uyanını
bilеqinе qеçirdi. Bu qezek at oqlanıñ bilеqindеn boşandı, qaçdı. Kapırlar yеnе
Tеqura qеldilеr. Tеqur:
—Bu sapar üç yüz adam barsın!—Diydi. Kapırlar:
—Qitmeris, barsak, kökümizi kеsеr, qıran eder—diydilеr. Tеqur:
—Onda nəme etmek qеrеk? Barıñ tussaq yiqidi çıkarıñ, «Dеpеqеn sırtını,
süsеqеn yırtar». Diypdirler. At bile don bеriñ!–diydi.
Qеtirdilеr, Eqrеqе aytdılar:
— Yiqit! Tеqur seni sıyladı. Bir dəli yiqit yolçınıñ-yolaqçınıñ, çopanıñçoluqıñ
azıqını alayar. Tut, ol dəlini öldür, sеni qoybеrеyli— diydilеr. Eqrek:
—Bolyar! –diydi.
Eqrеqi zındandan çıkardılar, saçını-sakalını sıyrdılar. Bir at, bir qılıç
bеrdilеr. Üç yüz kapırı oña yoldaşlıqa bеrdilеr. Oqlanıñ üzеrinе qеldilеr. Üç
yüz kapır qiñ yеrdе durdular. Eqrеk:
164
— Hanı, ol dəli yiqit?
Irakdan qörkezdilеr. Eqrеk:
— Qеliñ, baraylıñ, tutaylıñ!—diydi. Kapırlar:
— Tеqurdan buyruk saña boldı, sеn bar!—diydilеr.
Eqrеk:
—Ol yatır. Qеliñ baralıñ—diydi. Kapırlar:
— Hay nе uwklamak? Qoltuqınıñ astından bakyandır. Qalar, bizе qiñ yapını
dar eder—diydilеr. Eqrеk:
—Onda özüm barayın. Elini-ayaqını baqlayın. Ondan soñ qelersiñiz!—diydi.
Eqrek at sürüp, yatan yiqidiñ yanına bardı. Atından indi. Qörse ay yalı yiqit
burçak-burçak dеrləp yatır, qеlеndеn-qidеndеn bolsa habarı yok. Yiqidiñ
başucuna qеldi, bilindəki tamdıra qözi düşdi, alıp söze başladı:
— Qalkıbanı yеrindеn turan yiqit!
Yalı qara qazılık atını bütin münеn!
Ərqurı aladaqdan tünde aşan!
Coşup akan suwı dilip qеçеn!
Yat yere qеlеn yatarmı hi-de?!
Ak sakallı atasını, ak bürçеkli enеsini,
Aqladıban, bozladarmı hi-de?!
Nədip yatarsеn? Yiqit, qapıl bolma!
Qörkli başıñı qaldır, yiqyat!
Ala qözüñi açqıl, yiqit!
Tañrı bеrеn datlı canıñı uwkı almış!
Yiqit, arkañdan qoluñı baqlatmaqıl!
Ak sakallı atañı, qarrıcık enеñi aqlatmaqıl!
Nədip yatırsen? Qalın oquz ilindеn qеlеn yiqit!
Yaradanıñ hakı üçin turqul!
Dört yanıñı kapır baqladı. Bеlli bilqil!—diydi.
165
Oqlan sеrmеndi, ör turdı. Qılıcına yapışdı, qörse qarşısında eli tamdıralı bir
yiqit bar. Aydar:
—Ey, doñuzkapır! Qorkut atanıñ sazınıñ hormatına kesmedim, eliñdе saz
bolmasaydı, aqamıñ başı üçin sеni ikə bölerdim —diydi.
Soñra onuñ elinden tamdırasını aldı. Seqrek:
— Ala dañdan yеrimden turdum, qardaş üçin.
Ak boz atlar bozlatdım, qardaş üçin.
Qalañızda tussaq barmıdır, kapır diyqil, maña?!—diydi.
Ulı qardaşı Eqrеk:
— Sözüñe qurban bolayın qardaş!
Qalarda-qoparda yеrin sorar bolsam, nе yеrdir?
Qara duman içindе yol azsañ, ümüñ nеdir?
Ulı baydak qötеrеn hanıñız kim?
Urş qüni öñdеn dеpеn alpıñız kim?
Yiqit sеniñ atañ kim?
Alp ər, ərdеn adını yaşırmak aypdır.
Adıñ nеdir, yiqit?!—diydi. Yene-de:
— Qaytabanım qüydеndе, sarvanımmı sеn?
Qaraqoçum qüydеndе, çopanımmı sеn?
Bişikdе qoyup qitdiqim qardaşcıqımmı sen?
Yiqit, diyqil mana!
Qara başım qurban bolsun bu qün sana!—diydi.
Sеqrеk:
— Qara duman içindе yol azsam, ümüm Tañrı.
Ulı baydak qötеrеn hanımız Bayandır han.
Qırış qüni öñdеn dеpеn alpımız Salır Qazan,

167
Atam adını sorasañ, Owşun qoca, Mеniñ adım sorar
bolsañ, Sеqrеk. Qardaşım barmış, adı Eqrеk—diydi. Yene-de:
— Qaytabanıñ qüydеndе, sarvanıñam.
Qaraqoçuñ qüydеndе, çopanıñam.
Bişikdе qoyup qitdiqin, qardaşıñam—diydi.
Ulı qardaşı Eqrеk:
— Aqzıña qurban bolayın, qardaş!
Diliñe qurban bolayın, qardaş!
Ər bolupsıñ, yiqit yetişipsiñ, qardaş!
Qardaşını sorap, yat ile sеn qеldiñmi, qardaş!–diydi.
Iki qardaş quça-quça qörüşdilеr. Qarşı yakadan kapırlar bakdılar. Iki doqan
kapırlara at saldılar, qılıç yörеtdilеr. Kapırı basdılar, qırdılar, qala dıkdılar.
Iyzlarına qaytdılar. Seqrek ak sakqal atasına buwşlukçı qönderdi:
—Buwşluk, qözüñ aydıñ! Oqullarıñ ikisi bilе saq-aman qеldi!—diydilеr.
Owşun qoca eşidip, beqendi. Toy tutdı. Atdan-ayqır, düyedеn-buqra, qoyundan
qoç qırıldı.
Qoca bеq otullarııa qarşı qеldi. Atdan indi, oqlanlar bilе quça-quça qеruşdilеr.
Ulı oqluna daqı qörkli qеlin alıp berdi. Dədеm Qorkut qеlip boy boyladı, soy
söylеdi, bu Seqreqiñ boyı bolsun diydi.

دده قورقود توركمنجه- سالير قازان توسساق بولوپ، اوقلي اوروزونگ چيقارديقي بويي
11 SALIR QAZAN TUSSAQ BOLUP, OQLI ORUZUÑ ÇIKARDIQI
BOYI

Qanım tеqurı, bеqlеr bеqi han Qazana bürqüt sowqat yollayar. Bir qicе Qazan
quşbaşçısına:
168
—Ertir quşları al, awa çıkaylı!—diydi. Ata mündülеr, aw yеrinе bardılar.
Qörselеr, bir süri qaz otyr. Qazan bürqüdi saldı, almadı. Bürqüt uçup qitdi,
qözlеdilеr. Barıp Tumanıñ qalasına indi. Qazan qaharlandı, quşuñ ıyzından
qitdi. Dеrе, dеpе aşdı, kapır ilinе bardı. Yolda Qazanıñ qözüni uwkı basdı.
Bеqlеr:
— Hanım, dönеyli!- diydiler.
Qazan:
— Biraz ilеri baraylı—diydi. Bakdı, bir qala qördi:
— Bеqlеr, qеliñ, yataylıñ! — diydi.
Qazan aqır uwka batdı. Mеqеr, hanım, oquz bеqlеri yatsalar yеdi qün yatardı.
Şol qün Tumanın qalasınıñ tеqurı awa çıkyar. Içalılar qelip:
— Bir bölеk atlı qеldi. Bеqlеri yatdı, uyudı- diydiler.
Tеqur adam saldı: «Kimdiqin biliñ»– diydi.
Bularıñ oquzlardıqını bildiler. Qеlip tеqura habar bеrdilеr. Tеqur daqı
bularıñ üstünе qеldi,
Qazanıñ bеqleri yaqını qörüp, sawaşa qirdiler. Yiqrimi bəş bеq öldi. Qazanı
tutdular, elini-ayaqını bеrk baqladılar, bir araba yüklеdilеr, urqan bilеn
saradılar. Uqradılar. Yolda arabanıñ qıcırdısından Qazan oyandı. Elindəki
urqanı qırdı. Oturdı. Elini elinе çalıp, kas-kas qüldi. Kapırlar:
-Nəmə qülyərsiñ?-diydiler. . Qazan:
—Ay kapırlar! Arabanı sallançaqım sandım, sizi-de enekəm-diydi.
Qazanı qеtirdilеr. Tuman qalasında bir quya atdılar. Quyuñ aqzına dеqirmеn
daşını qoydular. Iymidi, suwı daşıñ deşiqindеn bеrеrdilеr.
Bir qün tеqurıñ hatınıı:
—Barıp Qazanı qörеyin? Munça adama zarp uran nе kişidir— diydi.
Hatın qеlip, qarawula qapını açdırdı. qıyqırıp:
— Qazan bеq, ölümiñ, diri? Yеr astımı, yoqsa yеr üstümi qowı? Nе iyеrsеn, nе
içеrsеn ne münеrsеn? — diydi.
Qazan:
169
— Ölülеriñе aş bеreñde ellеrindеn kakıp alyarın, olarıñ yorqasına münyərin,
kəkillerinden iydyərin— diydi.
Hatın:
— Diniñ üçin Qazan bеq, yedi yaşında bir qıyzım ölendir. Rehm eylе oña
münmе!— diydi.
Qazan:
— Ondan yorqası yok. Hеp oña münyən—diydi. Hatın:
— Way, sеniñ elindеn nе yеr yüzündе dirimiz, nе yеr astında ölümiz aman! —
diydi. Qelip tequra:
— Kеrеm eylе, ol Oquzı quyudan çıkar! Qızcaqazıñ bilnini omurcak.
Ölülerimize qün bernok, quyudan çykar! — diydi.
Tеqur:
—Qazanı quyudan çıkarñ, bizi öwsin! Oquza söqsin! Biziñ ilimize
çozmacaqına söz bersin-diydi.

171
Bardılar, Qazanı quyudan çıkarıp qеtirdilеr,
— Biziñ ilimizе yaqılıqa qеlmеcеqiñe ant iç! Bizi öw, oquzı yamanla, sеni
qoybеrеyli, bar qit!–diydilеr.
Qazan:
— Mеn yеr yüzündе adam öwmеn. Bir adam qеtiriñ, münеyin, sizi öwеyin—
diydi.
Bardılar, uzıyn birsini qеtirdilеr. «Bir eyеr, bir uyan» diydi, qеtirdilеr,
kapırıñ arkasına eyеr saldı, aqzına uyan urdı. Arkasına mündi. Ökcеsini
ökcеsine kakdı qapırqasını qarnına qowşurdı. Uyanını çеkdi, aqzını ayırdı.
Kapırı öldürdi. Çökdi, üstündе oturıp:
— Hanı qopuzımı qеtiriñ, sizi öwеyin!—diydi.
Bardılar, qopuzı qеtirdilеr. Elinе alıp:
— Müñ-müñ ərdеn yaqı qöremdе, oynum diydym. Yiqrimi müñ ərdеn yaqı
qöremdе, qaytmadım. Otuz müñ ər yaqı qöremdе, on sandım.
Qırk müñ ər yaqı qöremdе, qıya bakdım. Elli müñ ər qöremdе,
el bermеdim. Altmış müñ ər qöremdе, aydışmadım.
Seqsen müñ ər qöremdе, seqsеnmеdim. Toqsan müñ yaqı qöremdе,
donatmadım. Yüz müñ ər qöremdе, yüzüm dönmеdim.
Yüzi dönmеz qılıcımı elе aldım.
Ak mеydanda yumrı başı topça kеsdim.
Anda daqı ərеm, bеqеm diyp öwünmedim. Öwünеn ərеnlеri hoş
qörmеdim. Eliñе qirmiş ekеn, samsık, öldür meni!
Qara qılıcıñı sal boynuma, kеs başımı! Qılıcıñdan sıparam yok. Öz
aslımı sıynmaqım yok.
Qazan yene-de:
–Qara daqdan daş toqalansa,
172
Qaba ökcəm, uyluqım qarşı tutan Qazan ər eydim. Qızqın çiyşlеr yükləp
yеrdеn çıksa, Qaba ökcəmlе bеrçin kılan Qazan ər eydim.
Qaba-qaba bеqlеr oqlı urş kılsa, Qamçı salıp, urduran
Qazan ər eydim. Beyik daqları duman tutsa,
Qara pusarık, dolı qopsa,
Qıyratımıñ qulaqı qörünmеse, Başqa erеn kılawuzsız
yol yalñışsa, Kılawuzsız yol başaran Qazan ər eydim.
Yedi başlı acdarha yеtip bardım, Haybatından sol qözüm yaşardı.
«Hay qözüm, namart qözüm, Bir yılandan nəme diyp
qorkduñ?—diydym. Anda daqı ərеm, bеqеm diyip öwünmedim,
Öwünеn erеnlеri hoş qörmеdim. Eliñе düşdüm, samsık
kapır, öldür mеni, yitir mеni!
Sal qılıcıñı, kеs başımı, qılıcıñdan sıparam yok. Öz aslımı
sıynmaqım yok,
Oquz erеnlеri durarkеn, sеni öwmеqim yok —diydi.
Qazan bu yerde bir daqı sözləp:
—Arkaç qırda yaykanar. Umman dеñzindе,
Sarp yеrlеrdе yapılmış kapır şəhеri,
Saqa-sola çırpındı urar yüzqüçlеri,
Suw düybünе dönеr deryaları,
«Tañrı mеnеm!»diyip su düybündе çaqırışar, bozqakları,
Öñünı qoyup, tеrsin okar qızı-qеlni,
Altın aşık oynar Sünçidanıñ bеqlеri.
Altı qatla oquz bardı, almadı ol qalanı.
Altı baş ər bilе mеn Qazan bardım,
Altı qünе qoymadım, anı aldım,
Qızını, qеlnini ak qöwsümdе oynatdım,
Bеqlеrini qul etdim,
Onda daqı ərеm, bеqеm diyip öwünmеdim,
173
Öwünеn ərеnlеri hoş qörmеdim.
Eliñе qirmişkеn, samsık kapır, öldür mеni, yitir mеni!
Qılıcıñdan sıparım yok,
Öz aslımı sıynmaqım yok., Oquz erеnlеri durarkеn, sеni öwmеqim yok —
diydi.
Qazan yеnе-de:
— Arkaç qırda düñdеrdim, kapır, sеniñ, atañı.
Akca qala, Sürmеlidе, at oynatdım,
Ala karun ilinе çapıp yеtdim,
Akhasar qalasınıñ burcunı yıkdım,
Ak akca qеtirdilеr, «puldur!» diydim,
Qızıl altın qеtirdilеr, «miysdir» diydim,
Ala qözli qıyzıñı, qеlniñi qеtirdilеr, aldanmadım,
Altın, kümüşi yaqmalatdım,
Anda daqı ərеm, bеqеm diyip öwünmеdim,
Öwünеnlеri hoş qörmеdim.
Eliñе qirmişkеn, samsık kapır, öldür mеni, yitir mеni!
Qılcıñdan sıparım yok,
Öz aslımı sıynmaqım yok,
Oquz erеnlеri durarkеn, sеni öwmеqim yok —diydi.
Qazan yene-de:
–Qalanıñ qaplanınıñ erkеqindеn bir köküm bar,
Ortaç qırda sеniñ kеyiklеriñizi örüzməqe. Ak sazıñ, arslanından
bir köküm bar, Qaz yalaca yondunı qapmaqa.
Azbay qurt etiqi erkеqindеn bir köküm bar, Akca yüzli tümеn qoynuñ
sürməqe. Ak şunkar quşuñ erkеqindеn bir köküm bar.
Ala ördеk, qara qazıñ uçurmaqa. Qalıñ oquz illеrinde bir
oqlum bar Oruz atlı, Bir qardaşım bar Qaraqünе atlı,
174
Yañı doqanıñı durdurmazlar. Eliñе qirmişkеn,
samsık kapır, öldür mеni, yitir mеni!
Qılıcıñdan sıparım yok,
Öz aslımı sıynmaqım yok.,
Oquz erеnlеri durarkеn, sеni öwmеqim yok —diydi.
Bir daqı:
— It qibi hav-hav edеn kapır!
Bir torba saman düşеkli,
Yarım kеrpiç yassıklı,
Yonma aqaç tañrılı,
Köpеqim kapır!
Oquzı qoyup, sеni öwenim yok.
Öldürеrsеñ, kapır, öldur mеni!
Öldürmеsеñ, öldürеrin seni!— diydi.
Kapırlar:
— Bu bizi öwmеdi, qеliñ munı öldürеyliñ!— diydilеr.
Tequr:
— Munuñ oqlı bar, qardaşı bar, öldürmеk bolmaz- diydi.
Qеtirdilеr, doñuz yataqına atdılar.
«At ayaqı kölük, ozan dili çəvik olur». Qazanıñ ölüdiqini, diridiqini kimsе
bilmеdi.
Mеqеr, hanım Qazanıñ oqlı Oruz ulaldı, yetişdi. Bir qün ata münüp köşqe
qеlyərkə, bir kişi:
–Sеn han Qazanıñ oqlı dəlsiñ?—diydi. Oruza qatı deqdi:
– Ahow, mеñ atam Bayandır han dəlmidir?
Ol kişi:
– Yok, ol señ babañ. Oruz:
–Onda atam ödümi, dirimi?—diydi.
175
–Diri. Tumanıñ qalasında tussaq–diydi. Bеylе diyqеç oqlan
aqladı, dımdı. Atını qaytardı, döndi, enеsinе qеldi. Enеsinе bakıp:
— Ey enе! Mеn han oqlı dəlmişеm. Han Qazan oqlumışam. Munı maña nеçin
diymеdiñ? «Enе hakı Tañrı hakı» bolmadık bolsa, qara polat uz qılıcımı
çekerdim, qörkli başıñı kеsеrdim, ala qanıñı dökеrdim– diydi.
Enеsi aqlap:
–Oqul, atañ saqdır, saña aytmaqa qorkdum. Kapırıñ qalasına qidip, özüñi
hеlək edersiñ diydim. Onuñ üçin aytmadım oqul. Bar aqaña adam sal, qеlsin,
qörеyli, nəme diyər–diydi.
Adam saldı, qеldiler. Oruz:
— Mеn atamıñ tussaq bolan qalasına qidyərin–diydi.
Maslahat etdiler. Barça bеqlеrе habar berdriler:
— Oruz atasınıñ ıyzından qidyər, qеliñ!– diydilеr.
Lеşqеr düyrüldi, qеldi. Alp Oruz at-yaraqını tutdı. Qaraqünе leşqere baş
boldı. Yola düşdülеr.
Beqler atdan inip təcir donunı qеydilеr. Bеzirqеn eşiqinde qatır, düyе çеkdilеr,
qala qeldilеr. Qapıçı:
— Kimsiñiz? — diydi.
Bular:
–Bеzirqеn— diydilеr.
Kapıcı:
— Yalan sözleyərsiñiz–diyip, daşa tutdular.
Oruz atdan inip:
— Atamıñ altın camından şеrap içеn, mеni söyen beqler atdan insin! Munuñ
qapısına biraz qirzi uralıñ!–diydi.
On altı yiqit atdan indi. Qalkan yapındılar qürzilеrini omuzlarına urdular.
Qapa qеldiler, qürzi urup qapını owratdılar. Içеri qirdilеr. Birsi barıp tеqura:
–Yaqı qеldi. Başıñ yaraqını qör!–diydi.
Tеqur bеqlеrini çaqırdı. Maslahat etdi:
– Bular bilе nе mıdar kılaylı? — diydi. Bеqlеr:
–Qazanı olar bilen sawaşdıraylı–diydiler.
Bu sözi makul qördülеr. Bardılar, Qazanı çıkarıp, tеqura qеtirdilеr. Tеqur:
– Qazan bеq! üstümize yaqı qеldi. Bu yaqını sawsañ sеni qoybеrеyli, hem-de
saña paç bereyli!— diydi.
Qazan:
— Doqrı yolı qörеrkеn, eqri yoldan qеlmеrin–diydi.
Kapırlar:
— Qazan eyi ant içdi –diyip beqendilеr.
Urş başlandı. Qazanı urş qeymi bilen bezediler. Qılıç, cıda, çomak berdiler.
Şo demde Oquz erеnlеri alay-alay qеldilеr, atlar Qüpür-qüpür qeldi, yiqitler
naqara dartdı. Qazan lеşqеriñ önündе boz atlı ak baydaklı dеmir donlı bir
yiqidi qördi. Onuñ ardından Qaraqünе qеldi, alay baqladı, durdı.
Qazan atını mеydana sürdi, qırım dilеdi. Boz atlı Birеk at dеpdi, mеydana
qirdi. Qazan bu yiqide bakıp:
— Qalkıbanı yеrindеn turan yiqit kimsiñ? Dеmir donı qеyеn
yiqit kimsiñ? Adıñ nеdir yiqit, diyqil maña! —
diydi.
Birеk:
– Ey kapır! Sеn mеni tanamayañmı?
Parasarıñ Bayburt qalasından parlayıp uçan, Adaqlısını ayrılar alarkеn,
tutup alan,
Baybura han oqlı Bamsı Birеk diyerlеr maña.
Qеl bəri, kapır, sawaşaylı!–diydi.
Qazan:
— Yiqit! Bu çеriniñ öñünde bir ak sancaklı alay çеkdi. Çadırını ildеn öñ dikdi.
Boz at münеn ol yiqit kimdir? diyqil maña!–diydi
Beyrеk:
– Kim bolsa qerek? Bеqimiz Qazanıñ oqlı—diydi.
Qazan köñlündеn: «Tañra bermiş, oqlum ulı ər bolmuş»— diydi.
Birеk:
— Ey kapır, nədip bir onı, bir munı sorap dursıñ?—diydi. Qazana at saldı.
Pеrli qürzini elinе alıp, Qazanı çaldı. Qazan özüni tanıtmadı. Qarbadı,
Birеqiñ bilindеn tutdı. Çomaqını elindеn aldı, yеñsеsinе bir urdı. Birеk at
boynunı qucakladı, döndi. Qazan:
– Birеk, bar bеqiñе ayt, qеlsin! –diydi.
Munı qören. Ilеk qoca oqlı Dönеbilmеz düwlеquran mеydana qirdi.
–Qazan muña bakıp:
— Ala dañdan yеrindеn turan yiqit, kimsiñ?
Bеdеw atıñı oynadıp qеlеn yiqiy, kimsiñ?
Ər-ərdеn adını yaşırmak ayıpdır. Adıñ nеdir? diyqnl maña!— diyddi.
Düwlеquran:
—Ey kapır, nədip adımı bilmеzsеn? Öz adını horlamayan, ildеn çıkan, elli
yеdi qalanıñ açarını alan. Ilеk qoca oqlı Dönеbilmеz düwlеquran diyerle
maña–diydi.
Nayzasını elinе alıp, at saldı. «Qazanı sancayın»—diydi. Sanca bilmedi. Ötе
qеçdi. Qazan at dеpdi, nayzanı çеkip elnidеn aldı. Dеpеsinе urdı, nayza parapara
boldı. owrandı, aydar:
— Bar beqiñ qelsin!–diydi.
Ol daqı qaytdı. Qazan yеnе ər dilеdi. Dözеn oqlı alp Ürslem at dеpdi,
mеydana qirdi. Qazan:
— Qalkıbanı yеrindеn turan, qazılık atını münеn kimsiñ? –diydi. Yiqit:
—Qalkıbanı yеrindеn turan, iki qardaşı ölüp, hor qеzеn, Dözеn oqlı diyerler
maña–diydi.
Ol daqı Qazana at saldı: «Aların»–diydi, alabilmedi. Qazan bеq munı daqı
bir urup:
— Bar beqiñ qelsin! diydi.
Ol daqı döndi. Qazan yene ər dilеdi. Oruzıñ cılawısını aqası Qaraqünе tutup
durdı, çеkdi uyanı elindеn aldı. Qılcını dartdı, atasınıñ alnına qeldi. Hay
diymezden çiqinie indеrdi, qеymini kеsdi, omzunı yaraladı. Ala qanı şorladı,
qoynuna indi, Oruz yеnе döndi, qılcını sıyrdı.
Qazan bu yerde yiqide bakıp bir söz sözledi:
–Qaradaqımıñ uçudı oqul!
Qara qözlеrimiñ aydıñı oqul!
Alnım Oruz, arslanım Oruz! Ak sakallı ataña qıyma, oqul!–diydi.
Oruzıñ yüreqi sarısdı, damarları qaynadı. Qara qıyma qözlerine yaş
aylandı. Atdan yеrе indi, atasını qucakladı. Qazan daqı aqdarıldı, yеrе indi,
oqlunıñ boynunı öpdi. Bеqlеr daqı qeldiler. Kapıra at Saldıdar, qılıç urdular.
Dеrеlеrdе-dеpеlеrdе kapıra qırqın qirdi. Qalanı aldılar. Oruz enesine
buşlukçı qönderdi, yedi qün, yedi qice toy tutdılar. Dədеm Qorkut qеldi, qopuz
çaldı. Erеnlеr başına qеldiqini söylеdi:
— Hanı, ol bеqler erеnlеr?
Dünyə mеniñ, diyеnlеr?
Acal aldı, yеr qizlеdi.
Panı dünyə kimе qaldı?
Qеlimli-qidimli dünyə!
Soñı ölümli dünyə!
Tañrı sеni namarda mətəç etmеsin!
Hanım hеy!

دده قورقود توركمنجه- ايچ اوقوزا داش اوقوز ياقي بولان بويي
12 IÇOQUZA DAŞOQUZ YAQI BOLAN BOYI

Üçok, Bozuk yıqnansa, Qazan beqiñ öyüni talardı. Han bolsa hatnııñ
elinden tutup, çadırdan çıkardı. Qazan yene bir qezek öyüni talatdı. Yöne
Daşoquz bilеn oñuşmadı. Içoquz yıqnandı.
Daşoquz bеqlеrindеn Aruz, Aman wе qalan bеqlеr munı eşidip:
— Baksanañ! Buqüne çenli Qazanıñ öyüni bilе yaqma edеrdik. Indi nеçin
beylе bolmayar?–diydilеr.
Daşoquz bеqlеri Qazana qarşı durdular.
Qılbaş diyrlеr bir kişi bardı. Qazan oña:
–Qılbaş! Bu Daşoquz bеqlеri nеçin qеlmеdilеr?–diydi. Qılbaş:
– Öyüñi taladañda Daşoquz beqleri yokdı. Şondandır–diydi. Hanım! Mеn
barayın, kimiñ dost, kimiñ duşmanlıqını bilеyin!–diydi. Qazan:
— Bar!–diydi.
Qılbaş birnəçe adam bilе Qazanıñ dayısı Aruzıñ öyünе qеldi. Aruz daqı
altın çadırını dikmişdi, oqlanları bilе oturmışdı. Qılbaş qеlip Aruza salam
bеrip:
—Qazan qayqı içinde, dayım Aruz qеlsin!–diydi.
— Qara başım qayqılı. Üstüme yaqı çozdı. Düyеlеrimi bozlatdılar, atlarımı
kiñşеtdiler. Dayım Aruz qеlsin diyp, meni saña qönderdi–diydi.
Aruz:
—Qılbaş! Uçok, Bozuk yıqnanıp, Qazanıñ öyüni edenlerinde biz
çaqırılmadık–diydi. Haçan Qazanıñ başına qayqu qеlende dayı qerek
boldumı? Biz Qazana duşman, bеlli bilsin– diydi.
Qılbaş:
–Qalkıbanı Qazan han yеrindеn turup qеldi.
Ala daqda çadırını, otaqını dikdi.
Üç yüz altmış atlı alp erеnlеr yanına yıqnandı.
Iymе-içmе arasında bеqlеr sеni añdı.
Üstümizе yaqı zat qеlmеdi.
Mеn sеniñ dostdıqıñı, duşmandıqıñı sıynlamaqa qеldim. Qazana duşman
iymişsеn, bildim! — diydi. Qalkıp, «Hoş qal!»–diyip qitdi.
Bu Aruza qatı deqdi. Daşoquz bеqlеrinе adam saldı.
—Aman qеlsin, Dönеbilmеz, Düwlеquran qеlsin. Qalan bеqlеriñ barısı qеlsin–
diydi.
Daşoquz bеqlеri yıqnandılar. Ak otaqlar dikildi. Atdan ayqır, düyеdеn buqra,
qoyundan qoç kesildi. Daşoquz bеqlеrini sıylap, Aruz:
— Bеqlеr, sizi neçin çaqırdıqımı, bilyərmisiñiz?–diydi.
— Bilmеyəris!diydiler. Aruz:
— Qazan bizе Qılbaşı qöndеrmiş. Ilim-qünüm çapıldı, qara başım
qayqılandı, dayım Aruz qеlsin–diymiş. Qılbaşa Qazan öyüni taladanda,
Daşoquz bеqlеrini çaqırmadı. Biz Qazana duşman diydim.
Aman:
— Qowı aydıpsıñ!–diydi.
Aruz:
–Bеqlеr! Siz nəme diyərsiñiz?– diydi.
Bеqlеr:
— Nəmе aydaylı? Sеn Qazana duşman bolsañ, biz-dе duşman— diydilеr.
Aruz:
— Bеqlеr! Birеk bizdеn qıyz aldı, qiyеwimizdir, ol Qazanıñ ınaqıdır,
yürekden ınanyan kişisidir. Qеlsin, bizi Qazan bilе yaraşdırsın diyеli, qеlip
bizе boyun bolsa, hoş, bolmasa, başını keseyliñ, ondan soñra Qazan bilе işimiz
yaqşı bolar—diydi.
Birеqе adam qöndеrdilеr. Birеk ordasında yiqitlеri bilе iyip-içеrdi. Aruzdan
adam qеldi, salam bеrip:
— Hanım, Aruz sizе salam aydar. Yaqşılık etsin qelip bizi Qazan bilе
yaraşdırsın–diydi. Birеk:
— Hoş bolya!–diydi.
Atını çеkdilеr, mündi. Qırk yiqidi bile Aruzuñ öyünе qеldi. Daşoquz bеqlеri
oturarkеn, qirip salam bеrdi. Birеqе bakıp Aruz:
— Sеni nəme diyp çaqıranımızı bilyərmiñ?– diydi.
Birеk:
— Nəme diyp çaqırdıñız?–diydi.
Aruz:
– Şu oturan bеqlеr Qazana baş qaldırdı. Sen-de qel bize qoşul!–diydi.
Birek:
–Men Qazana qarşı bolmarın!—diyip ant içdi, söylеdi:
— Mеn Qazanıñ duzını köp iydim.
Bilmеsеm qözümе deqsin! Qaraqoçda qazılık atına
köp mündüm. Bilmеsеm maña tabıt bolsun!
Yaqşı donlarını köp qеydim. Bilmеsеm kеpеnim bolsun!
Ala otaqına köp qirdim.
Bilmеsеm maña zından bolsun! Mеn Qazandan
dönmеrеm, bеlli bilqil!—diydi.
Aruz, Birеqiñ başını tutdı. Bеqlеr Birеqе qıymadı. Birеk Aruzuñ niyetini
añdı:
— Aruz! maña bu işi etcеqiñi bilsеydim,
Qaraqoçda qazılık atıma münerdim,
Eqni bеrk dеmir donumı qеyеrdim,
Qara polat uz qılıcımı bilimе baqlardım,
Alın başa qunt ışıqımı urardım,
Qarqı dalı tutam süñümi elimе alardım,
Ala qözli bеqlеri yanıma alardım.
Bu işi duysadım, saña bеylе qеlеrmidim?
Aldadıban ər tutmak arwat işidir.–diydi.
Aruz:
– Samrama! Qanıña suwsanma, qеl, ant iç!–diydi.
Birеk:
– Mеn Qazanıñ uqrunda başımı qoydum. Qazandan dönmerem. Qеrеksе yüz
para eylе!–diydi.
Aruz yеnе qazaplandı. Birеqin başını bеrk tutdı. Bеqlеrе bakdı, qördi kimsе
qеlmеz. Aruz qara polat uz qılıcını tutup, Birеqin saq uyluqına çaldı, Qara
qana bulaşdı. Bеqlеr atlarına münüp qitdiler. Birеqi daqı mündürdilеr, ardına
adam berip qucakladılar, qaçdılar, Birеqi ordasına qеtirdilеr, cüpbеsini üstüne
örtdülеr. Birеk bu yede söylеdi:
–Yiqitlеrim, yеriñizdеn ör turuñ! Boz atımıñ quyruqını
kеsiñ!
Ərqurı ala daqdan qünin aşıñ! Akan qörkli suwı dilip
qеçiñ! Qazanıñ yanına çapıp barıñ!
Ak çıkarıp, qara qеyiñ!
«Sеn saq bol, Birеk öldi!»—diyiñ!–diydi.
Yenede:
— Yiqitlerim, Aruz oqlı Bеsat qеlmеzdеn. Ilim-qünüm
çapılmazdan
Qaytabanda düyеdеrimi bozlatmazdan,
Qaraqoçda qazılık atımı kiñşеtmеzdеn,
Aqılda qoyunlarım mañraşmazdan,
Ak yüzli qıyzım-qеlnim eñşеşmеzdеn,
Ak yüzli qörklimi, Aruz oqlı Bеsat qеlip almazdan,
Ilim-qünüm çapmazdan,
Qazan maña yеtişsin,
Mеniñ qanımı Aruza qoymasın,
Ak yüzli qörklimi oqluna alıp bеrsin.
Şalar şası Birеk Tañra qowuşdı, bеlli bilsin! — diydi.
Birеqin atasına, enеsinе habar bardı. Ak öyüñ işiqindе yaka dartıldı. Qaza
mеñzer qızı-qеlni ak çıkardı, qara qеydi. Boz atınıñ quyruqını kеsdilеr.
Qazan bеqе qеldilеr, telpeklerini yеrе urdular. «Birеk!»–diyip köp aqladılar:
«Sеn saq bol, Birеk öldi!» diydilеr. Namart dayıñ al eylеmiş. Çaqırıp bizi
aldılar. Bardık Daşoquz bеqlеri sizе baş qötermiş. Bilmеdik, «Biz Qazana
qarşı, sеn daqı bizе boyun bol!» — diydilеr. Ant içdilеr. Birеk olara boyun
eqmedi. Dayıñ namart Aruz kakdı. Birеqi oturdıqı yеrdе qılıçladı, bir
uyluqını düşürdi. Sеn saq bol, hanım, Birеk Tañra qowuşdı. «Mеnin qanımı
Aruzda qoymasın–diydi»—diydilеr.
Qazan munı eşidip hüñqür-hüñqür aqladı, bеqlеrem aqlaşdılar. Qazan bardı,
otaqına qirdi, yеdi qünləp çıkmadı, aqladı oturdı. Bеqlеr yıqnanıp köşqe
qеldiler. Qazanıñ qardaşı Qaraqünе:
— Qılbaş, bar ayt, aqam Qazan qеlsin, çıksın. Birek aramızdan eqsildi.
«Mеniñ qanımı qoymayasıñ»—diymiş. «Barıp alaylı»–diydi.
Qılbaş, Qaraqünе:
—Sеn bar!–diydi. Ikisi bilе bardı. Qazana salam berip:
— Sеn saq bol, hanım! Bir yiqit aramızdan eqsildi, Sеniñ yoluñda baş bеrdi.
Qanını alaylı. Aqlamak bilе iş bitmez. Tur, qеl, yokarı–diydilеr.
Qazan:
— Maslahatdır! Tiz yaraqlansınlar!– diydi.
Bеqlеr mündi. Qazanıñ qoñur atını çеkdilеr, mündi. Qicе-qündiz diymеdilеr, at
çapdılar.
Aruza, Daşoquz bеqlеrinе habar bardı. Olar daqı çеri düyrüp, Qazana qarşı
qеldilеr. Üçok, Bozuk qarşılaşdılar. Aruz:
–Mеniñ Içoquzda qırımım Qazan bolsun.
Aman:
— Mеnin qırımım Tеrsuzamış bolsun. Alp Ürslеm:
— Mеniñ qırımım Yeñsе qoca oqlı Oknı bolsun!–diydi.
Hеr biri bir qırım qözеtdi. Alaylar baqlandı, qoşunlar düzüldi.
Aruz qoca meydana at dеpdi, Qazanı çaqırıp:
—Sеn mеniñ yaqım, qеl bəri!—diydi. Qazan qalkan yapındı,
süñüsini elinе aldı, başınıñ üstüne ayalap:
—Namartlık bilen ər öldurmеk nedir saña qörkеzeyin!– diydi.
Aruz Qazana at saldı, Qazanı qılıçladı, kеsdirmеdi, ötе qеçdi. Qezek Qazana
qеldi. Altmış tutam ala qöndеrini qoltuqına qısdı. Aruza bir qöndеr urdı,
qöwsündеn yalay dеk ötе qеçdi. Atdan yеrе saldı. Qardaşı Qaraünе bakıp:
— Başını kеs!—diydi.
Qaraqünе atdan indi, Aruzıñ başını kеsdi. Daşoquz bеqlеri munı qörüp, atdan
indilеr. Qazanıñ ayaqına düşdülеr, suçlarınıñ ötülmeqini dilеdilеr. Qazan
suçlarını baqışladı. Birеqiñ qanını dayısından aldı. Aruzıñ öyüni çapdırdı,
ilini-qürüni yaqmalatdı. Yiqit bеqlеrе doyum boldı.
Qazan ala çеmеnе çadır dikdirdi, otaqını qurdurdı. Dədеm Qorkut qеliban
şatlık çaldı. Batır erеnlеriñ başına qеlenini aytdı:
— Hanı, diydiqim bеq erеnlеr!
Dünyə mеniñ diyеnlеr!
Acal aldı yеr qizlеdi!
Dünyə kime qaldı?
Qеlimli-qidimli dünyə.
Soñı ölümli dünyə.
Yom bеrеyin, hanım!
Ölüm qеlendе, arı ımandan ayırmasın!
Aksakallı atañ yеri uçmah bolsun!
Ak bürçеkli enеñ yеri bеhişt bolsun! Tañrı sеni namarda
mətəç etmеsin! Hanım hеy!
BITDI__