تخته چیها (یا تخته جیها)

گروهی قومی احتمالا ترکمن تبار با رسم ازدواج عمدتا درون قبیله ای . تخته چیها از فرقه های علوی به شمار می آیند و در روستاها یا شهرهای کوچک مناطق جنگلی جنوب و جنوب غربی آناطولی زندگی می کنند. شمار جمعیت آنان را بین صدهزار تا چهارصد هزار تن تخمین می زنند. مراکز اصلی تخته چیها مناطق ادنه آلانیه انطالیه آیدین بالیکسیر فینیکه ایچل اسپارتا ازمیر ملطیه مرعش مغله و سلفکه است . بویژه جنوب غربی آناطولی را محل سکونت چندین قبیلة ترکمن دانسته اند که سربازان شاه اسماعیل بوده اند. جالب توجه اینکه تخته چیها در اواخر دورة عثمانی اتباع ایرانی به شمار می آمدند و ازینرو تا پایان قرن سیزدهم / نوزدهم از سربازی معاف می شدند (کوئینه ج 1 ص 855).

تخته چیها همانطور که از نامشان پیداست سنتا از راه جنگلداری و تجارت چوب و الوار امرار معاش می کردند. در دورة جمهوری هنگامی که جنگلها تحت نظارت و مدیریت دولت قرار گرفتند و حفاظت از آنها به قانون تبدیل شد معدودی تخته چی به امرار معاش از طریق جنگلداری ادامه دادند. در واقع بسیاری از آنان در زمینه های گوناگون اقتصادی به فعالیت پرداختند و شیوة سنتی زندگی خود را تغییر دادند. امروزه بیشتر تخته چیها در مکان ثابتی استقرار دارند و فقط تعداد اندکی از آنان شیوة زندگی عشایری (کوچ نشینی ) را که تا اوایل قرن چهاردهم / بیستم وجه غالب زندگی ایشان بود حفظ کرده اند (کهل 1988).

طبق سنت شفاهی تخته چیها اصالتا خراسانی بودند و بیش از چهارصد سال پیش از منطقة بغداد مهاجرت کردند ( رجوع کنید به کوچوک 1995 برای آگاهی از آرای دیگر رجوع کنید به د. اسلام چاپ اول ذیل واژه ). به احتمال قوی آنان بعدها به تخته چیها مشهور شده اند یعنی هنگامی که عثمانیان آناطولی در قرن دهم / شانزدهم آزار و اذیت علویان را به جایی رساندند که آنان ناگزیر شدند به مناطق جنگلی دور از دسترس پناه ببرند. در دفاتر مالی عثمانی عنوان تخته چی صرفا از قرن دهم / شانزدهم به بعد یافت می شود یعنی از زمانی که به عنوان «جماعت تخته چی » مورد توجه قرار گرفتند. راجع به این جماعت تخته چی متون و روایات بعدی حکایت از این دارد که شماری از اقوام یا طوایف تخته چی از طریق شجرة خانوادگی خاصی به امام رضا علیه السلام می رسند. هرچند واحدهای مستقل عشیره ای اهمیت خود را کاملا از دست داده اند شجره نامه هایی خانوادگی که به یکی از دوازده امام می رسند همچنان به عنوان منابع مشروعیت رهبری دینی در میان جماعت تخته چیها از اهمیت برخوردارند.

تخته چیها یازده امامی را که فرزندان امام علی علیه السلام هستند منازل الاهی می شمارند و معتقدند که امام علی تجلی خداوند بر روی زمین است و نسبت او را با پیامبر نسبت باطن به ظاهر و صامت به ناطق می دانند. به عبارت دیگر مرتبه و شأن حضرت رسول را بعد ظاهری وحی دانسته و او را سخنگوی حضرت علی می پندارند و امام علی را بعد باطنی و منبع وحی تلقی می کنند. با اینهمه الله و رسول و علی هم زمان وحدت جدایی ناپذیری را تشکیل می دهند وحدتی برخاسته از موهبت تجلی نور الاهی که پرتوی از آن در هر انسانی موجود است . نیل به درک این حضور الاهی در شخص نتیجة خودشناسی است .

نظام چهار مرتبه ای شریعت طریقت معرفت و حقیقت که در عرفان اسلامی گسترش یافته و مؤمن حقیقی ناگزیر از پیمودن آن برای رسیدن به سعادت است پشتوانة آموزه های تخته چیها شمرده می شود. آنان شریعت را طرد می کنند زیرا معتقدند که در مرتبة طریقت متولد می شوند. در این خصوص آمده است که شریعت در زبان است حال آنکه طریقت در روح جای دارد (کهل ص 47).

از نظر سازمان دینی جماعت تخته چیها نوعی دوگانگی در خود می بینند که ناشی از وابستگی هویت قومی (ایماق ) آنان به یکی از دو مرکز مرجعیت دینی (اجاق ) است . یکی از دو مرکز «یایین یاتیر اجاقی » در نارلی دره است و دیگری «حاجی امیرلی اجاقی » در رشادیه (یتیشن ص 8). مناصب زعامت دینی در هریک از این دو مرکز موروثی است و تمایزشان به اندک تفاوتهایی است که در انجام دادن مراسم عبادی دارند تفاوت در مدت روزه داری در محرم (ده روز در مقابل دوازده روز) و مقدمات مراسم عبادی در جلسات دینی . ادارة این جلسات که به آیین جمع مشهورند بر عهدة مرشد بابایی است که متعلق به یکی از دو مرکز است . ممکن است در این مجالس فقط زوجهایی که تازه به آیین وارد شده اند یا زنان و مردان همسر از دست داده شرکت کنند. بعلاوه در مجالس مزبور به طور سنتی به امور اجتماعی میانجیگری ضمنی در منازعات و قضاوت در امور حقوقی نیز می پردازند. آیین جمع سالانه به تعدادی محدود آن هم بعد از برداشت محصول و بویژه در زمستان برگزار می شود. در این مدت باباها برای نظارت بر مراسم جمع و دریافت هدایای مادی و معنوی از پیروان خود به میان جماعات و روستاهای تخته چیها سفر می کنند. هدف کسانی که در این مراسم شرکت می کنند تجدید عهد و پیمان و طلب آمرزش برای گناهانشان است . اهمیت مشارکت کامل یک زوج در مراسم عبادی در این است که هریک از دو زوج «مصاحب » دیگری می شود. این امر به پیوندی در زندگی اشاره دارد که طی تشریفات و مراسم خاصی مجاز می گردد و دوطرف مکلف می شوند چیزی را از یکدیگر پنهان نکنند و داراییهایشان را باهم قسمت کنند و در هر شرایط و هر زمانی که نیاز باشد از یکدیگر حمایت نمایند.

در پیوند مصاحب هرکسی مسئول سعادت و کمال اخلاقی دیگران است درست مانند وظایفی که نسبت خویشاوندی ایجاب می کند بنابراین در جماعات تخته چی شبکه های خویشاوندی و شبکه های مصاحب به گونه ای پیچیده با یکدیگر تداخل دارند و به گسترش این جماعات کمک می کنند. بخش مهمی از مراسم جمع را نهاد «مصاحب لیک » تشکیل می دهد مانند زمان صرف غذای آیینی در پایان مراسم که زوجهای مصاحب با تشریفات تمام برای یکدیگر غذا می کشند. قسمت عمدة مراسم جمع به موسیقی اختصاص دارد سرودهای مذهبی (نفس ) همراه با ساز خوانده می شود و مردان و زنان سماع می کنند. در این مراسم نوشیدن مشروب الکلی مجاز است . آنان برای توجیه مراسم خود به گزارشی از معراج پیامبر اکرم استناد می کنند که طبق آن پیامبر هنگام بازگشت از آسمان در مجلسی متشکل از چهل شخصیت مقدس به ریاست امام علی شرکت کرد و طی آن هویت ربوبی و قدسی امام علی را دریافت .

تخته چیها به عنوان بخشی از جماعت گسترده تر علویان در ترکیة کنونی در حرکت احیای علوی که از 1359 ش /1980 آغاز شد شرکت و آن را یاری کردند. کنفرانس بین المللی «تخته جیلر» که وزارت فرهنگ جمهوری ترکیه در 1372 ش / 1993 در انطالیه برگزار کرد در روی آوردن به تحقیق در بارة این موضوع مؤثر بود (برای آگاهی از زیرشاخه های قومی و شرایط ازدواج میان این اقوام رجوع کنید به د. اسلام چاپ دوم ذیل واژه ).

منابع :

V. Cuinet، La Turquie d'Asie ، Paris 1890; Frederick De Jong، "Bulgaristan¨daki Alevi Gruplarl ve Anadolu Tahtac âlar â"، in T ahtac i lar (= I. Akdeniz Yخresi Tدrk Topluluklar âSosyo-Kدltدrel Yap âs âSempozyumu Bildirileri)، Ankara 1995، 67-73; EI 1 ، s.v. "Takhtadji" (by Franz Babinger); EI 2 ، s.v. "Takhtodj °â" (by Altan Gokalp); Raidar Gronhaug، Tahtac i lar: maro- factors in the life of a Marginal ، sub-population ، Bergen 1974; Kristina Kehl، Die Tahtaci: Vorla ¦ufiger Bericht دber eine ethnisch- religiخse Gruppe traditioneller Holzarbeiter in Anatolien ، Berlin 1988; Murat Kد µدk، Horasan¨dan Izmir K i y i lar i na Cemaat- i Tahtac i yan ، Istanbul 1995; R âza Yeti íen، Tahtac i A íiretleri ) adet، gelenek ve gخrenekleri ، Izmir 1986.

/ ف . دیونگ /