پرناک (پورناک )

قبیلة بزرگ ترکمان از قبایل اصلی اتحادیة آق قوینلو. این قبیله ساکن ناحیة دیاربکر بود و پس از توسعة متصرفات دولت آق قوینلو در ایران و عراق پراکنده شد. خانهای این قبیله ظاهرا از نسل چنگیزخان و فرزندان او بودند. به نوشتة مفتون دنبلی (ص 56) پیر بوداق خان پرناک بیگلربیگی تبریز از احفاد چنگیزخان بود. شاید اطلاق عنوان پرناک به اوزون حسن از طرف باباعبدالرحمان صوفی (طهرانی ص 416) با این نیت بوده است که او را در سایة نام چنگیزخان قرار دهد. معنای پرناک روشن نیست اما ناک در ترکی قدیم به معنای تمساح و نهنگ بوده است (کاشغری ص 970 نیز رجوع کنید به برهان ذیل «ناک »). شاید پرناکها با توجه به این معنا نام خود را تعیین کرده باشند.

نام پورناک نخستین بار ضمن وقایع 840 یاد شده است . در این سال شاه علی بیگ پرناک از طرف سلطان حمزه پسر قراعثمان (مؤسس سلسلة آق قوینلو) مأمور نگهداری شهر آمد شد. او که توان رویارویی با طرفداران علی بیگ ترکمان پسر دیگر قراعثمان را نداشت شهر را به یاران او سپرد (طهرانی ص 120 روملو ج 11 ص 226ـ227).

اغلب پرناکها در مبارزات اوزون حسن (حک : 857 ـ882) با رقیبان خانوادگی و دشمنان قبیله ای در خدمت او بودند. دوانی (ص 49 51) از حضور قبیلة پرناک در روز عرض سپاه اوزون حسن یاد کرده است . سران این قبیله از سرداران و حکام معتبر دولت اوزون حسن بودند از جمله سلیمان بیگ پرناک (طهرانی ص 218 روملو ج 11 ص 509 ـ510 بدلیسی ص 148 مرعشی ص 60) داراب بیگ و احمدبیگ پرناک (روملو ج 11 ص 499 542) بایزید بیگ پرناک و شیخ حسن بیگ پرناک (طهرانی ص 281 روملو ج 11 ص 359 481). شاه علی بیگ پرناک پس از مرگ سلطان یعقوب (896) به رغم حمایت اغلب امیران پرناک و موصلو از بایسنغر میرزا پسر سلطان یعقوب (خواندمیر ص 36) به طرفداری از مسیح میرزا پسر اوزون حسن برخاست و پس از قتل او از محمود بیگ بن اغورلو محمد حمایت کرد. وی سرانجام در جنگ با صوفی خلیل موصلو در حوالی همدان در 896 کشته شد (روملو ج 11 ص 626ـ630). سلیمان بیگ پرناک از سرداران مهم سلطان یعقوب (قزوینی ص 366ـ367 روملو ج 11 حواشی نوائی ص 815) نیز مخالف صوفی خلیل بود. وی در اواخر 896 در جنگ وان صوفی خلیل موصلو را کشت و بایسنغر میرزا را به اردوی خود برد. او نیز مغلوب رستم میرزا شد و به دیاربکر گریخت (روملو ج 11 ص 632ـ633). منصور بیگ پرناک در دورة سلطنت سلطان یعقوب و جانشینانش تا 902 بجز چند فترت کوتاه همواره حاکم فارس بود (فسائی ص 350 روملو ج 11 ص 610 615). او در اختلاف میان صوفی خلیل موصلو و شاه علی بیگ پرناک جانب شاه علی بیگ را گرفت اما پس از قتل شاه علی بیگ به صوفی خلیل پیوست (روملو ج 11 ص 631). منصوربیگ در 903 درگذشت و پسرش قاسم بیگ حاکم فارس شد. او در مدت حکومتش تا 906 با حملات امرای مخالف و شورش مردم روبرو بود (همان ج 12 ص 22 24 33ـ35 87). در رمضان 903 پس از شورش مردم قاسم بیگ امیر صدرالدین دشتکی * را به بهانة رهبری این قیام به قتل رساند (فسائی ص 395). او سرانجام پس از شکست از سلطان مراد آق قوینلو به تحریک رقیبانش کشته شد (همان ص 360 روملو ج 12 ص 86 ـ87).

یکی دیگر از سرداران مشهور این قبیله باریک بیگ پرناک (بایریک بیگ ) بود. او در 909 پس از شکست سلطان مراد از شاه اسماعیل اول صفوی (حک :905ـ930) سلطنت مستقلی در عراق برپا کرد که پنج سال دوام آورد. در 914 شاه اسماعیل عازم عراق عرب شد و باریک بیگ که ظاهرا به اطاعت او درآمده بود با نزدیک شدن اردوی شاهی به بغداد همراه جمعی از پرناکها به عثمانی گریخت . شاه اسماعیل نیز پس از ورود به بغداد بسیاری از پرناکها را به قتل رساند (نوائی ص 32 عالم آرای صفوی ص 164 نویدی ص 46ـ47 جهانگشای خاقان ص 281ـ282روملوج 12ص 136ـ137198 تاریخ قزلباشان ص 23). باریک بیگ در 920 همراه سلطان سلیم به جنگ شاه اسماعیل رفت و در فتح چالدران و تصرف تبریز شرکت داشت . او پس از بازگشت به عثمانی کور شد و در همانجا درگذشت (روملو ج 12 ص 198 جهانگشای خاقان ص 514).

از دیگر سرداران پرناک که معاصر شاه اسماعیل اول بودند اصفهان سلطان حاکم مرو در 918 بود که در جنگ با ازبکها کشته شد (تاریخ قزلباشان همانجا). شاهقلی خان پرناک از سرداران شاه طهماسب اول صفوی (حک :930ـ984) حاکم مشهد و امیرالامرای نیمی از ولایت خراسان بود (اسکندرمنشی ج 1 ص 139ـ140). مرتضی قلی سلطان پرناک ( تاریخ قزلباشان همانجا) که با اتباع خود در اطراف اصفهان می زیست در آغاز سلطنت شاه اسماعیل دوم (حک : 984ـ 985) به قزوین آمد. شاه او را به حکومت مشهد منصوب کرد و به وی مأموریت داد تا همراه علی قلی خان بیگدلی * جنازة شاه طهماسب را به مشهد ببرند (اسکندرمنشی ج 1 ص 212ـ 217 قس روملو ج 12 ص 626 افوشته یی ص 36ـ37). حمزه میرزا در 991 به خراسان رفت و مرتضی قلی خان را به دلیل تصرف ناروا در اموال حرم امام رضا علیه السلام و تعدی به مردم از حکومت مشهد برکنار کرد و او را به حکومت استرآباد فرستاد (منشی قمی ج 2 ص 751 افوشته یی ص 149 152 198ـ199 ستوده ج 6 ص 514). مرتضی قلی خان در 994 به قصد برقراری صلح میان طوایف شورشی ترکمان عازم عراق عجم شد اما قتل حمزه میرزا وی را از ادامة کار بازداشت و او با اتباعش غارت کنان از حوالی ساوه قم کاشان و نطنز عبور کرد و از راه موغار و اردستان پس از گذشتن از کویر به سمنان و سپس به استرآباد رفت . مرتضی قلی خان در راه بیمار شد و درگذشت (منشی قمی ج 2 ص 833ـ839 اسکندرمنشی ج 1 ص 353 362ـ364 افوشته یی ص 198ـ201). پس از او پسرش محمدقلی خان پرناک به یعقوب خان ذوالقدر پیوست و حاکم شبانکاره شد (اسکندرمنشی ج 1 ص 423 تاریخ قزلباشان همانجا).

گروهی از خانهای پرناک از دورة سلطنت شاه عباس اول صفوی (996ـ1037) تا شاه عباس دوم (10522ـ1077) سالها حاکم تبریز و بیگلربیگی آزربايجان بودند از جمله پیربوداق خان که در 1025 در جنگ با مهاجمان عثمانی کشته شد (اسکندرمنشی ج 2 ص 890 901ـ902). از جمله آثار حکومت او عمارت بقعه ای منسوب به فرزندان امام علی علیه السلام در تبریز است (نادر میرزا قاجار ص 103). پس از او پسرش شاه بنده خان حاکم تبریز شد. او نیز در 1034 در جنگ با گرجیان کشته شد و پسر خردسالش با لقب پیر بوداق خان ثانی به حکومت تبریز و بیگلربیگی آزربايجان منصوب شد (اسکندرمنشی ج 2 ص 946 1017 1026ـ1030 نیز رجوع کنید به وحید قزوینی ص 48 216).

گروههایی از قبیلة پرناک بعدها به قاجارهای استرآباد پیوستند و به پرناک قاجار شهرت یافتند. اسلمش بیگ پرناک قاجار در اواخر سلطنت شاه سلطان حسین صفوی (حک : 1105ـ 1135) سرکشیک قلعة مبارک آباد استرآباد بود ( رجوع کنید به هدایت ج 9 ص 9).

امروزه از پرناکهای ایران اثر چندانی نیست . یکی از آثار معدود به جا مانده از ایشان روستای پرناک واقع در 16 کیلومتری جنوب غربی شهر پلدشت * شهرستان ماکو است ( دایرة المعارف فارسی ذیل «پورناک » سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ج 1 ص 22).

منابع : اسکندرمنشی تاریخ عالم آرای عباسی تهران 1350 ش محمودبن هدایت الله افوشته یی نقاوة الا´ثارفی ذکر الاخیار چاپ احسان اشراقی تهران 1373 ش شرف الدین بن شمس الدین بدلیسی شرفنامه : تاریخ مفصل کردستان چاپ محمد عباسی چاپ افست تهران 1343 ش محمدحسین بن خلف برهان برهان قاطع چاپ محمد معین تهران 1361 ش تاریخ قزلباشان چاپ میرهاشم محدث تهران 1361 ش جهانگشای خاقان (تاریخ شاه اسماعیل ) چاپ الله دتا مضطر اسلام آباد 1364 ش محمودبن غیاث الدین خواندمیر تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی (ذیل تاریخ حبیب السیر) چاپ محمدعلی جراحی تهران 1370 ش دایرة المعارف فارسی به سرپرستی غلامحسین مصاحب تهران 1345ـ1374 ش محمدبن اسعد دوانی عرض سپاه اوزون حسن چاپ ایرج افشار مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران سال 3 ش 3 (فروردین 1335) حسن روملو احسن التواریخ چاپ عبدالحسین نوائی تهران ج 11 1349 ش ج 12 1357 ش سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ج 1: اقدیر تهران 1371 ش منوچهر ستوده از آستارا تا استارباد ج 6 تهران 1366 ش ابوبکر طهرانی کتاب دیاربکریه چاپ نجاتی لوغال وفاروق سومر تهران 1356 ش عالم آرای صفوی چاپ یدالله شکری تهران 1363 ش حسن بن حسن فسائی فارسنامة ناصری چاپ منصور رستگار فسائی تهران 1367 ش یحیی بن عبداللطیف قزوینی کتاب لب التواریخ تهران 1363 ش محمودبن حسین کاشغری نامها و صفتها و ضمیرها و پسوندهای دیوان لغات الترک ترجمه و تنظیم و ترتیب الفبائی محمد دبیرسیاقی تهران 1375 ش میرتیمور مرعشی تاریخ خاندان مرعشی مازندران چاپ منوچهر ستوده تهران 1356 ش عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی تجربة الأحرار و تسلیة الأبرار چاپ حسن قاضی طباطبایی تبریز 1349ـ1350 ش احمدبن حسین منشی قمی خلاصة التواریخ چاپ احسان اشراقی تهران 1359ـ1363 ش نادر میرزا قاجار تاریخ و جغرافی دارالسلطنة تبریز چاپ محمد مشیری چاپ افست تهران 1360 ش عبدالحسین نوائی شاه طهماسب صفوی : مجموعة اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشتهای تفصیلی تهران 1368 ش زین العابدین عبدالمؤمن نویدی تکملة الاخبار: تاریخ صفویه از آغاز تا 978 هجری قمری چاپ عبدالحسین نوائی تهران 1369 ش محمدطاهر بن حسین وحید قزوینی عباسنامه یا شرح زندگانی 22 سالة شاه عباس ثانی (1052ـ 1073) چاپ ابراهیم دهگان اراک 1329 ش رضا قلی بن محمدهادی هدایت ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری در میرخواند تاریخ روضة الصفا ج 8 ـ10 تهران 1339 ش .

/ علی پورصفر قصابی نژاد/