Wednesday, February 23, 2011

خوراسانلي دده ايلياسˊدان بير ريساله
Xorasanlı Dədə İlyasdan Bir Risalə






فصل في بيان خلوت المشايخ رحمه الله لي بابا الياس خراساني

[خوراسانلي بابا ايلياس ˊدا‌ن دده‌له‌رين –تانري يارليقاسين- قويتوسونو آنلاتان تزگينج]

مئهران باهارلي

سؤزوموز

بو ياپيت خوراسانلي بابا ايلياس آدينا دوزه‌نله‌نميش ١٤١بئيتليك تاقشيت (منظوم) بير ريساله‌دير. ريساله‌ده دده‌له‌رين (شئيخله‌رين) قويتوسو (خلوه‌تي)، قويتو چئشيتله‌ري، قويتو گؤرگو (آداب) و قوراللاري قونو ائديلميشدير. ريساله‌نين بابا ايلياسˊين اؤزو مو، يوخسا اونون ديلينده‌ن و آرديللاري (موريدله‌ري) ساريسيندان (طره‌فينده‌ن) يازيلديغي بللي دئييلدير.


بابا ايلياس (دوغوم: ؟، ؟- اؤلوم: ١٢٤٠، آماسيا)

اؤنجه ارگه‌نه، سونرا بيتگي، سونرا ايلخي، سونرا يالينيق ائوره‌له‌رينده‌ن گئچديك، اريشديك بوتؤو هونا

بابا ايلياس (شيخ شجاع الدًين ابو البقاء بابا الياس خراساني) موغول ائلييي (ايستيلاسي) سونوجوندا ييخيلان خاره‌زمشاهلار اركله‌تي (دئوله‌تي) تورپاقلاري قاپساميندا اولان خوراسانˊدان آنادولوˊيا كؤچه‌ن بير تورك دده‌سيدير. دوغوم يئري و ايلي ده‌يره (حاققيندا) كسين بير بيلگي الده دئييلدير.

بابا ايلياس كنديسينه باغلي توركمانلارلا خوراسانˊدان آنادولوˊيا كؤچوپ آماسيا ياخينينداكي چات كندينه يئرله‌شميش؛ اورادا بير زاوييه قوراراق باغلي اولدوغو وفاييه (وفائيه) سوره‌ييني (طريقه‌تيني) يايمايا باشلاميشدير. او بير توركمان دده‌سي اولاراق، يسه‌وي دوشونجه‌له‌ري ايله بسله‌نه‌ن، شامان اينانجلاري ايله يوغرولان و بويو (جادو) ايله اوغراشان بيري ايدي. بابا ايلياسˊا گؤره گرچه‌ك اولان بو دونيادير، اؤلومده‌ن سونرا باشقا بير دونيا، اؤدول.له‌نديرمه و قييينلاما (جزالانديرما) يوخدور. بوتگو (شريعه‌ت) ياسالاري گئچه‌رسيزدير. توپلومدا قادين اركه‌ك آيريمي اولماماليدير. او بو اينانجلاري اؤز آرديللاري (موريدله‌ري) و اؤزه‌لليكله باش آرداسي (خليفه‌سي) بابا ايسحاقˊا دا اؤيره‌ديردي. بابا ايلياس آنادولودا ياشايان ياري شامان-ياري موسه‌لمان اولان كؤچه‌ري توركمانلارين سونسوز گووه‌نينه يييه ايدي. اونلار بابا ايلياسˊي، هون اوستو گوجله‌ره صاحيب بيري اولاراق گؤروردوله‌ر.

اوزه‌رينده فارس اكينجي (كولتورو) حاكيم اولان، يارماقلاريني (سيككه‌له‌ريني) بيله فارسجا كسه‌ن سلجوقلو اركله‌تي (دئوله‌تي)، آزه‌ربايجان ايله خوراساندان آنادولويا گله‌ن توركمانلاري ديشلاميشدير. سلجوقلو يؤنه‌تيمينين توركمانلار اوزه‌رينده كي باسقيلارينين آرتماسي، توركمانلارين كؤتو ياشام قوشوللاري، بابا ايلياسˊا چوخلو آرديل قازانديرميش، وفاييه سوره‌يينينين يئيينليكله ياييلماسينا نده‌ن اولموشدور. بابا ايلياسˊين توركمانلاري بو باسقيلاردان قورتارما چابالاري و سوره‌ك يئتيريمي (پيروپاقانداسي) اونو بير قورتاريجي (مئهدي) كيملييينه سوخموش و آرديللاري آراسيندا بابا رسول الله (تانري ايديلميشي دده) اولاراق آنيلماسينا نده‌ن اولموشدور. زامانلا بابا ايلياس چئوره‌سينه توپلاديغي چوخ ساييدا توركمان آرديللاري ايله، بير گوج حالينا گليپ او دؤنه‌م آنادولوسونون توپلومسال و يؤنه‌تگيل (سيياسي) ياشاميندا اؤنه‌ملي اوينام اويناميشدير. بو ايسه سلجوقلو يؤنه‌تيميني قورخوتموش و بابا ايلياسˊين اوزه‌رينه اوردو يوروتمه‌سينه نده‌ن اولموشدور.

بابا ايلياس ايسه ١٢٤٠ ايلينده سلجوقلو سولطاني ايكينجي غياث الدًين كيخسروˊيا قارشي ائتگيسي آلتينداكي توركمانلاري آياقلانديرميش، آياقلانمانين يؤنه‌تيميني آرداسي بابا ايسحاقˊا بيراخميشدير. آياقلانمايا، آنادولويا خوراسان و آزه‌ربايجاندان گله‌ن كؤچه‌به توركمانلارا اك اولاراق، خاره‌زم توركله‌ري ده قاتيلميشدير. بيله‌له‌رينه بابائي دئييله‌ن و سلجوقلو يؤنه‌تيمينه باش قالديران بو توركمان توپاري (زومره‌سي)، باشلانقيجدا گونئي دوغو و اورتا آنادولودا بير چوخ بؤلگه‌ني اله گئچيرميشسه ده، داها سونرالار آماسيا ياخينلاريندا مبارز الدًين ارمغانشاه گوجله‌ري قارشيسيندا يئنيلگييه اوغراميشدير. بونون اوزه‌رينه آماسيا قالاسينا سيغينان بابا ايلياس و چئوره‌سينده‌كيله‌ر ياخالانميش؛ بوتون باباييله‌ر، اوشاق و قادينلار ديشيندا، توپلوجا قيليچدان گئچيريلميشدير. بابا ايلياس ايسه بوتگو (شريعه‌ت) ياسالارينا گؤره يارقيلانيپ آسيلاراق يويولموشدور (ائعدام ائديلميشدير).

بابا ايلياسˊين اؤلومونده‌ن سونرا چئوره‌سينده‌كي ياري شامان-ياري موسه‌لمان تورك-توركمان يانداش و آرديللاري اؤلدويونه اينانماييپ، قير آتي ايله گؤيله‌ره آغديغينا (صوعود ائتدييينه)، گؤي تانريˊيا يوكسه‌لدييينه اينانميشلار. بوگون آماسيا- تارهال يولو اوزه‌رينده، ايلياس آديندا بير كند واردير. خالق، بابا ايلياسˊين ياتير و زاوييه‌سي قالينتيلارينين اورادا اولدوغونا اينانير.

اؤته‌كچيله‌ر (تاريخچيله‌ر) بو باشقالديريني توركمان اؤفكه‌سي و تورك يوگوروشو دييه آنارلار. بو آياقلانمالار، آنادولو سلجوقلو اركله‌تينين ييخيلماسينا يئريل (زمينه) ياراتميشدير. اوچ ايل بو اولايدان سونرا، تيتره‌يه‌ن سلجوقلو اركله‌تينين اوردوسو، موغوللارين سالديريسي قارشيسيندا يئنيلگييه اوغراييپ سلجوقلو خاقانليغي (ايمپاراتورلوغو) چؤكموشدور.

وفاييه سوره‌يينين باباييله‌ر قولونون قوروجوسو اولان بابا ايلياسˊين باشلاتديغي ترپه‌نيش (حره‌كه‌ت)، داها سونرا آردا و آرديللاري ساريسيندان سوردورولموشدور. بابايي ترپه‌نيشي، بير صوفو-ايچره‌ك (باطيني) و آشيريچي (غولات) آخيم اولاراق، سونراكي يوز ايلله‌رده آنادولو و آزه‌ربايجاندا اورتايا چيخان بيرسيرا توپارلارين (زومره‌له‌رين) اولوشماسينا يئريل آنيقلاييپ (حاضيرلاييپ)، چوخ ساييدا صوفو آخيملارين اؤنجوسو اولموشدور. باباييله‌ر ترپه‌نيشي داها سونرالار آبداللار فيرقه‌سي، ياريم يوز ايل سونرا بكتاشييه سوره‌يي و ان سون دا قيزيلباش آدي وئريله‌ن توپار و ترپه‌نيشين اولوشومو ايله سونوجلانميشدير. (بير خوراسانلي تورك اولان و بكتاشييه سوره‌يينين اونون آدي ايله باغلي اولان حاجي بكتاش ولي، بابا ايلياسˊين آرديللاريندان ايدي. روم آبداللاري ايسه، ١١-١٣ يوز ايلله‌رده آزه‌ربايجان و خوراساندان آنادولو و بالكانلارا گئچه‌ن تورك درويش و آلپ اره‌نله‌ر (غازيله‌ر) ديرله ر. خوراسان اره‌نله‌ري و خويلولار اولاراق دا بيلينه‌ن روم آبداللارينين اؤنجوله‌رينده‌ن ساري سالتوق (خوراسان)، بابا ايلياس (خوراسان)، حاجي بكتاش (خوراسان)، آبدال موسا (خوي)، گئييكلي بابا (خوي)، شئيخ بوزاغي (مره‌ند)، اخي ائوره‌ن (خوي)دير. روم آبداللاري آنادولو و بالكانلاردا بيزانس اؤلكه‌له‌رينين توركله‌شمه و ايسلاملاشماسينين اؤنجوله‌ري اولموشدورلار).


خوراسانلي بابا ايلياس ˊدا‌ن دده‌له‌رين –تانري يارليقاسين- قويتوسونو آنلاتان تزگينج

گل ائي طوطي يئنه سؤيله معاني
مشاييخ خلوه‌تينده ائت به‌ياني

نئجه گره‌ك دورور درويشه خلوه‌ت
نه ايله بولونور اول عالي دئوله‌ت

سنه اول خلوه‌تين حاليني بير بير
ائده‌يين طاقه‌تيم يئتديكجه بير بير

نه دئر خلوه‌ت حاقيندا شئيخ-ي كاميل
عؤمه‌ر ال-سؤهره‌وه‌ردي عاليم عاميل

دئدي كيم خلوه‌ت اولدو اوچه محصور
دييه‌يين شئيخ ديلينده‌ن، سن منه سور

اوچونجو داخي وار اوچ تورلو آدي
اوچو داخي بو يولدا سنه هادي

پس اه‌ووه‌ل خلوه‌ته سوفلي دئديله‌ر
اوچونجويه داخي عولوي دئديله‌ر

بولارين هر بيرينده واقيعه وار
گؤرونور تورلو تورلو، ائتمه اينكار

كيشي كيم خلوه‌ته راغيب اولا اول
آراييپ بير اييي شئيخي بولا اول

اولا اول شئيخ-ي كاميل هم موكه‌ممه‌ل
طريق-ي خلوه‌تي بيله موجه‌ممه‌ل

عوروج ائتميش اولا روحو اونون هم
بودور سؤز داخي يوخ واللاه-و اعله‌م

موريد كيم موسته‌عيد اولورسا بي پيچ
اره‌ر بير منزيله ارمه‌ز مله‌ك هيچ

[فصل ١]

پس اول خلوه‌تده شرط، بودور اونو بيل
كيچيره‌ك بير قارانقي خانه بولگيل

اوجاليغي اولا ميقدار-ي قامه‌ت
اوزونو سجده يئري اولدو عاده‌ت

اني اوتوردوغونجا اولا آنجاق
صوقاب اولمايا شمس گؤره باخيجناق

قاپيسين كيچچيك ائده، اؤرته مؤحكه‌م
بودور سؤز داخي يوخ واللاه-و اعله‌م

قاتيندا دار-ي معموره گره‌كدير
ايچينده آده‌م اولسا يئيره‌كدير

اونون قوربوندا اولماق دار-ي خلوه‌ت
يئي اولور چكمه‌يه اينگه‌نده وحشه‌ت

داخي غوسل ائيله‌ييپ، صئوبين نظافه‌ت
ائده، پس لابود اولدو اونا نييه‌ت

ته‌وه‌ججوه ائيله‌يه آللاهˊا اول دم
دئديييمده‌ن بيريسين ائتمه‌يه كم

موحه‌رريك اولمايا خلوه‌تده بئسيار
موصاحيب اولمايا هيچ اونا اغيار

فراييضده‌ن ره‌واتيبده‌ن زيياده
ناماز قيلمايا، بودور اوندا عاده

دؤرت ركعه‌ت شوكر-ي آبده‌ست قيلا آنجاق
طه‌هاره‌ت گئديپ آبده‌ست آلينجاق

ته‌وه‌ججوه قيبله‌يه ائتمه‌ك گره‌كدير
خلا يانيندا اولماق يئيره‌كدير

خوروجوندا ساخينا اول هاوادان
اوچورمايا كؤنول قوشون يوودان

يابانا باخمايا گؤزون يوما برك
خودادان قايريسيني ائيله‌يه ترك

قيداسي اولا بيله كندييي ايله
يا خلوه‌ت قاپيسي آرديندا اولا

سويونو حاضير ائده خلوه‌تينده
سويوچون كيمسه اولمايا قاتيندا

داخي بودور ائشيتگيل شرط-ي خلوه‌ت
اونون [................] ائتدييين عوزله‌ت

اگه‌ر اولمايا كيمسه بيله خلوه‌ت
[................] بيله اونا قرابه‌ت

ولي قصدي نه كيم [...................]
رييا خمرييله نفس اولمايا سرخوش

پس اوندان سونرا [......] له‌ره مشغول
اولولار بؤيله گؤرموش بونو معقول

[.............] ذيكير تيغييله ايثبات
ائده هم ماسه‌وادان ائديپ ايسقاط

قاراسي يوخدور، سميز اتدير قيداسي
ييگيرمي ديره‌م اولور ايبتيداسي

نوخودو قويا اونا يئددي ديرهه‌م
سويو يوز ديره‌م اولا اولمايا كم

پيشيره شؤيله كيم اونا موحه‌ررا
قوي اوچ ديره‌م شكه‌ر كيم اولا غررا

وگه‌ر شككه‌ر بولونمازسا قويالار
بده‌ل بال قويوبان اونا قاتالار

داخي بير ديره‌م اولا اونا گولاب
قاتالار اول طاعاما كيم بودور باب

پس اوندان بير لاواش اتمه‌ك گره‌كدير
ايكي پارا اونو ائتمه‌ك گره‌كدير

لاواشين نيصفيني يئسين اتيله
ياريسين چاقلا يئسين لذذه‌تيله

قيداسي واختيني بير آنلا ائشيت
اوروج آچاسي واختدير ائ ايگيت

ايكي گئجه‌ده بير يييه طاعامي
دئديييم ائده گه‌ر تانلاسا عامي

اگه‌ر صاديق اولورسا ايشتيهاسي
نه ايسه يييه هر گئجه قيداسي

فامّا داييم اولا ذيكره مشغول
بودور خلوه‌ت ايچينده آنلاگيل يول

اگه‌ر شوغل ائده بؤيله گئجه گوندوز
اونا چوخ واقيعه‌له‌ر گؤسته‌ره اوز

پس اه‌ووه‌ل واقيعه سو گلميش اولا
اوتوردوغو مقاما دولموش اولا

سانير اول كيم مقامي سو ائده‌ر غرق
خه‌يالدير اونو اونات ائيله‌سين فرق

اه‌ووه‌لكيده‌ن قاتي ائيله‌يه ذيكرين
گليرله‌ر قارشيسينا يئرلي يئرين

گليبه‌ن قارشيسينا گؤرونورله‌ر
ولي جونبه‌نده‌له‌ر كيمي ائده‌رله‌ر

گه اژده‌رها كيمي گه اولا قاپلان
گه عقره‌ب كيمي گه قورد-و گه آرسلان

نه كيم بنزه‌ر بولارا هپ اولالار
بولاري گؤروبه‌ن هئچ قورخمايالار

يئنه ائيله‌يه قاتي قاتي ذيكري
خه‌يالدير اول داخي گر ائتمه فيكري

اوچونجوده گله كنديسي شئيطان
الينده بير عصا اول ميثل-ي شئيطان

عصاسينين آشاغا اولا باشي
عصاسي كيمي اولسون اونون ايشي

گؤروجه‌ك اونو ذيكري قاتي ائده
خه‌يالدير اول داخي گلدييسه گئده

گله دؤردونجوده بير گؤركلو آروات
گليجه‌ك يوما گؤزون ائده غئيره‌ت

پس اول واخت داخي ذيكري قاتي ائتسين
خه‌يالدير اول داخي چون گلدي گئتسين

بئشينجي واقيع اولاني دينله ايشته
شه‌ياطين قالدي و گلدي فريشته

اون آلتي ياشار اوغلان صوره‌تينده
گيره داخي گله اونون قاتينا

پس آخشام واختي گلمه‌ك اولدو مرسوم
الينده يانا صوبح اولونجا بير موم

آياق اوزره دورا تا صوبحه‌ده‌ك چون
اونو گؤروجه‌ك ائده ذيكري آرقين

ذيكيرده‌ن قايريسيني ائيله‌يه ترك
ذيكير ذئيلينه بند ائده الين برك

فصل [٢]

ايكينجي خلوه‌تين شرحيني دينله
مقام منزيلين ايككي اونجا آنلا

بو خلوه‌ت ذيكريني داخي ائي يولداش
دييه‌يين نظمه گلمه‌ز ائيله‌مه فاش

سبحان الذي لا ينام و لا يموت

بو ذيكري اكسيك ائتمه ائيله داييم
بو خلوه‌ت بونونويلا اولدو قاييم

بو خلوه‌تده قيدا نه آنلا بير دم
ساياق اون ديرهه‌م اولا اولمايا كم

ياريلميش نوخود اوچ بوچوق ديره‌مدير
بال ايككي ديرهه‌م اولا خوش نئعه‌مدير

قويا بير ديرهه‌م اونا سو-يي گولده‌ن
پيشيره بير چاناقدا كي اولا گيلده‌ن

[................] اونونلا ياريسيني
اوروج آچاسي واختين يييه اونو

پس اوندان سونرا اويومايا هرگيز
هلاك اولا اگه‌ر اويورسا تئز

ياغ-ي بادام، بير آز كافور مومو
قاريشديرا بيري بيرييله بونو

تپه‌سينده دلييينه قولاغين
داخي بورونو دلييينه اونون

بولارا دورته اول ياغدان تمامه‌ت
كي اولا اونونويلا باشي سلامه‌ت

بو خلوه‌تده اولان واقيعه آمما
اولور رحماني هپ قايرييي سانما

پس اول واقيعه‌ده ائشيده بير اون
اونا بنزه‌ر كي رعد اون ائتدي اول گون

اونون كيمي اولا هئيبه‌ت اول اونده‌ن
سانا كيم يئر و گؤي ياريلدي اوندان

اول اوندان قورخماسين ذيكيريني ائتسين
اه‌وه‌لكيده‌ن داخي قاتي هم ائتسين

اول آواز كيم ائشيدير اونو بيلين
آوازيدير مله‌كوت عاله‌مينين

ايكينجي واقيعه ائشيده بير اون
روباب آوازينا بنزه‌ر اولا چون

حزين ايسه اول آواز كيم ائشيتدي
جميع-ي قورخودان قورتولدو گئتدي

نيشان-ي مغفيره‌ت اولدو او آواز
داخي صئيديني شيمدي آولادي باز

پس اوندان ذيكريني آرتيرا هر گون
قولاغينا اريشدي چونكو او اون

اوچونجوده گؤرونه ائولييالار
چاهاررومدا گؤرونه انبييالار

بولاري گؤروجه‌ك ديله‌يه حاجه‌ت
نه ديله‌رسه بولور اول دم ايجابه‌ت

گؤره گؤيله‌ر و هم گؤره مله‌كله‌ر
نظه‌ر ائده نئجه دؤنه‌ر فله‌كله‌ر

بئشينجي واقيعه جومله حيجابي
گيده‌ريپ ائيله‌يه‌له‌ر فتح بابي

مقامين گؤره هم اوچماق ايچينده
گؤره كيم كندي ده اوچماق ايچينده

داخي حاققˊين عطاسينا اريشه
بولوشماديقلاري ايله بولوشا

نيشان حاققˊين عطاسينا بيل ائي جان
صفا بولا ايچينده كندي پونهان

پس اوندان سونرا حاققˊي گؤره هر دم
ياراسينا اوره‌يين وورا مرحه‌م

سماع ائتمه‌يه اوندان سونرا هرگيز
ائشيتمه‌كده‌ن دئمه‌كده‌ن كسيله تئز

قاريشمايا داخي اول خالق ايچينه
بيراخا كندييي بير دلق ايچينه

پس اوندان سونرا اولا شؤوق ايچينده
اوره‌يي گئجه گوندوز ذؤوق ايچينده

فصل [٣]

اوچونجو خلوه‌تين داخي صيفاتي
نه‌دير ذيكري نه ايله‌دير ثباتي

دييه‌يين ذيكريني مين قايري منظوم
اوخو خلوه‌تده آمما ائيله مكنون

يا هو يا من هو يا لا اله الا هو

قيداسيني بونون داخي دييه‌يين
مقامينا گؤره قئيدين يييه‌يين

بولوپ يوز ديرهه‌م آرپا قاوورالار
دؤيه‌ر‌له‌ر كپه‌ييني ساوورالار

اون ائيله‌ييبه‌ني اينجه اله‌كده‌ن
اله‌ييپ پاك ائده اونو كپه‌كده‌ن

داخي يوز ديرهه‌م اولا بولا بادام
قاوورا بيله فينديق آلتي ديرهه‌م

اولا ديرهه‌مده اون كؤكنار ايچي هم
جه‌ويز زعفران ايكيسي ايككي ديرهه‌م

گره‌كدير ماصداقا هم سونبول اونا
بيره‌ر ديرهه‌م گره‌كدير تا كيم اونا

دؤيه يومشاق بولاري ائيله‌يه بير
گولابييلا هاميسين ائده تخمير

داخي قيرخ بؤلوك ائده جومله‌سين هم
اولا هر بير بؤلويو بئش ديرهه‌م

گئجه‌ده هر بيريني ائده ايفطار
جميع-ي خلوه‌ت اهلينه بودور كار

ذيكيرده‌ن بير نفه‌س اولمايا خالي
هلاك اولور اولورسا بيل بو حالي

نامازين فرض اولانلارين قيلا اول
داخي قيلمايا اولا ذيكره مشغول

پس اوندا واقيعه كيم اولا اونا
بو خلوه‌تده دييه‌يين اونو سنه

يئدي قات گؤيله‌ري ائيله‌يه سئيران
گؤره اولدوزلاري هپ اولا حئيران

قمه‌ر باغيشلايا تئز اونا عيززه‌ت
باغيشلايا عطارود حيفظ-ي ذئوكه‌ت

فره‌ج باغيشلايا هم اونا زوهره
گونه‌شده‌ن عظمه‌ت اولا اونا بهره

هيبه ائيله‌يه ميرريخ اونا هئيبه‌ت
عطاسي موشته‌رينيندير ساعاده‌ت

باغيشلايا زوحال حؤكم اونا ائي يار
ايكينجي واقيعه‌ده گؤر نه‌له‌ر وار

گؤره لؤوحو، گؤره كورسو و عرشي
گؤره تخت-ي صراياده‌ك بو فرشي

اوچونجو واقيع اولان بيل نه‌دير، سور
گؤرور هر واقيعه كي اولا پورنور

اره دؤردونجوده بير منزيله اول
فريشته اول مقاما بولماميش يول

بئشينجيده گؤره اول خاص حيجابي
آچيلميش اولا حاق امرييله بابي

داخي مورسه‌ل.له‌ري گؤرموش اولا اول
خودا قوللوغونا بولموش اولا يول

نه‌دير آلتينجيسي آنلا ائي درويش
دييه‌يين خيدمه‌تيني چكمه تشويش

نئته‌ليكسيز گؤره اوزون خودانين
داخي گؤرمه‌يه اوزونو جوز اونون

پس اوندان دنييه دونيا ايچينده
صفا آلمايا قوناندا كؤچه‌نده

جميع ريزق-ي عاله‌م حضره‌تينده
سامان چؤپونجه اولمايا قاتيندا

قاچان كيم بو مقاما ارسه كيشي
فنادان قايري اولماز اونون ايشي

يئمه‌ده‌ن ايچمه‌ده ن كوللي كسيلير
محه‌ببه‌ت دارينا كندي آسيلير

آساييش ايسته‌مه‌ز هم داخي شهوه‌ت
آري يورور و ائده‌ر ترك-ي شؤهره‌ت

رييايي ترك ائديب آز سؤيله‌يه هم
آز ائشيتمه‌ك اولور دردينه مرحه‌م

پس اوندان سونرا موستغره‌ق اولور اول
حاقˊين نورونا گر ساغ-و وگه‌ر سول

[موناجات]

ايلاهي بو عطايي قوللاريندان
دريغ ائتمه قاپين يوخسوللاريندان

او درويشله‌ر خاكي اويناديلار جان
جييه‌رله‌ري بو دردده‌ن اولدو بيريان

ايلاهي كؤنلوموزو ائيله درويش
بيزه عئشقيني يا رب ائيله‌گيل ايش

بيزي درويشله‌ره ائيله موصاحيب
بيزه مقصودوموز وئر، ائتمه خاييب

بولارينيلا صؤحبه‌ت خوش اولور خوش
كؤنول.له‌ر بونلارينيلا بولور جوش

بولاردير رنگ-ي قلبي پاك ائده‌نله‌ر
اره‌نله‌ر يولونا دوغرو گئده‌نله‌ر

بولاردير مرد-ي حاق، ائولاد-ي درويش
بولاردير پئيك-ي حضره‌ت، بي كم-و بيش

ايلاهي من فقيره‌م، سن غنيسه‌ن
ايلاهي من ضعيفه‌م، سن قه‌ويسه‌ن

باغيشلا لوطفونويله چوخ گوناهي
اسيرگه ائتدييي چون، چوخ گون آهي

داخي وئر سكر-ي عئشقينده‌ن ايلاهي
حقيقه‌ت سيرر-ي اونداندير كماهي

جمال-ي بي نيشاني ائتمه مكتوم
نبي شرعينه بيزي ائيله محكوم

اومودوم بو قاپيندان ائتمه مردود
قبول-ي لوطفونويله ائيله مسعود

بيليپ سوچون قاپينا گلدي ايلياس
تره‌ححوم ائيله، خشمين ياييني ياس

قيسا سؤزلوك Qısa Sözlük

آخيم : Axım جريان
آراييپ : Arayıp جستجو كرده
آرپا : Arpa جو
آرد : Ard آرخا
آردا : Arda خليفه
آرديل : Ardıl مريد
آرديندا : Ardında در پشتش
آرسلان : Arslan شير
آرقين : Arqın يواش، به كندي
آري : Arı پاك، تميز
آشاغا : Aşağa پايين
آشيريچي : Aşırıçı غلات، غالي
آغماق : Ağmaq صعود كردن
آلپ اره‌ن: Alp ərən غازي
آنلا : Anla درك كن
آنلاگيل: Anlagil درك كن
آنماق : Anmaq ذكر كردن
آنيقلاماق : Anıqlamaq حاضر كردن، تهيه كردن، آماده كردن
آنيلما : Anılma ذكر شدن
آولادي : Avladı صيد كرد، شكار كرد
آياقلانما : Ayaqlanma شورش، قيام، عصيان
آيريمAyrım : تبعيض
اتمه‌كƏtmək : نان
ارسهƏrsə : برسد، واصل شود
اركله‌تƏrklət : دولت
ارگه‌نهƏrgənə : معدن
اره‌رƏrər : مي رسد، واصل مي شود
اره‌نƏrən : عارف، واصل
اره‌نله‌رƏrənlər : واصلين، عرفا
اريشديƏrişdi : رسيد، واصل شد
اريشديكƏrişdik : رسيديم، واصل شديم
اسيرگهƏsirgə : مضايقه
اكƏk : علاوه، ضميمه
اكينجƏkinc : فرهنگ
انيƏni : پهنايش
اوچماقUçmaq : بهشت
اوردوOrdu : ارتش منظم
اوروجOruc : روزه
اوزونوUzunu : طولش، درازايش
اوغراشانUğraşan : مشغول بودن
اوغراماقUğramaq : مصادف شدن، مواجه شدن
اولايOlay : حادثه، اتفاق
اولدوزلارUlduzlar : ستارگان
اولوشماOluşma : تشكل
اولولارUlular : بزرگان
اومودUmud : اميد
اونUn : آرد
اونÜn : صدا
اوناتOnat : مناسب، نيكو، خوب
اوينامOynam : رول
اويوماياUyumaya : نخوابد
اه‌ووه‌لƏvvəl : اول، نخست
اؤته‌كچيÖtəkçi : تاريخدان
اؤدول.له‌نديرمهÖdülləndirmə : پاداش دادن
اؤفكهÖfkə : خشم
اؤنجوÖncü : پيشگام
اؤنه‌مليÖnəmli : مهم، با اهميت
ائتگيEtgi : نفوذ، تاثير
ايچره‌كİçrək : باطن
ائده‌يينEdəyin : بكنم
ايديلميشIdılmış : رسول
ايشتهİştə : هان، اينك
ائشيتگيلEşitgil : گوش بده
ايگيتİgit : قهرمان، دلاور
ايلخيIlxı : حيوان
ائليكElik : استيلا
اينانجİnanc : باور، اعتقاد
اينگه‌ندهİngəndə : زياد، بسيار، فراوان
ائورهEvrə : مرحله تكاملي
ايييİyi : خوب
باخينجاقBaxıncaq : به هنگام نگاه كردن
باسقيBasqı : فشار، تضييق
باغيشلاياBağışlaya : عفو كند، بخشش كند
بوتگوBütgü : شريعت
بوتؤو هونBütöv hun : انسان كامل
بوتؤوBütöv : كامل
بوچوقBuçuq : نصف
بولاBula : پيدا كند
بولوشماBuluşma : ديدار كردن، ملاقات كردن يكديگر
بولونورBulunur : موجود مي باشد
بويوBüyü : جادو، سحر
بؤلوكBölük : قسم
بؤيلهBöylə : اينگونه
بيتگيBitgi : گياه
بيراخماقBıraxmaq : واگذار كردن
بيلهBilə : به همراه، با هم
بيله‌له‌رينهBilələrinə : به ايشان، بدانها
تاقشيتTaqşıt : منظوم
تانريTanrı : خدا، الله
تانلاساTanlasa : اگر حيرت كند
ترپه‌نيشTərpəniş : حركت
تزگينجTəzginç : فصل كتاب
توپارTopar : زمره
توپلوجاTopluca : دسته جمعي
توپلومToplum : اجتماع
توپلومسالToplumsal : اجتماعي
تورلوTürlü : گوناگون، متنوع
ته‌وه‌ججوهTəvəccüh : توجه
جه‌ويزCəviz : گردو
چاباÇaba : تقلا، كوشش سخت
چاقلاÇaqla : به هنگام صبح
چاناقÇanaq : ظرف، قابلمه
چؤكمه‌كÇökmək : فرو ريختن
چئشيتÇeşit : نوع
چئورهÇevrə : اطراف، پيرامون، محيط
خاقانليقXaqanlıq : امپراتوري
خاييبXayib (ع): محروم
داخيDaxı : ديگر، هم،
ددهDədə : شيخ، پير
دنييهDəniyə (ع): پست، فرومايه
دورتهDürtə : سقلمه، فرو بكند (در سوراخ)
دوزه‌نله‌نميشDüzənlənmiş : ترتيب يافته
دوشونجهDüşüncə : تفكر، فكر
ده‌يرهDəyrə : در باره، در مورد
دؤنه‌مDönəm : دوره، عهد
دئرDer : مي گويد (دئيير)
ديشلاماقDışlamaq : طرد كردن
ديله‌يهDiləyə : طلب كند
دينلهDinlə : گوش كن
دييه‌يينDiyəyin : بگويم
ذئوكه‌ت (ع)Zevkət : ذكا
ره‌واتيبRəvatib (ع): وظائف
ساخيناSaxına : بر حذر باشد
ساريسيندانSarısından : از طرف
سالديريSaldırı : هجوم
سامانSaman : كاه
ساناSana : گمان كند
سانيرSanır : گمان مي كند
ساوورالارSavuralar : به باد دهند
ساياقSayaq : بشماريم
سميزSəmiz : چاق، فربه
سوچونSuçun : گناهش
سورSor : بپرس
سوردورولمه‌كSürdürülmək : ادامه يافتن
سوره‌كSürək : طريقت
سونسوزSonsuz : بي نهايت
سونوجSonuc : نتيجه
سونوجلانماقSonuclanmaq : منتج شدن، منتهي شدن
سيغينماقSığınmaq : پناهنده شدن، التجا كردن
شؤيلهŞöylə : اينگونه
شيمديŞimdi : اينك
صراSəra : زمين، خاك
صوقابSoqab (ع): سوراخها
صئوبين (ع)Sevbin : لباسش را
عمر السهرورديÖmər Söhrəvərdi : سونني صوفيلييين اؤنده گله‌ن تمثيلچيله رينده‌ن اولوب ١١٤٥ده گونئي آزه ربايجانˊين سؤهره‌وه‌رد شهه‌رينده دوغولوب ١٢٣٤ده باغداددا وفات ائتميشدير.
غرراQərra (ع): زيبا، محتشم
قاپسامQapsam : حيطه
قاپلانQaplan : پلنگ
قاتQat : مرتبه، طبقه
قاتالارQatalar : مخلوط كنند
قاتيQatı : محكم
قاتينداQatında : در پيشش، در حضورش
قاچانQaçan : كي، هر وقت
قارشيسيناQarşısına : به مقابلش
قالينتيQalıntı : باقيمانده
قاوورالارQavuralar : برشته كنند
قايريQayrı : غير از، به جز
قورالQural : قاعده
قورتاريجيQurtarıcı : مهدي، خلاصكار
قوردQurd : گرگ
قوروجوQurucu : بنيانگزار، موسس
قوشولQoşul : شرط
قولQol : شاخه
قوللوغوناQulluğuna : در خدمتش
قونانداQonanda : به هنگام اسكان در مكاني
قونوQonu : موضوع
قويتوQuytu : خلوت
قويوبانQoyubann : گذاشته،
قيداسيQıdası : غذايش
قيلاQıla : بگذارد (نماز)
قئيدQeyd : انديشه، تشويش
قييينلاماQıyınlama : مجازات دادن
كسينKəsin : قطعي
كنديKəndi : خود
كؤتوKötü : بد
كؤچه‌بهKöçəbə : كوچنده
كؤچه‌ريKöçəri : كوچنده
كؤچه‌ندهKöçəndə : موقع كوچ كردن
كؤكنارKöknar : چنار
كيچيره‌كKiçirək : كوچكتر
كيمليكKimlik : هويت
گرچه‌كGərçək : حقيقي
گليبه‌نGəlibən : آمده
گونه‌شGünəş : خورشيد
گووه‌نGüvən : اعتماد
گؤركلوGörklü : زيبا
گؤرگوGörgü : آداب
گئچه‌رسيزGeçərsiz : بي اعتبار
گيده‌ريپGidərip : رفع كرده
ماصداقاMasdaqa (ع): نوعي گياه با ميوه تلخ كه براي ساختن دارو بكار مي رود (يئميشي آجييا چالان بير تور بيتگي اولوپ ام ياپيميندا قوللانيلار)
موجه‌ممه‌لMücəmməl (ع): زيبا كننده
موحه‌رراMürəhha (ع): گوشت پخته شده اي كه به راحتي از استخوان جدا شود (كمييينده‌ن قولايجا آيريلاجاق دنلي ايييجه پيشميش ات)
موكه‌ممه‌لMükəmməl (ع): كامل كننده
مين قايري منظومMin qayri mənzum : به صورت غير نظم
نئته‌ليكسيزNetəliksiz : بدون هرگونه شكل خاص (بير بيچيمه باغلي اولمايان نسنه)
هپHəp : هميشه، همگي
اله‌كƏlək : الك
هون اوستوHunüstü : فوق بشر
هونHun : انسان، بشر، آدم
يابانYaban : غير، ديگري، بيگانه
ياپيتYapıt : اثر
ياتيرYatır : مقبره
ياخالانماقYaxalanmaq : دستگير شدن
يارقيلانماقyarqılanmaq : محاكمه شدن
يارليقاسينYarlıqasın : رحمت كند
يارماقYarmaq : سكه
ياريسينYarısın : نصفش را
ياريلميشYarılmış : شكافته شده
ياسYas : باز كردن (كمان)
ياساYasa : قانون
ياشارYaşar : ساله (١٦ ياشار: ١٦ ساله)
ياشامYaşam : زندگاني، حيات
يالينيقYalınıq : انسان، بشر، آدم
يانداشYandaş : طرفدار، هواخواه
يايينيYayını : كمانش را
يوجه‌ليييYücəliyi : بلندي، شرافت
يوز ايلYüzil : سده، قرن
يوغرولانYoğrulmaq : خمير شدن
يوكسه‌لمه‌كYüksəlmək : بالا رفتن
يوگوروشYügürüş : هجوم، حمله
يولYol : راه
يومشاقYumşaq : نرم
يويماقYoymaq : اعدام كردن؛ محو و منهدم، نابود كردن
يويولماقYoyulmaq : اعدام شدن؛ محو و منهدم، نابود شدن
يؤنه‌تگيلYönətgil : سياسي
يؤنه‌تيمYönətim : مديريت
يئتديكجهYetdikcə : تا آنجا كه مي رسد، كفاف مي كند
يئتيريمYetirim : تبليغ، پروپاگاندا
يئريلYeril : زمينه
يئنهYenə : باز هم، دوباره
يئنيلگيYenilgi : شكست، مغلوبيت
يئيYey : خوب
يئيره‌كYeyrək : بهتر
يييهYiyə : صاحب
يئيينليكلهYeyinliklə : به سرعت، سريعا

آرديني اوخويون- Ardını Oxuyun!

Thursday, February 03, 2011

قواعدنامه‌هاي تركي

نظام تعلیمی دولت قاجار در «ممالك محروسه» با هدف تربیت افراد كاردان بومی برای اداره‌ی امور سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و جز آن تنظیم شده بود و به همین دلیل بر آموزش زبان و ادبیات تركی استوار بود تا دانش آموخته‌های بومی غیر ترك در ممالك محروسه، بتوانند با دولت مركزی و نمایندگان آنان در ولایات و رجال و كبار حكومتی تعامل ایجاد كنند. از این رو، وزراء، شاهزادگان و والیان، ادیبان و علمای ترك و غیر ترك را تشویق می‌كردند كه به نگارش لغت‌نامه‌های تركی، تلخیص فرهنگ‌های مفصّل و یا تألیف قواعدنامه‌ها اقدام ورزند.

از نمونه‌های گونه‌ی نخست می‌توان به كتاب «خلاصه‌ی عباسی» اشاره كرد كه كوتاه شده‌ی فرهنگ عظیم تركی به فارسی «سنگلاخ» اثر میرزا مهدی خان استرآبادی كه از سوی محمد خویی در روزگار عباس میرزا و در تبریز تدوین شده است. گونه‌ی دیگر از این كتاب‌ها «قواعدنامه»های دستوری بودند. این گونه كتاب‌ها در ممالك فارس‌نشین، مثلاً در اراك، اصفهان،‌شیراز و جز آن كه ساكنانش دو زبانه بوده‌اند، از استقبال بیشتری برخوردار بود.

این قواعدنامه‌ها اغلب به ترتیب الفبایی تنظیم می‌شدند و چیزی میان واژه‌نامه و دستور زبان بودند و تقریباً كتاب‌های محاوره‌ای و به اصطلاح امروزی «مسافرتی» و «دستی» به شمار می‌رفتند.

این قواعدنامه‌ها برای اشخاص نوشته می‌شد كه كتابت و قرائت زبان فارسی را آموخته بودند و یا فارسی، زبان مادری‌شان بود و از طریق آن‌ها می‌بایست با دقایق زبان تركی نیز آشنا شوند.

دو نمونه‌ی مهمی كه از این دست كتاب‌ها بر جای مانده است، «قاعده‌ی زبان تركی» اثر عبدالعلی خلخالی در عهد عباس میرزا ولیعهد و «قواعد زبان تركی» تألیف میرزا بابا طبیب آشتیانی در عصر محمد شاه قاجار است.

كتاب نخست، از سوی دانشمند خلخالی ساكن تبریز موسوم به « عبد‌العلی بن فضلعلی خلخالی‌» و به امر شاهزاده عباس میرزا، در «دار السلطنه‌ی تبریز» و در سال 1289هـ. تألیف شده است.

این كتاب قاعده‌ی زبان تركی نام دارد. از فحوای كلام عبد‌العلی خلخالی برمی ‌آید كه پدرش اهل فضل و ادب بوده است و او را «میرزا‌ فضلعلی» می‌نامد. از زندگانی او فعلا، چیزی نمی‌دانیم، این‌قدر هست كه وی در روزگار ولایتعهدی مظفرالدین‌شاه قاجار، در تبریز ساكن بود و به علم و ادب اشتهار داشته و ظاهراً از سوی ولیعهد برای نگارش مطالبی در قاعده‌ی زبان تركی دعوت شده است.6

نویسنده، اطلاعات مبسوط ادبی دارد و به ویژه به ادبیات عرب، و صرف و نحو زبان عربی مسلط است، تركی زمان خود را «تركی جدید» می‌نامد. و این، نشان می‌دهد كه با متون تركی قدیم، از قبیل متون اویغوری و جغتایی نیز آشنا بوده است.

گاهی از نوعی تركی سخن می‌گوید كه آن را «غیر فصیح و لهجه‌ی عوام»‌ می‌خواند و این، نشان می‌دهد كه با لفظ قلم و ادبیات تركی هم آشنایی داشته است. در نقل شاهد مثال نیز، از دیوان‌های شاعرانی چون: فضولی بیاتلی و محمدخلیفه گرمرودی استفاده می‌كند. محمد‌خلیفه را «افصح‌الشّعراء» می‌نامد و گاهی شعر او را تفسیر هم می‌كند.7

مؤلف در چند جا از تعبیراتی نظیر: بعضی گویند، استفاده می‌کند. مثلا در بحث افعل تفضیل گوید:

«. . . بعضی، بر این پنج‌گانه صیغ مشتقات، صیغه‌ی دیگری علاوه نموده، گفته‌اند که مشتقات اسم بر شش قسم است . . . » 8

در مبحث حروف، آن را به دو گونه‌ای مفرده و مرکبه تقسیم کرده است. حروف مفرده را به تفصیل و در چند فصل به بحث گذاشته است ولی در باب حروف مرکبه می‌نویسد:

«اگر چه حقیر وعده کردم که از حروف مرکبه هم فصلی بنویسم. لیکن از یک طرف غربت و پریشانی و از یک طرف ماه مبارک رمضان . . . ننوشتن را صلاح . . . دانسته . . . » 9

نویسنده دارای كتب و تألیفات دیگری نیز بوده است كه دست یافتن به آن‌ها نیاز به تتبع و بررسی در آثار باز‌مانده از روزگار او را دارد. در بحث اسم كه آن را بسیار به اختصار بیان كرده است، می‌گوید كه در این رساله، مصدرها را شرح كرده است و وعده می‌دهد كه «غیر مصدر»ها را به لحاظ آن كه زیاد است، مانند دیگر كتب لغت، تنظیم و تبویب خواهد كرد.10 فعلا، نمی‌دانیم كه آیا عمرش وفا كرده و توانسته است «فرهنگ لغات تركی XE "تركی" » را بنویسد یا نه؟

گرچه در مجموع، مباحث مطروحه‌ی خود را بسیار پیچیده و خسته‌كننده و ملال‌آور شرح می‌دهد، اما در فرضیه‌های دستوری، خود را صاحب نظر می‌شناسد. مثلا، در شرح «ساختن اسم مفعول» ‌اول دو نظریه‌ی معروف با عنوان‌ها‌ی «قول اول» و «قول ثانی» می‌آورد و سپس خود اظهار نظر كرده، می‌گوید:

«‌اما به اعتقاد حقیر این است كه...» 11

و این، نشان می‌دهد كه به خود اجازه‌ی اظهار نظر در رد یا قبول فرضیه‌ها‌ی زبان‌شناسی را می‌داده است.

در خاتمه‌ای كه بر كتاب نوشته، گفته كه مطالب ناگفته زیاد دارد و وعده داده است كه «بعد از عود به تبریز» بقیه را خواهد نوشت.

در نقل امثله به ویژه افعال، نویسنده كلمات را به گویش و لهجه‌ی اردبیل ضبط كرده است و از آن جا كه خود، زاده‌ی خلخال بوده است، این امر بسیار طبیعی جلوه می‌كند، مخصوصا ما می‌دانیم كه پس از روی‌كار آمدن صفویان، متون تركی ایرانی، عمدتاً با لهجه‌ی اردبیلی نگاشته می‌شده است.

در كتاب، شیوه‌ی شروع به بحث، تقلیدی از كتاب صرف‌میر است كه گوید:

«بدان كه كلمات لغت عرب بر سه گونه است: اسم است و فعل است و حرف...»12 و او هم می‌گوید:

«کلمات لغت ترک بر سه گونه است: اسم است و فعل است و حرف... »13

در فصل‌بندی مطالب و گونه‌ی بحث و آوردن امثله و شواهد نیز، مؤلف همین كتاب را پیش رو داشته است.

در سازه‌بندی مباحث، همان‌گونه كه گفتم، مؤلف بحث اسم و حرف را مختصر كرده است و گفته است:

«به جهت بسیاری، گنجایش این اوراق را ندارد.» 14

اما در بحث فعل گفته است:

«بیان افعال را به جهت كثرت منافع آن‌ها در محاوره و گفت‌وگو، مقدم نموده‌ام.»15 و به گستردگی افعال و زمان‌ها را شرح كرده است.

در مبحث فعل، اولویت را به ماضی داده و گفته است كه:

«اصل افعال به جهت تحقق معنی آن و تقدم زمانش، فعل ماضی است... پس تقدم آن از سایر افعال اولی و انسب است.»16

پس از آن از فعل شرط بحث می‌كند.

سپس وارد بحث در انواع فعل ماضی می‌شود. فعل ماضی را به دو نوع:

1. لازم، 2. متعدی،

تقسیم كرده است. و متعدی را به دو نوع:

1. معلوم، 2. مجهول.

و سپس برای هر سه نوع: 1. لازم، 2. متعدی، 3. مجهول،

دو گونه‌ی: 1. منفی، 2. مثبت،

قائل شده است و بدین‌گونه گفته است كه:

«فعل ماضی در زبان ترك بر شش نوع است.»17

پس از آن از فعل مضارع بحث كرده و قاعده‌ی بستن (=ساختن) فعل مضارع را به تفصیل آورده است.

و پس از آن بحث از نفی فعل مضارع و فعل مضارع در مقام تمنی و طلب، وارد بحث در فعل امر شده است.

پس از بحثی درازآهنگ از فعل ماضی، مضارع و امر، به بحث اسم كه آن را كه قبلاً به دو نوع مصدر و غیرمصدر تقسیم كرده بود، رجوع كرده است و غیرمصدر را به لحاظ دلالت سه‌گونه دانسته است:

1. دلالت بر ذات، مثل بورك (=بؤرك)Börk .

2. دلالت بر حدث، مانند ایشیتمك (=ائشیتمك) Eşitmәk.

3. دلالت بر ذات و حدث، مانند کلن (=گله­ن) Gәlәn.

و به لحاظ سازه‌بندی‌ دو گونه شمرده است:

1. مشتق، 2. غیرمشتق.

اسم مشتق را هم پنج گونه دانسته است:

1. اسم فاعل،

2. اسم مفعول،

3. صفت مشبّهه

4. صیغه‌ی مبالغه،

5. افعل تفضیل.

و هر یك از آن‌ها را در فصلی جداگانه مورد بحث قرار داده است.

زیباترین و گسترده‌ترین فصل كتاب، بحث مصادر است كه آن را مؤلف به فرهنگ موضوعی مصدرهای تركی از دو حرفی تا هشت حرفی تبدیل كرده است. و در هر كدام از گونه‌ای لازم و معلوم و مجهول با مثال‌های كافی سخن گفته است.

عنوان بحث بعدی «ضمایر، اسمای اشاره، اسمای عدد، و اسمای استفهام» است و كتاب را با مبحث حروف به پایان رسانده است.

در مجموع باید گفت كه شیوه‌ی بیان موضوع این كتاب و شیوه‌ی گزارش مقولات دستوری آن برای زبان تركی را ما می‌توانیم جزئی از دستور زبان قاجاری به حساب آوریم كه پس از انتشار دیگر آثار آن عهد، می‌توان روش واژه‌گزاری و شیوه‌ی تدوین و تبویب قواعد در آن‌ها را تنظیم كرد.

گذشته از آنچه گفته شد، مؤلف در تألیف خود، سعی كرده است، مباحث دستور زبان تركی را با تطبیق و مقایسه با صرف و نحو عربی و فارسی به نگارش درآورد، یعنی وی در جاهای مختلف كتاب، به آنچه كه امروزه به آن دستور زبان تطبیقی (Comparative Grammer) می‌گوییم نیز پرداخته است و قواعد زبان تركی را با قواعد زبان فارسی و عربی رو در رو نهاده است. مثلا، در بحث از فعل ماضی گوید:

«مذكر و مؤنث و تثنیه و جمع در تركی چون فارسی می‌آیند.»16

و یا می‌گوید:

«گاهی در زبان ترك ـ چنان‌كه در زبان عرب ـ صیغه‌ی مفرد غایب را در مقام تثنیه و جمع غایب، به جهت قرینه بودن عدد، قبل از فعل استعمال می‌كنند.»18 و یا در بحث از فعل شرط گوید:

«چنان چه در زبان فارسی كلمه‌ی اگر اصل همه‌ی ادوات شرط است و به معنی إن و لو آمده، در مقام هر دو واقع می‌شود، هم‌چنین در تركی جدید، كه مصطلح این عصر است، كلمه‌ی اگر اصل ادوات شرط است.»19

یا در بحث از فعل مضارع گفته است:

«فعل مضارع را نیز در زبان ترك، چون فعل ماضی ـ آن‌چنان‌كه در زبان فارس ـ شش صیغه است.»20 و یا:

«در تركی هم، چون فارسی و عربی، فعل مضارع را از فعل ماضی بنا می‌كنند.»21

مورد مهم دیگری كه به نظر می‌رسد به آن بپردازم، آن است كه مؤلف كتاب، به قاعده‌تراشی‌های بی‌موردی در دستور زبان تركی نیز دست می‌یازد. مثلاً در سخن از ساختن فعل ماضی، بحث ملال‌آور درازی را پیش می‌گیرد. دو پی‌افزوده‌ی زمان و شخص را با تعبیرات گوناگون خسته‌كننده‌ای معرفی می‌كند. ما، امروزه این پی‌افزوده‌ها را در سایه‌ی پیشرفت دانش زبان‌شناسی می‌شناسیم. مثلا، در صرف فعل ماضی از چهار مصدر زیر:

gәlmәk, gülmәk, qalmaq, vurmaq



پی‌افزوده‌ی شخص


پی‌افزوده‌ی زمان


بن ‌فعل


پی‌افزوده‌ی شخص


پی‌افزوده‌ی زمان


بن فعل

m





gül


m


di


gәl

n





gül


n


di


gәl

---





gül


---


di


gәl

k





gül


k


di


gәl

z





gül


z


di


gәl

lәr





gül


lәr


di


gәl



پی‌افزوده‌ی شخص


پی‌افزوده‌ی زمان


بن فعل


پی‌افزوده‌ی شخص


پی‌افزوده‌ی زمان


بن فعل

m


du


vur


m





qal

n


du


vur


n





qal

---


du


vur


---





qal

q


du


vur


q





qal

z


du


vur


z





qal

lar


du


vur


lar





qal



پی‌افزوده‌ها را می‌شناسیم. ولی مؤلف كتاب، به جهت بها دادن به رسم‌الخط و شكل املایی كلمات، قواعد عجیب و غریبی برای ساختن صیغه‌های مختلف افعال، استخراج كرده و آن‌ها را به صورت فرمول‌های ریاضی پیچیده‌ای درآورده است.

و یا در تقارن آواك پایانی بن فعل با آواك آغازین پی‌افزوده‌ی زمان، این حادثه را «اجتماع مثلین» نامیده و گفته است:

«... دال اصلی (منظور آواك پایانی بن فعل) را چون‌ كه ساكن و سابق است، به دال ثانی (منظور آواك آغازین پی‌افزوده‌ی زمان) ادغام می‌كنند. مثل دادّی (=داددی) daddı.»22

مؤلف در نوعبندی مصادر به دو حرفی، سه حرفی، چهار حرفی و جز آن گاهی در صور و اشکال املایی تکواژ ها شیوه ی خاصی را با بی اعتنایی به تعداد حروف املایی پیش گرفته است. مثلاً مصدر قلماق را که دو حرفی است، سه حرفی، و مصدر بویماخ را که سه حرفی است، چهار حرفی وقس علیهذا به حساب آورده است. به نظر می رسد که در شیوه ی نخست واکه ی (آ) را مرکب از دو حرف الف و همزه شمرده و دوم آنکه واکه های ü/ö/o/u/ı را اسقاط کرده است. و یا مصدری را گاه دو حرفی و گاه سه حرفی شمرده است، مانند دونماق donmaq که به نظر می رسد یک بار آن را بدون واو و یک بار نیز با واو فرض کرده است.

مؤلف بسیاری از پی افزوده های فعل سازی را که از بن فعل لازم، مصدر متعدی و یا متعدی در متعدی می سازند، گاه با تخلیط معنی، لازم و گاهی نیز مجهول شمرده است. مانند دورولانماق durulanmaq که جزو مصادر لازم معلوم مثبت آورده، ولی صاف گردانیده شدن معنی کرده است.



کتاب دوم، «قواعد زبان ترکی» نام گرفته است. نویسنده‌ی کتاب میرزا بابا طبیب آشتیانی نام دارد که در زمان محمدشاه قاجار و ظاهراً با یکی از دوستان خود به شهر شیراز و به خدمت میرزا محمدتقی آشتیانی، وزیر مملکت فارس ـ جزئی از ممالک محروسه‌ی قاجارـ ، رفته و مدتی در کنار وزیر و فرمانروای فارس اقامت کرده است و در آن‌جا این کتاب را نوشته است. علت تألیف را خود چنین به قلم آورده است:

« ... میل خاطر پادشاه جهان که نمونه از رأفت و رحمت حضرت سبحان است، جماعت اتراک در ممالک عراق و فارس آمد و شد بسیار و تعدد و تکثر بی‌شمار به هم رسانیده، در اکثر مجالس و محافل ترکان شیرین شمایل به بردن دل‌ها مایل و به حسن تکلم متکلم، فارسیان را به خود مشغول و عراقیان را از عقل معزول داشتند، آری. شعر:

ترکان فاسی‌گوی بخشندگان عمرند،

ساقی بشارتی ده پیران پارسا را.



لهذا اکثری از اهل این بلاد، از لغات و اصطلاحات آن‌ها بی‌خبر، و به تحصیل طریقشان بی‌سیر، و از این راه همیشه دلتنگ و با خویش در جنگ بودند. این فقیر هم به مضمون: خواهی نشوی رسوا هم رنگ جماعت شو، و به مصداق اَلنّاسُ عَلَی دِیْنِ مُلُوکِهِم، رغبتی تمام و شوقی لاکلام به معرفت آن لغات به هم رسانیده، به خاطر رسید که الفاظ و عبارات آن‌ها را، به قسمی خوش و طرزی دلکش، جمع‌آوری نموده در این اوراق نگارم، و آن را هم‌چون سایر معلومات انگارم.»

در همین‌جا، نام کتاب و شیوه‌ی تألیف خود را بیان داشته است:

« ... آن را مسمّی به قواعد ترکی نموده، الفاظی را که در این زمان، مشترک فی ما بین ترکی و پارسی است، متعرض نگردیده، به توضیح بازگذارم.»

مؤلف با توجه به شیوه‌ای که به کار برده، توقع داشته است که:

«هرگاه فارسیانِ شیرین زبان را به تلفظ و تکلم آن عبارات رغبت افتد، به تلفظ و تکلم آن عبارات به سهولت توانند اخذ نمود و بدان تکلم فرمود.»

از سیاق عبارت پیداست که برخی از سران ولایات که احتمالاً با زبان ترکی آشنایی عمیق نداشتند، در مقابل دولتمردان قاجار احساس نیاز به آموختن این زبان می‌کردند و از این‌رو، وی را که ظاهراً علاوه بر طبابت، با زبان‌پژوهی و علوم ادبی نیز محشور بوده است، مأمور به تألیف این کتاب کرده‌اند.

مؤلف ادعا می‌کند که مطالب کتاب خود را «به قسمی خوش و طرزی دلکش» نگاشته است و تأکید دارد که «اکثر لغات را به لسان اهل تبریز، که زیباترین مملکت آذربایجان است» نوشته است.

کتاب گذشته از مقدمه، دارای سه باب اصلی و یک خاتمه است.



باب نخست در افعال، دارای چهار فصل، باب دوم در اسماء، دارای نه فصل، باب سوم در حروف، و خاتمه در پاره‌ای الفاظ مرکبه است.

فصل اول از باب نخست را «در قواعد اشتقاق افعال از مصادر» نام داده است و با توجه به این‌که طبق تأکید خود در مقدمه، در ذکر الفاظ ترکی، لهجه‌ی تبریز را اساس قرار داده، ماق maq یا ماخ max را نشانه‌ی مصدر نامیده است و گونه‌های دیگر تلفظ را از آنِ «بعضی اتراک» دانسته است.

پس از ذکر و معرفی مصدر، شیوه‌ی ساختن صیغه‌های افعالِ زمان‌های گذشته، آینده و نیز امر، نهی، جحد، استفهام، اسم فاعل و اسم مفعول را یکی ـ یکی و با حوصله بیان داشته و برای همه، از مصدر وورماق vurmaq (در معنای: زدن) مثال آورده است. از این مصدر در همه جا، تا انتهای کتاب، در دادن امثله و شواهد استفاده کرده و آن را vırmaq تلفظ کرده است. ما این ضبط را در متن قرار دادیم و در داخل ابروان ( ) صورت مکتوب آن، یعنی vurmaq را صرف کردیم، ولی هرجا که تأکید بر «یای مجهوله» داشت، تعریفی از صورت vırmaq را نیز به دست دادیم.

آنچه را در میان ابروان قرار داده‌ایم، هم صورت مکتوب شاهد مثال و هم صورت صحیح تلفظی آن، بر اساس قانون هماهنگی آوایی زبان ترکی است. از این رو، گاهی فتحه‌ی موجود در املاء را به الف ممدوده‌ی ترکی تبدیل کرده‌ایم، مثلا: ورمدی را vurmaq نوشته‌ایم؛ زیرا یقیناً در آن عصر، فتحه‌ی موجود بر روی حرف میم، مدّ ترکی، یعنی واکه‌ی A بوده است و لاغیر. و از آن‌جا که مدّ ترکی نسبت به مدّ عربی و فارسی کوتاه بوده و گاه آن را الف مقصوره هم می‌گفتند، به صورت فتحه نشان می‌دادند. چنان‌که صیغه‌ی مفرد مخاطب فعل نفی از همین مصدر را همه جا ورماسین vurmasan نوشته است. و ما در همه‌ی نسخ خطی ترکیِ دوران صفوی و قاجار به این نکته برمی‌خوریم و هنوز نیز در رسم‌الخط برخی ترکی‌نگارانِ سنتی، این شیوه اعمال می‌شود.

فصل دوم از باب نخست، در واقع واژه‌نامه‌ی الفبایی فارسی به ترکی، و فصل سوم واژه‌نامه‌ی ترکی به فارسیِ صیغه‌های بازگفته در بالا از همان مصدر است که به ترتیب زمانی تنظیم شده است.

فصل چهارم از باب نخست، «متعلقات به افعال» نام دارد. در این فصل، در واقع از حالت‌پذیریِ ضمیر در ترکی سخن می‌رود، اما به لحاظ نگارشْ محور بودن و بها دادن به املاء، مؤلف مجبور به استخراج قواعد خاصی می‌شود. حالت آزاد از ضمیر را به مرفوع، حالت مفعولی را منصوب و حالت مِلکی را مجرور می‌نامد.

مؤلف سعی دارد با همه‌ی تلاشی که برای استخراج قواعد کرده و تحت عنوان «قاعده» آن‌ها را شرح داده است، از اعتنا به گفتارگرایی دور نیفتد. مثلا: هنگام سخن از حالت اضافه در اسم که نشانه‌ی آن ضمیر مجرور می‌نامیده است. و در همه‌ی ضمایر شش‌گانه‌ی پی‌افزوده‌ی چهار شکلی in / ın / un / ün را تنها به صورت in (ـ ین) اضافه کرده است، در انتها گفته است:

«در نهایت در این‌جا، در دو لفظ متکلم وحده و مع الغیر، هرگاه خواهند نون [را] ـ که حرف اخیر است ـ مبدل به میم کنند، می‌گویند: منم، بیزیم.»



باب دومِ کتاب دارای ده فصل و در واقع ده واژه‌نامه‌ی کوچک فارسی به ترکی و عربی است.

عنوان باب سوم «در حروف» است و در آن‌جا برخی ادات، اسم اشاره‌ها و جز آن را معرفی و به فارسی معادل‌یابی کرده است. بخش خاتمه «در پاره‌ای الفاظ مرکبه» است و در آن‌جا برخی ترکیبات گفتاری و تعابیر و اصطلاحات معادل‌یابی شده است.

در دادن امثله و شواهد ترکی، اساس کار مؤلف، همان‌گونه که خود در مقدمه گفته، لهجه‌ی تبریز است. از این‌رو، هر تکواژ را به این شیوه ضبط کرده است و اگر جایی شکل مکتوب لغتی را آورده، بلافاصله فورم تبریزی آن را نیز ذکر کرده است. مثلا: در سرواژه‌ی آشامیدن، معادل ایچمک içmәk آورده و بلافاصله تلفظ تبریزی آن، یعنی ایشمک işmәk را نیز ذکر کرده است.



برخی از ویژگی‌های دیگرِ کار مؤلف را می‌توان چنین برشمرد:

در دادن معادل به مصدر مرکب آلوده کردن، دو معادل ترکی باتیرماق batırmaq و بولاشماق bulaşmaq را آورده است؛ در حالی‌که می‌دانیم معادل دومی با پی‌افزوده‌ی مجهول‌ساز aş / әş ساخته شده است و مصدر بولاشماق bulaşmaqمعنای آلوده شدن می‌دهد.

برخی جاها نتوانسته است برای مصادر بسیط ترکی، معادل کوتاه فارسی پیدا کند. مثلا: سرواژه‌ی فارسی برای مصدر ساچیلماق saçılmaq را آب باشیدن از دست به طور ترشح، سرواژه برای مصدر قووورماق qovurmaq را بو دادن در آتش و سرواژه رای مصدر ایسته‌مک istәmәk را طلب کردن و طالب شدن مثل خواستن را، و گاهی سرواژه‌ی به شرحی در باب لفظ ترکی مورد نظر تبدیل می‌شود. مانند سرواژه‌ برای مصدر اوتماق utmaq را فرو بردن چیزی به حلق، و سرواژه برای مصدر اومماق ummaq را کامل شدن آدمی که اسم مرضی است که به جهت خواهش و خواستن غذا عارض اهل آذربایجانی می‌شود، کندن زمین و پاره‌ای چیزها را ← قازماق qazmaq ، کندن پوست میوه‌ها و حیوانات و برهنه کردن ← سویماق saymaq.

در ذکر تکواژهای چند معنایی، مؤلف معنای دومی را نیز لحاظ کرده است. مانند معادل دگمک dәymәk برای مصدر ارزیدن که گفته است:«... مصدر مشترک است و به معنی خوردن چیزی به چیزی هم آمده است.»

آن‌جا که برای تکواژ فارسی دو معادل ترکی یافته، هر دو را ذکر کرده است. مانند مصدر انداختن که هم آتماق atmaq و هم سالماق salmaqرا به عنوان معادل آورده است. و این، از مواردی است که مصدر فارسی دارای دو معنای جداگانه و قریب به هم باشد و در ترکی برای هر یک از آن معانی معادلی یافت شود. مانند افتادن که برای آن، هم دوشمکdüşmәk و هم ییخیلماق yıxılmaq را به عنوان معادل آورده است. یا برای سرواژه‌ی گرداندن در معادل گزدیرمک gәzdirmәk و دولاندیرماق dolandırmaq را آورده است.

و یا هر دو معنای گرفتن در فارسی را به این شرح آورده است:

ـ آلماق almaq

ـ توتماق tutmaq

گاهی سر واژه‌های غیرمکتوب متعلق به گویش‌‌های مرکزی را نیز داده است. مانندِ

پیش کردن با معادل اؤرتمک ōrtmәk

چین دادن با معادل بوزمک büzmәk

سرگوشی کردن با معادل قولاشماق qulaqlaşmaq

گاهی تکواژ دو معنایی ترکی را به عنوان معادلی به سرواژه‌ی فارسی آورده و معنای دومی آن را نیز ذکر کرده است. مانند گئچیرتمک gәçirtmәk که برای سرواژه‌ی خاموش کردن آورده و گفته است:«این لفظ مشترک است. به معنی گذرانیدن هم آمده.» یا گئچمک geçmәk معادل خاموش شدن که گفته:«و به معنی گذشتن نیز آمده.»

و یا در سرواژه‌ی دویدن معادل قاچماق qaçmaq را آورده و گفته است:«و به معنی گریختن هم آمده است.»

در جاهایی که سرواژه‌ی فارسی چند معنایی است و برای هر معنا معادل جداگانه می‌توان یافت، به ذکر یک معنا قناعت نکرده و معادل معنای دوم آن را هم آورده است. مانند سرواژه‌ی خوردن که معادل ئیمک yemәk را برای آن نقل کرده و سپس گفته است:«ولیکن خوردن چیزی به چیزی یا به زمین خوردن را دگمک dәymәk ... خوانند.»

اگر لفظ ترکی به دوگونه تلفظ می‌شده، هر دو تا را آورده است. مثلا: برای دادن معادل به سرواژه‌ی رم کردن هولمک hülkmәk و اولکمک ülkmәk هر دو تا را ذکر کرده است. و در معنای سرواژه‌ی سبز شدن، هر دو لفظ گؤیه‌رمک gōyәrmәk و گؤگه‌رمک gōgәrmәk آورده است. مؤلف با توجه به وسیع بودن الفاظ ترکی، گاهی به گسترده‌نگاری معنایی نیز دست زده است. مثلا: در دادن شرح به سرواژه‌ی صدای سگ، مصدر هورمک hürmәk را آورده و سپس گفته است:« هرگاه [سگ] سر را بلند دارد و دست‌ها را جفت بگذارد و صدا کند، اولاماق ulamaq و یک قسم او را هافیلداماق hafıkdamaq گویند.»

طبق آنچه بر الفبای عربی حاکم است، نویسنده هنگام ذکر از پی‌افزوده‌ها به واک‌ها بها نمی‌دهد. مثلاً در ذکر پی‌افزوده‌ی anda/әndә گوید:« هرگاه خواهی اخبار از حدوث فعل نمایی... بعد از علامت مصدر، لفظ نده ndә [anda/әndә] را بر اصل ماده ملحق نموده...»

یا درباره‌ی نشانه‌ی صفت فاعلی әn/an گوید:«هرگاه خواهیم اخبار از فاعل فعل کنیم... بعد از حذف علامت مصدر، نون زیاد می‌کنند و می‌گویند: ورن vuvan.»

نویسنده‌ی کتاب محمد مؤمن آشتیانی معروف به «میرزا بابا طبیب» است که در عهد سلطنت محمدشاه قاجار (جلوس1250ـ1260هـ.) این کتاب را برای میرزا محمدتقی‌خان آشتیانی معروف به «مؤتمن السّلطان» (متوفی 1262هـ.) نوشته است. در باب زندگی و شخصیت میرزا طبیب فعلاً اطلاعاتی به دستمان نیامد. اما میرزا محمدتقی‌خان آشتیانی را کم و بیش می‌شناسیم، وی «میرزا محمدتقی آشتیانی پسر هاشم‌خان پسر آقا محسن‌ آشتیانی است که در اوایل سلطنت فتحعلی‌شاه وارد خدمت استیفاء شد و در این زمان حاج محمد‌حسین‌خان اصفهانی، مستوفی‌الممالک یعنی وزیر دارایی بود. میرزا محمدتقی در سال 1262 ق. به جای منوچهرخان معتمدالدوله، به وزارت و پیشکاری فیروز‌ میرزا (فرمانفرما)، والی فارس، تعیین شده و روانه شیراز شد. وزارت او چند ماهی بیش طول نکشید که به واسطه‌ی تغییر مأموریتِ فیروز میرزا و آمدن فریدون میرزا با لقب فرمانفرمایی به جای برادر خویش به فارس، قوام‌الدوله از وزارت استعفاء کرد و به تهران آمد و به جای وی میرزا جعفر مستوفی سوادکوهی به وزارت و پیشکاری ولایت فارس تعیین گردید.

میرزا محمدتقی قوام‌الدوله در سال1262 ق. درگذشت و در قم، در مقبره‌ی اختصاصی که برای خود ساخته بود، به خاک سپرده شد. اعقاب و احفادش نیز از جمله ابراهیم معتمدالدوله، حسن وثوق‌الدوله، احمد قوام‌السلطنه و غیره در آن جا مدفون می‌باشند.»23



پی‌نوشت‌:

1. زرین‌كوب، عبدالحسین. مجله‌ی یغما، آبان ماه 1335، ص259.

2. اخیراً فهرست نسخ خطی كتب تركی XE "تركی" كتابخانه‌ی آیت‌الله نجفی مرعشی، فهرست شده و انتشار یافته است.

3.كاشغری، محمود. دیوان لغات‌الترك، برگردان فارسی XE "فارسی" از ح. م. صدیق، اختر، تبریز، 1384.

4. متن كامل سنگلاخ با عنوان گنج‌واژه‌ی نوایی به كوشش اینجانب زیر چاپ است.

5. رشدیه، میرزاحسن. امثال لقمان، نشر زوفا، تهران، 1379.

6. همین كتاب، ص . 31

7. همین كتاب، ص . 162

8. همین كتاب، ص . 108

9. همین كتاب، ص . 192

10. همین كتاب، ص . 37

11.همین كتاب، ص . 101

12. جامع المقدمات، صرف میر، مقدمه.

13. همین کتاب، ص. 35

14. همین کتاب، ص. 36

15. همین کتاب، ص. 40

16. همین کتاب، ص. 39

17. همین کتاب، ص. 55

18. همین کتاب، ص. 41

19. همین کتاب، ص. 53

20. همین کتاب، ص. 59

21. همین کتاب، ص. 59

22. همین کتاب، ص. 47

23. بامداد، مهدی. شرح حال رجال ایران، تهران، ج3، ص324.

آرديني اوخويون- Ardını Oxuyun!

ساجیلر دولتی
نوشته شده توسط پرویز همت جو
28 اسفند 1388 ساعت 14:10

«اسلامدان سونرا آذربایجاندا ایلک تورک دولتی»

ایکینجی عصرین سونو ، اوچونجو عصرین اوللرینده عباسی خلافتینین ضعیفله مه سینده ن استفاده ائده ن یئرلی حاکملرین بیر چوخو خلافتده ن بویون قاچیریب خراج وئرمه کده ن امتناع ائتمیشديلر. اونلار حتی اؤز آدلارینا سکه کسدیریب خطبه اوخوتماغیدا روا بیلمیشدیلر. ائله بو جسور دولتلرده ن بیری ده آذربایجان اراضیلرینده عمله گلن ساجیلر دولتی اولموشدور.

پایتختی تبریز[1]، مراغه[2] و اردبیل شهری اولان ساجیلار دولتی، «اورتا آسیادان قالخمیش 276- دان 318- نجی هـ . ق. ایللرینه قده ر آذربایجان اراضیلرینده حکمرانلیغا »[3] باشلامیشدیلار.

- آذربایجان تاریخی، محمود اسماعیل، آذربایجان دولت نشریاتی، باکی، 1993، ص. 118.[1]

2- تاریخ ایران، «پژوهش دانشگاه کمبریج»، گردآورنده: ر. ن.فرای، مترجم: حسن انوشه، تهران، مؤسسۀ انتشارتی امیرکبیر، 1379، ص. 198.

3- تاریخ تبریز «از دوران باستان تا بر آمدن مغولان»، مجید رضا زاد عموزین الدین، تبریز، انتشارات اختر، چاپ، دوم، 1382، ص. 80؛ «دئمه لییه م کی، دائره المعارف فارسی مصاحبده ساجیلرین حکومتی 279دان 317ییه قده ر قید اولونموشدور. ج1، چاپ سوم،شرکت سهامی کتابهای جیبی(وابسته به مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر، تهران، 1383، ص.1218

ساجیلرین منشاء و اصل نسبلری حاقدا چئشیتلی فیکیرلر سؤیله نمیشدیر. و. مادلونگ یازیر: «چوخ احتمالا گورا سغددان قالخمیشلار»[1]. خانم بهرامی اونلاری ماورای النهر اطرافیندا یئرله شن اشروسنه شهرینده ن بیلیب، آرتیریر: «بیر چوخو اونلاری سهواً تورک ساییرلار»[2] . معروف سکه شناس ج. ک. مایلز ایرانین باتی چئورسینده قورولان کیچیک سلسله لرین سکه ضرب ائتدیردیکلرینده ن دانیشدیغی زامان، «یوسف بن دیوداد تورک ده ن»ده آد آپارمیش و 303- نجو هـ. ق. ایلینده ضرب ائتدیردییی سکه ده ، خلیفه نین آدیندان سونرا امیر یوسف ساجین دا آدینین حک اولونماسینی قید ائتمیشدیر[3].

اسلام انیسکلوپدیاسینین مؤلیفلرینده ن، ج. ل. هووارت[4]، آذربایجان سووئت انیسکلوپدیاسینین مؤلفلری [5] و روس شرق شناسلاریندان اقرار علی یئو[6]، ضیاء بنیاداوو[7]، ایران تاریخچیلرینده ن رحیم رئیس نیا[8] و... ساجیلرین تورک منشاءلی اولدوقلارینی تصدیقله میشدیلر.

سلاله نین باشچیسی آدلانیلان ابوساج «آدلی- سانلی تورک سرکرده لرینده ن»[9] اولموش، خلافت اوردولاریندا دفعه لرله سیناقدان چیخمیشدیر.[10].

طبری ابوساجدان ایلک دفعه، افشینین سرکرده لیییله 222- نجی هـ. ق. ایلینده عباسی خلیفه سی معتصم(218-227 ق/ 833- 842) طرفینده ن بابک ایله دویوشمه ک اوچون آذربایجانا گؤنده ریلن اوردو ایچریسینده، بیر سرکرده کیمی اولدوغونو قید ائتمیشدیر[11]. مادلونگین فیکرینجه «اونون بو دویوشده گؤستردییی شجاعت ، قهرمانلیقلار و بیرده، بابکین عایله عضولری و یاخین آداملارینی اسیر آلماسی اونون شهرتینی آرتیرمیشدیر»[12]

ابن الاثیرین یازدیغینا گؤرا، بابک عایله عضولری ایله گیزلی یوللارلا ارمنستانا گئتدییی بیر زاماندا، خلیفه اوردوسونون گؤدوکچولرینین باشچیسی اولان ابوساج طرفینده ن محاصریه آلینمیشدیر. معاویه و بابکین آناسی ایله برابر قادینلارین بیرینی توتوب افشینین یانینا گؤنده ردی».[13] ابن الاثیرین سؤزلرینی بیر آز ده ییشیکلیک له طبرینین «تاریخ الرسل و الملوک» اثریندده گؤرمه ک اولار[14].

ابوساجین ایشی بوننان بیتمه دی. او، دفعه لرله عباسیلر خلیفه سینین نفعینه چالیشمیش و عباسیلر سارایینین نفوذلو آداملاریندان بیرینه چئوریلمیشدیر.

224- نجی هـ. ق. ایلینده معتصم و خراسان امیری عبدالله بن طاهر، مازیارین شورشینی سؤندورمه ک مقامینا گلدیلر. دماوند و لارزدان خلیفه نین امری ایله طبرستانا گؤنده ریلن اوردویا ائله ابوساج باشچیلیق ائدیردی[15].

افشین بابکه غلبه چالدیقدان سونرا اؤز باجیسی اری منکجوری آذربایجانا والی تعیین ائتدی. اما، 226.اینجی هـ. ق. ایلینده[16] «منکجور بابکین کندلرینین بیرینده خزینه یه ال تپارکن اونو خلیفه یه بیلدیرمه میشدیر. بو ایشده ن باش آچان آذربایجان «برید»ینین باشچیسی خلیفه یه خبر وئرمیش، منکجور اؤز مکتوبوندا آذربایجان بریدی عبدالله بن رحمانین سؤزلرینی انکار ائده نده ن سونرا، اونو اؤلدورمه ک قرارینا گلدیکده، اردبیل جماعتی اونون قارشیسینی آلمیشدیلار. منکجور ایله اردبیل جماعتی آراسیندا ساواش باشلامیشدیر. بو خبر معتصمه چاتدیقدا او، افشینده ن منکجورون قیراغا قویولماسینی ایسته میشدیر. افشین ایسه اؤز یاخینلاریندان اولان ابوساج دیودادی آغیر بیر اوردویلا آذربایجانا گؤنده رمیشدیر.افشین ظاهرده قوشونو منکجور ایله دؤیوشمه یه گؤنده رسه ده، گیزلینجه اونون منکجورا یاردیم ائتمه امرینی وئرمیشدیر. اونون اوزره معتصم تورک سرکرده سی بغانی [بوغا] اونون دؤیوشونه گؤنده رمیشدیر. منکجور بو خبری بیلدیکده ن سونرا بوتونلوکله خلیفه نین امرینده ن بویون قاچیرمیشدیر. منبعلر گؤرا، بابکین آداملاریندان بیر نئچه سینی اؤز اطرافینه یقمیش، اردبیل شهرینده ن دیشاری چیخیب، خلیفه نین سرکرده سی ایله دویوشدوکده ن سونرا، بوغا اونا ظفر تاپمیشدیر.

منکجور بابکین قالالاریندان بیرینه قاچیب اورادا اؤزونه معوا قوردوقدان سونرا، بیر نئچه مدت اورادا گیزله نیب و بوغانین قارشیسیندا استقامت گؤسترمیشدیر. سونرا اؤز آداملاری اونو توتوب خلیفه نین سرکرده سینه تسلیم ائتمیشدیلر. بعضیلرینین دئدیینه گؤرا، او، اؤزو بوغادان امان ایسته میشدیر. هر حالدا، اونو سامرّایا آپاریب خلیفه نین امر ایله دوستاغا سالدیلار. ائله بونونلادا مازیارین شورشی یاتیریلمیش و افشین هر ایکی حادثه ده اتهاملاندی»[17]. «اما خلیفه افشینی منکجورون تحریکینده مقصر بیلیب و ابوساجی افشینین عاملرینده ن اولدوغونو بیلن خلیفه اونون یئرینه باشقا بیر سرکرده نی تعیین ائتدی.

بوندان سونرا 242- نجی هـ.ق. ایلینه قده ر ابوساجین یاشایشیندان بیلیک الده یوخدور. اولا بیلسین کی، معتصمین آجیغی و اونا اینامی اولمادیغی اوچون اونو ایللرجه خلافتده ن آیرمیشدیر»[18].

هر حالدا ابوساج بوندان سونرا چوخ چئشیتلی منصبلره چاتمیشدیر.او، «242- نجی هـ. ق. ایلینده متوکل عباسی (232- 247- نجی هـ. ق./ 847- 861) طرفینده ن جعفر بن دینارین یئرینه مکه یولونون رییسی تعیین اولوندو. طبرینین سؤزلرینده ن بئله نتیجه آلماق اولور کی، ابوساج 251- نجی هـ. ق. ایلینه قده ر مکه یولونون رییسی اولموشدور. یعقوبینین سؤیله دییینه گؤرا، ایکی ایل بوندان قاباق، او زامان کی، محمد المولّد، خلیفه المستعین طرفینده ن یوسف بن ابراهیم تنوخینین شورشینی سؤندورمه ک اوچون قنسرینه گؤنده ریلدیی بیر زاماندا اؤز ایشینده ناکام قالدیغی اوچون، خلیفه بو ایشی ابوساجا تاپشیرمیشدیر. او قصیصه [یوسف بن ابراهیم تنوخی] یه امان وئردیکده ن سونرا، اونو لاذقیه حاکمی ائتدی»[19].

متوکلده ن سونرا ، مستعین(248- 252هـ. ق.) و معتزّ(252- 255- هـ. ق.) آراسیندا اولان چارپیشمالاردا، ابوساج معتزّ طرفینی توتموشدور.[20] 251نجی هـ. ق. ایلینین ربیع الاول آییندا معتزّ ایله مستعین آراسیندا اولان چارپیشمادا، معتزّ تورکلرین حمایه سی آلتیندا اولدوغو بیر حالدا، ابوساج یئددی یوز(700) آتلیلا مکه یولوندان بغدادا گلیب، خلیفه یه قوشولموشدور. ائله اونداندا خلعتلر آلمیشدیر[21].

ابوساج 252- نجی ایلده خلیفه طرفینده ن کوفه و اونون اطرافینا حاکم سئچیلدییی بیر حالدا[22]، یئنه ده مکه یولونون رییسی اولموشدور. 254- نجی هـ. ق. ایلینده عباسی خلیفه سی معتز طرفینده ن مُضَر، قنسرین، عواصم و حلب حاکمی تعیین ائدیلدی.او، معتمدین خلافتینده ن قاباق، مُضَر، ربعیه حاکمی و قنسرین اوردوسونون سرکرده سی ایدی. او، ائله بو عنوان ایله ده خلیفه ایله بعیت ائله دی[23].

او، 256- نجی هـ. ق. ایلینه قده ر بو سیمتده قالمیشدیر. همان ایلده خلیفه اونو ارمنستان حاکمی عیسی بن شیخین شورشینی سؤندورمه ک اوچون گؤنده ردی. ارمنستان ساواشی 261- نجی هـ. ق. ایلینه قده ر داوام ائتمیشدیر[24]. ابوساج خلیفه طرفینده ن 261- نجی هـ. ق. ایلینده اهواز حاکمی و زنگیلرله مبارزه اوچون تعیین ائدیلدی. اوندان سونرا عبدالرحمان بن مُفلح فارسا، اودا [ابوساج] اهوازا گئتدی. بو ایلده عبدالرحمان اؤلدو. ابوساج عسکر مُکرَمه طرف دالی اوتوردو. ائله بو واخت زنگیلر اهوازا گیریب، اورانین آداملارینی [کیشیلرینی] اؤلدوروب آروادلارینی اسیر آلدیلار و ائولرینی یاندیردیلار. ائله اوندان سونرا ابوساج اؤز مقامیندان گؤتورولوب، ابراهیم بن سیمانی اونون یئرینه قویدولار[25].

262- نجی ایلده عباسی خلیفه سی معتمد ایله یعقوب بن لیث آراسیندا اولان اختلافین شدتلی زامانی، ابوساج یعقوب بن لیثین طرفینی ساخلامیش و اونون طرفینده ن قارشیلانمیشدیر[26]. خلیفه نین قارداشی موفق یعقوب بن لیثه قالیب گله نده ن سونرا[27] ابوساجین اموالینی مصادره ائتددی. اونلارین هامیسینی بوتونلوکله اؤز سردارلاریندان اولان، مسرور بلخییه اقطاع وئردی[28].

ابوساج 266- نجی هـ. ق. ایلینین ربیع الاول آییندا یعقوب بن لیثین قارداشی و جانیشینی اولان، عمروبن لیثین اوردوسوندان بغدادا قاییدارکن، جُندی شاپوردا اؤلموشدور[29].



محمد بن ابوساج



ابوساج اؤله نده ن سونرا اونون اوغلو ابوعُبیدالله محمد افشین[30] بن ابوساج 266- نجی هـ. ق. ایلینده خلیفه المعتمد طرفینده ن مکه و مدینه عاملی و مکه یولونون رییسی سئچیلدی[31]. همین ایلده محمدبن ابو ساج ابن محزومی ایله دویوشدو. او، ذی حجّه نین سگگیزینده ابن محزومینی شکست وئریب بوتون مالینی تالادی[32].

267- نجی هـ. ق. ایلینین شوال آییندا [محمد] بن ابو ساجین طرفدارلاری هیصم عجلی ایله دویوشموشدور. اونلار، هیصم عجلینین قوشونونون جلودارینی اؤلدوردوکده ن سونرا، اونون اوردوسونا غلبه چالمیش و اوردوگاهینی تالایب داقیتمیشدیلار[33].

268- نجی هـ. ق. ایلینده ابن ابو ساجین آداملاری محمد بن علی بن حبیب یشُکرینین واسط ده قانینی تؤکوب، باشینی بغداددا آسدیلار[34]. همین ایلده علوی، حرون آدییلا تانینمیش آدام اسیر اولدو. اونون سببی بویودورکی، حرون حجّ مراسمینین خبری گؤنده ریلن خریطه نی یولدا آلمیشدیر. ابن ابو ساجین مکه یولونا تعیین ائتدیی نایبی آدام گؤنده رمیش، حرونی توتوب خلیفه موفّقین یانینا گؤنده ردی[35].

268- نجی هـ. ق. ایلینده هارون بن محمدهاشیمی سالار حجّ اولدوغو بیر زاماندا، [محمد] بن ابو ساج یول و «حادثات» ین عاملی سئچیلدی[36].

269- نجی هـ. ق. ایلینده ابوساج مکه ده ن قاییدارکن طایفه دونموش، اونا خلیفه طرفینده ن یاردیم اوچون قوشون گؤنده ریلمیشدیر. ابن ساج جدّییه ساری یؤنه لمیش، محزومی ایله دویوشرکن، محزومینین آلتین و سلاح یوکلو ایکی گمیسینی اله کئچیرمیشدیر[37]. همین ایلین جمادی الاخر آییندا هارون بن موفّق، ابن ابو ساجی انبار عاملی و فرات ایله رحبه یولونون رییسی سئچدی[38].بو ایلده ابن ابو ساج ایله بَدویلر آراسیندا محاربه اولدو، ایلک نوبه ده بَدویلر ابن ابو ساجا قالیب گلدیلر. سونرادان او، بَدویلره باسقین ائدیب بیرسیراسینی اؤلدوروب، بیرسیراسینیدا اسیر آلدی. او، اسیرلرله برابر اؤله نلرین باشلارینی بغدادا گؤنده ردی. شوّالین سونوندا ابن ابو ساج رحبه شهرینه گیرمه میشده ن اؤنجه، اورانین جماعتی اونونلا دؤیوشموشدور. ابن ابو ساج اونلارا قالیب گلدیی زاماندا، احمد بن مالک شاما قاچمیشدیر. اوندان سونرا ابن ابو ساج قرقیسیا گیردی. اونو گؤره ن ابن صفوان عقیلی اوندان[چكينيب] اوزاقلاشدی[39].

محمدین کئچیردییی اهمیتلی حربی عملیاتلاردان بیری، اونون 273- نجی هـ. ق. ایلینده سوریه جانیشینی اسحاق بن کُنداج اوزه رینده کی غلبه سی ایدی. محمد بوزامان موصل حاکمی، قنسرین و دیگر شهرلرین جانیشینی ایدی. او، رتبه سینه گؤرا، اسحاق بن کُنداجدان یوخار یئر توتوردو، لاکین اسحاق اونو تانیماقدان بویون قاچیریردی و اونا تابع اولموردو. ابن ابوساج مصر حاکمی خمارویه بن احمد بن طولونون یانینا آدام گؤنده رمیشدیر. او [اؤز مکتوبوندا] خمارویه نین امری آلتیندا اولدوغونا سؤز وئریب و اونونلا بیرله شیب ائله خمارویه نین آدینا خطبه اوخوموشدور[40]. خمارویه شاما یوللانمیش و بالسدا ابن ابوساج ایله گؤروشموشدور. محمد بن ابوساج، اؤز اوغلو دیودادی بیر گیرو کیمی اونون یانیندا قویموشدور. ائله خمارویه ده، ابن ابوساج و اونون سرکرده لرینه چوخلو هدیه لر و وار دولت گؤنده رمیشدیر. ابن ابوساج اورادان فراتی کئچیب، رقه یه گئتمیش، ابن کنداج ایله اوزبه اوز اولارکن، ایکی قوشون آراسیندا محاربه باشلامیشدیر. نهایت محمد بن ابوساج 273- نجو هـ.ق. ایلینین جمادی الاول آییندان دوققوز گون گئتمیش، تک گونونده [سه شنبه] اسحاق بن کُنداجا غلبه چالدیب و اونون حاکم اولدوغو یئرلری اله کئچیرمیشدیر[41].

بو غلبه ده ن سونرا خمارویه فراتدان کئچیب رافقه یه یئتیشدی. اسحاقین ماردینا قاچیب گیزله ندییینی اورگنن ابن ابوساج اورانی محاصره یه آلدی. اسحاق اورادان سینجارا کئچیب بیرسیرا بَدویلر ایله توققوشموشدور. ابن کنداج ماردیندان موصله گئده رکن، ابن ابوساج برقعیدده اونا تور قوردوغو بیر زاماندا. ابن کنداج یئنه ماردینه قاییتدی. اورادا اوزاماناجان قالدی کی، ابن ابوساجین ایشی توتدو و[42] مصر قوشونلارینین کؤمه یی ایله جزیره و موصلو اله کئچیردی[43]. [محمد] اولده خماروینین سونرا ایسه اؤز آدینا خطبه اوخودو[44]. ابن ابوساج موصله صاحب چیخاندان سونرا، اؤز آداملاریندان بیرسیراسینی اؤز غلامی فتحین باشچیلیغیلا موصلون حومه سینده ن اولان مرجه گؤنده رمیش و اونلاردان باج آلمیشدیر[45]. ذی حجه ده ن اون دؤرد گون گئده نده بیر باشقا ساواشدا، یئنه ده محمد، ابن کنداجا قالیب گلمیشدیر[46].

محمد 274- نجی هـ. ق. ایلینده ابن کنداج ایله صلح مقاوله سی باغلادیغی بیر حالدا، اؤز حمایه چیسی و متفقی خمارویه نین علیهینه چیخدی. بو ایشده ن خبر توتان خمارویه اؤز قوشونو ایله مصرده ن چیخیب، دمشقین حومه لرینده ن اولان بثنیه ده ووروشدولار. بو دؤیوشده محمد بن ابوساج مغلوب اولوب فرات چایینی کئچره ک قاچدی. خمارویه محمدین اوغلونو یانینا چاغیریب بیر خیلی ارمغان و خلعت وئره نده ن سونرا، گیرولیقدان بوشلایب آتاسینین یانینا گؤنده ردی. اؤزوده مصره قاییتدی[47].

275- هـ. ق.ایلینین محرم آیندا دمشق یاخینلیغیندا تنیه العتاب آدلی بیر یئرده ابن ابوساج ایله خمارویه آراسیندا یئنه ساواش باش وئرمیشدیر.محمد بن ابوساج یئنه ده موفقیت الده ائده بیلمه میشدیر. او، قاچاندان سونرا قوشونو داغیلیب بوتون وار یوخو تالانمیشدیر. بو محاربده ن سونرا محمدین حمصده چوخلو مال- دولتینین اولدوغونو بیلن خمارویه، اؤز سرکرده لرینده ن بیرینی اورا گؤنده ریب ائله محمدده ن قاباق اورا چاتان سرکرده بوتون مالا صاحب چیخمیشدیر. ابن ابوساج مغلوب اولدوقدان سونرا حلبه قاچیب، اوراداندا رقّه یه گئتمیشدیر[48]. خمارویه ابن ابوساجی تعقیب ائتدیغی زاماندا فرات چاییندان کئچیب بَلد شهرینه چاتاندا ائله ابن ابوساج دا موصله چاتمیشدی[49].

ابن ابوساج خمارویه نین بَلد شهرینه چاتدیغیندان خبر دار اولاندان سونرا، ائله موصُلدان حدیثه یولونو سئچمیشدیر. خمارویه بَلد شهرینده قالیب ائله اؤزونه بیر عشرتکده تختی دوزلتمیشدیر[50].

ابن کُنداج، محمد بن ابوساجا مغلوب اولاندان سونرا فرصت آرخاسیندا اولموشدور. او، خمارویه نین بَلد شهرینه چاتدیغینی بیلنده ن سونرا، اونون طرفینه چکیلیب، خمارویه بیر آغیر اوردونو ابن کُنداجین اختیاریندا قویوب، اؤز سرکرده لرینین چوخونو اونون اطاعتکاری ائتمیشدیر. بلکه محمد بن ابوساجی تاپسینلار. ابن اسحاق اونو تکریته قده ر تعقیب ائتمیشدیر. ابن ابوساج دجله نی کئچدییی بیر حالدا، ابن کُنداج گمیلری توپلاییب کؤرپو دوزه لتمه یه باشلادی، بلکه اونون اوزه رینده ن کئچسین. ائله بو زامان هر ایکی قوشون بیر- بیرینی اوخ ایله وورا بیلیردیلر.

محمد بن ابوساج ایکی مین قوشونو ایله ووروشدوغو زامان، اسحاق بن کُنداجین ایییرمی مین قوشونو وار ایدی. محمد بن ابوساج گمیلرین دوزومونو گؤردوکده، گئجه تکریتده ن موصُله یوللانمیش دؤرد گونده ن سونرا اورا یئتیشمیشدیر. او، موصُلدان قیراقدا اولان دیرعلی ده خمیه ووروب، ابن کُنداجین غریقه گلدییینی اؤرگه نیب اونون اوستونه هجوم ائتمیشدیر. محمد بن ابوساج اؤز دؤزمو و استقامت ایله ابن کُنداجا غلبه چالیب، اونون قوشونونو رقّه یه قده ر دالی اوتورتموشدور.

محمد بن ابوساج ابومحمد موفّقَ مکتوب یازیب بوتون ایشلری آچیقلایاندان سونرا، فرات چاییندان کئچیب خمارویه نین تورپاقلاریندان اولان شاما گئتمه سی اوچون اجازه ایسته دی. موفّقَ اونون مکتوبونا جواب یازیب، ایشینی قیمتلندیردیکده ن سونرا، یاردیم اوچون کؤمکچی قوشون گؤنده رمه سینه سؤز وئردی.

ابن کُنداج خمارویه نین یاردیم ائتدییی قوشونلا فراتا یئتیشمیشدیر. ائله بو آندا شام ابن کُنداجین، رقّه ایسه محمدین الینده ایدی. ابن کنداجین آداملاری فراتدان کئچیب هجوما باشلادیلار. محمدین اوردوسو مقاومت گؤستره بیلمه ییب رقّه یه قده ر دالی اوتوردولار. ابن ابوساج ایشی بئله گؤردوکده رقّه ده ن موصُلا گئدیب اؤزونه یئنی قوشون اجیر ائتدی. بیر آی اوردا قالدیقدان سونرا هئچ بیر نتیجه الده ائده بیلمه دییی اوچون بغدادا یوللانیب و 276- نجی ایلین ربع الاول آییندا ابو احمد موفّقَ قوشولموشدور. موفّق اونو اؤزویله جبالا آپاریب چوخلو هدیه لر و پاداشلار وئرمیشدیر[51].

276- نجی ایلده محمد جبال حاکمی تعیین ائدیلدی[52] و همن ایلده ایلک دفعه اولاراق ابو احمدبن موفّق طرفینده ن آذربایجان حاکمیده سئچیلدی[53].

محمد آذربایجان اراضیسینه حاکم سئچیلدیکده ن سونرا، مراغا حاکمی عبدالله بن حسن حمدانی اونون قارشیسینی آلماق اوچون قوشون توپلایب مراغادان دیشاری چیخدی. اما، محمدین قارشیسیندا دایانا بیلمه یب مراغا حصارینا چکیلیب اورادا دفاع ائتمه یه باشلادی. بیر اوزون سوره ده ن سونرا عبدالله بن حسن حمدانی محمدده ن امان ایسته ییب، اؤزونو280- نجی هـ. ق. ایلینین ربیع الاول آییندا تسلیم ائتدی. محمد اونا زینهار وئردیکده ن سونرا اونون بوتون وار- دولتینی و مراغا شهرینی اله کئچیریب، اؤزونوده اؤلدورموشدورو[54].

278- نجی هـ. ق. ایلینده محمد خلافته یئنیده ن بؤیوک خدمت گؤسترمیشدیر: خلیفه المعتمدین اؤلومو نتیجه سینده بغداددا باش وئره ن قاریشیقلیق زامانیندا، محمدبن ابوساج تختین جانشینی علیهینه عصیان قالدیران قوشون و بَدویلری یاتیرتدی. یئنی خلیفه المعتضد (902- 892) اونا آذربایجانا قایتماغا اجازه وئردی [55].

285- نجی هـ. ق. ایلینده محمدبن ابوساج خلیفه طرفینده ن بوتون آذربایجان و ارمنستان و اونون اطرافینداکی داغلیق اراضیلره حاکم تعیین اولوندو [56].

محمد افشین اؤزونو گوجلو گؤردویو بیر حالدا، خلیفه نین امرینده ن بویون قاچیریب، خراج وئرمکده ن چکینمیشدیر. اما او، اؤز ایشینده ن پشیمان اولوب[57]، 286- نجی ایلده اطاعتسیزلیک گؤستریب خلافتده ن آیریلمییاجاغینین تعمیناتی اولاراق، اؤز اوغلو ابوالمسافری بیر گیرو کیمی چوخ هدیه لرله خلیفه نین یانینا گؤنده ردی[58].

محمد جانشینلییه باشلایاندا، ارمنستان شاهی بیرینجی آشوت باگراتونو (890- 866 م/ 277- 252هـ. ق.) اؤلدو و اوغلو بیرینجی سمباط خلیفه المعتضده ائلچی گؤنده ریب، تخته چیخدیغینی بیلدیردی و خواهش ائتدی کی، خلیفه اونون پادشاهلیغینی تصدیق ائتسین... خلیفه محمدبن ابوساجی پادشاه تاجی و فخری پالتار ایله ارمنستانا گؤنده ردی. او یراگاورتس آدلی بیر یئرده محتشم بیر مراسمده اؤز الی ایله تاجی بیرینجی سمباطین باشینا قویدو [59].

افشینی بیرینجی سمباطین تاج قویما مراسیمینه گؤنده رمه کده خلیفه المعتضدین مقصدی بیزانس سرحدلرینده مهم بیر ولایت اولان ارمنستانی خلافته یاخینلاشدیرماق و ارمنی شاهزاده لرینه بیزانس ساراینین تأثیرینی آزالتماق ایدی. اوزامان بیزانس امپراتوری لئو عباسی خلافتینین رقیبی ساییلیردی. او چالیشیردی ارمنستان حاکمینی اؤزو ایله ایاقلاشدیرسین ائله اودورکی، بیزانس امپراتوری بیرینجی سمباطا کؤمه ک وعده سی وئرمیش و اسکی عنعنه ایله اونو «سئویملی اوغلوم» آدلاندیریب، بیر متفق اولاراق اونا تعمینات وئریردی[60].

893م/ 280 هـ.ق. ایلینده بیرینجی سمباط مودورک لئوین سارایینا ائلچی گؤنده رن زامان، خلیفه بوندان در حال خبردار اولدو و بیرینجی سمباطا قارشی درحال حربی عملیات باشلاماسینی محمد افشینه امر ائتدی. محمد قوشونو توپلاییب ارمنستان سرحدینه یاخینلاشدی، بیرینجی سمباط ووروشماغا جرأت ائتمه دی و محمده باریشیق تکلیف ائتدی. بو تکلیف قبول اولوندو و هر ایکی اوردو اولکی یئرلرینه قاییتدی[61]. اما سمباط ارمنستانین شمال بؤلگه سینی گئنیشلندیرمه ک اوچون دوین و 895- ینجی میلادی ایلینده گرجستان و آلبانیایا باسغین ائتدی[62]. محمد افشین بیرینجی سمباطین قارشیسینی آلماق اوچون 281- نجی هـ. ق. ایلینده آغیر بیر قوشون توپلاییب نخجوانی آلدیقدان سونرا دوین حاصارلارینا گلیب چیخدی[63]. بیرینجی سمباط اؤز قوشونونو آراقاس داغی یاخینلیغیندا توپلادی. ارمنیلر کاتولیکوس ایکینجی گئورقو (897- 876) باریشق تکلیفی ایله افشینین یانینا گؤنده ردیلر: افشین بیرینجی سمباطی اونا تسلیم ائتمه ک شرطینی ایره لی سوردو، لاکین بو تکلیف ردّ اولوندو. اوندا افشین ایکینجی گئورقون ال- قولونو زنجیرله دی و ووروشمایا آتیلدی، لاکین وژان قالاسی یانیندا مغلوب اولدو. افشین بیرینجی سمباطا صلح تکلیف ائتدی و بو تکلیف قبول اولوندو و کاتولیکوس ایکینجی گئورقدان باشقا بوتون ارمنی اسیرلری قایتاریلدی. بیر مدت سونرا آلبانییا پادشاهی گریگوری خامام افشینه پول وئریب کاتولیکوس ایکینجی گئورقو خلاص ائتدی[64].

286- نجی هـ. ق./ 896 نجی میلادی ایلینده بیرینجی سمباط، اؤز اوردوسونون گوجونو گؤسترمه ک و عینی زاماندا اونا دوشمن اولان آرسورونی نسلینی ضعیفله تمه ک اوچون[65] و بیرده عباسیلر ایله مخالفته باشلادیغی اوچون[66] اؤز قوشونونو کارین ولایتینی توتماغا گؤنده ردی؛ او زامان ایسه همن ولایت سوریه حاکمی احمدبن طولونون اشغالیندا ایدی. لاکین ابن طولون بیرینجی سمباطین یوز مینلیک قوشونونو مغلوب ائدیب[67]، اونو گئری اوتورتدو.

بیرینجی سمباطین قاچماسی، ارمنستاندا واهمه یارالدیب ارمنی بؤیوکلرینین آراسیندا اولان چکیشمه لرده ن استفاده ائده ن محمد افشین یئنیده ن ارمنستانا هجوم ائله دی.

افشین قارصدا بیرینجی سمباطین آروادی و باشقا قوهوملارینی، هابئله بیرینجی سمباطلا بیرلیکده قاچان ارمنی بؤیوکلرینین عایله لرینده ن چوخلو اسیر ائتدی[68] و سمباطین خزینه سینین چوخونو اله کئچیردی[69]. افشین اؤز اوغلو دیودادی ارمنستانا جانیشین تعیین ائدیب [70]، اؤز قوشونو ایله گرجستانا هجوم ائدیب، تفلیس و دیگر شهرلری اله کئچیردی.

لاکین آز سونرا ارمنستانا قاییتمالی اولدو، چونکو بیرینجی سمباط اونون گئتمه سینده ن استفاده ائده رک، آنی و دوینی توتموش و دیودادی اونا باج وئرمه یه مجبور ائتمیشدیر[71]. لاکین همین ایلده [288- هـ. ق.] آذربایجاندا وبا خسته لییی اولموش، جماعتین تلافاتی حدده ن آشمیش وضعیته دوشموشدور. حتی جماعت اؤلولرینه کفن تاپمادیقلاری اوچون اونلاری پال- پالتارلی باسدیریب و یادا یول قیراقلاریندا اؤز حاللارینا بوراخمیشدیلار[72]. ائله وبا خسته لییینه دوچار اولان محمد افشین ارمنستانا قاییدا بیلمه میشدیر. ائله او بردعه شهرینده وبا خسته لییینده ن اؤلموشدور.



یوسف بن ابوساج



ابوساجین ایکینجی اوغلو ابوالقاسم یوسف[73] 271- نجی ایلده مکه حاکمی اولدوغو زامان، احمد بن محمدطایی مدینه و مکه یوللارینین رییسی ایدی. یوسف بن ابوساج محمد طایینین دسته سینین قورودوغو زوّارلارا هجوم ائدیب، اونون غلاملاریندان اولان بدرینی بنده چکدی. بیر سیرا قوشونلار یوسف بن ابوساج ایله دویوشدولر. بو آرادا حجّه گله نلرده اونلارا کؤمه ک ائله ییب طایینین غلامینی قورتاردیلار و ابن ابوساجی اسیر آلیب بنده چکدیلر. ائله اونو الی- قولو باغلی مدینه السلاما آپاردیلار. اونلارین دویوشلری مسجدالحرام قاپیسی یاخینلیغیندا اوز وئرمیشدی[74].

بوندان سونرا 280- نجی ایله قده ر یوسف بن ابوساجین نه ایشلرله مشغول اولدوغو حاقدا، قایناقلاردا هئچ بیر معلومات گؤرونمور.

یالنیز طبرینین معلوماتینا گؤرا، 280- نجی ایلده او، موصل یولوندا خوارجلرله دویوشوب اونلاردان ایییرمی بئشینین بوینونو ووردوروب یئددی نفرینیده دوستاق ائتمیشدیر[75].

282- نجی ایلده خلیفه المعتضد یوسفی خارجیلره قارشی مبارزه اوچون صمیره یه، فتح قلانسینین کؤمه یینه گؤنده ر میشدی. اما او، اؤز آداملارییله یولونو دؤنده ریب، معتضده عاید اولان کاروانی سویوب مراغادا قارداشی محمدین یانینا گئتدی[76]. 288- نجی ایله قده ر یوسف آذربایجاندا قالسادا، لاکین ایش باشیندا اولمادی.

محمد افشین اؤله نده ن سونرا قوشون باشچیلاری توپلاشیب اونون اوغلو دیودادی آتاسینین یئرینه سئچدیلر. دیودادین عمیسی یوسف اعتراض ائده رک اونلاردان آیریلیب بئش آیدان سونرا، قوشون توپلاییب دیوداد ایله دؤیوشوب اونو مغلوب ائله دی. یوسف دیودادا آذربایجاندا قالماغی تکلیف ائله سه ده، او بو تکلیفی قبول ائله مه ییب موصل یولو ایله رمضان آییندان یئددی گون قالمیش جمعه آخشامیندا بغدادا یئتیشدی[77]. بونونلادا یوسف بن ابوساج مراغا حصارلارینی داغیدیب[78] باش کندی (پایتختی) اردبیل شهرینه آپاردی[79].

بو زامان یوسف بن ابوساج خلافتده ن آیریلماق اوچون بیرینجی جدّی تشبوسو گؤستریر. خلیفه المکتفی (908- 902م/ 295- 289 هـ. ق.) تَکلیکده یوسفین عهده سینده ن گله بیلمه دییینه گؤره، بیرینجی سمباطا مکتوب یازاراق تکلیف ائتدی کی، قوشونلا یوسفین اوستونه گئتسین. بیرینجی سمباط قوشونونو یئریتدی، لاکین بو بارده یوسفین اؤزونه خبر وئرمه یی قطع ائتدی. یوسف بیرینجی سمباطین بو حرکتلرینده اتفاقا خیانت گؤردو و 907- نجی ایلده اؤز قوشونونو بیرینجی سمباطین اوستونه یئریتدی. بیرینجی سمباطدان ناراضی اولان کوروپالات ایکینجی آترنئرسیخ، واسپورکان کنیازی هاجیق آرسرونی و بیرینجی سمباطین قارداشی اوغلو شاپوخ باگراتونی یوسفه قوشولدولار[80].

لاکین المکتفینین اؤلومو (295هـ. ق./ 980) یوسف حاققینداکی پلانینی حیاتا کئچیرمه یه مانع اولدو. خلافت تاختینا چیخان المقتدر (932- 908م/ 320- 295هـ. ق.) یوسف بن ابوساجی ارمنستان و آذربایجان جانیشینی وظیفه سینه تعیین ائتدی و یوسف بن ابوساجدا تعهد ائتدی کی، ایلده یوز ایییرمی مین دینار وئرگی وئرسین[81]. ائله بوزامان او دینورده ن یولا دوشوب آذربایجانا گلدی.

یوسف آذربایجان و ارمنستان جانیشینی اولان زامان بیرینجی سمباط، اونون حاکمیتینی تانماق ایسته مه ده ن، خلیفه یه مکتوب یازیب خواهش ائتدی کی، ارمنستانی یوسفین جانیشینلییینده ن آزاد ائتسین، عوضینده ایسه ارمنستانین خلافته تام اطاعت ائده جه یینی وعده ائتدی. یوسف بوندان خبردار اولان کیمی، قوشونلارینی دؤوره یوللا (بردعه- تفلیس- تاشیر- شیراک یولو ایله) یئریتدی و ارمنی قوشونلارینین مقاومتینه باخمیاراق، دوینه چاتدی... آز سونرا 290هـ. ق./ 903م ایلینده باریشیق اولدو و یوسف مراغه یه قاییتدی[82].

سونراکی ایلده [297-نجی هـ. ق.] یوسف، ارمنی کنیازلاری آراسینداکی عداوتده ن استفاده ائده رک، یئنیده ن ارمنستانا باسقین ائتدی. نخجواندا هاگیق آرسرونینین قوشونلاری اونا قوشولدو؛ سیونیک قوشونلارینین مقاومتینه باخمیاراق اونلار مغلوب اولوب، سمباط، یوسف بن ابوساجین گوجلو اولدوغونو دوشونوب، شیراکا قاچدی. یوسف شیراکا گئدیب اوندان سونرا دوینی اله کئچیردیب سمباطی گرجستانا قده ر تعقیب ائتدی. جعفربن علینین حاکمیتی آلتیندا اولان تفلیس شهرینی اله کئچیردی. هر واسطه ایله آرسرونین بیرینجی سمباطا قارشی قالدیران یوسف اونا پادشاهلیق تاجی تقدیم ائتمیشدی[83].

بیرینجی سمباط عمله گلمیش وضعیتین گرگینلییینی آزالتماق، ارمنستاندا آساییشی برپا ائتمه ک، ناراضی، کنیازلاری ساکتله شدیرمه ک و یوسفین هجومونو دایاندیرماق مقصدیله کاتولیکوس ایوهاننی هدیه لرله یوسفین یانینا گؤنده ردی کی، اونون اوره یینی اله آلسین. حربی عملیاتی دایاندیرماسینی اوندان خواهش ائتسین. یوسف بیلیردیکی، کاتولیکوس ارمنستاندا اولمایان زامان اورادا هرج- مرجلیک باشلاناجاقدیر، اودورکی، کاتولیکوسو اؤز اوردوگاهیندا ساخلادی و هجومو داوام ائتدیردی. یوسفه مقاومت گؤستره ن سونیک قوشونلاری تئز مغلوب ائدیلدی و آز سونرا کنیاز سوفان اطاعت ائتمه ک اوچون یوسفین یانینا گلدی.

آراز ساحلینده اوردوگاه قوران یوسف بیرینجی سمباطا بیر قاصد (چاپار) گؤنده ریب، باج ایسته دی. بیرینجی سمباط ارمنستاندا بوتون وئرگیلری بئش قات آرتیرمالی اولدو کی، یوسفین طلب ائتدی 60 – مین دینار پولو وئرسین. لاکین، بو، یوسفین قوردوغو کله کیدی، چونکو او، ارمنیلره قارشی هجومو داوام ائتدیریردی. دزئکناواتچور قصبه سینده ارمنی قوشونلاری ازیلیب قاچماغا اوز قویدولار و بیرینجی سمباط اؤزوده شیراکا قاچدی[84] .

یوسف بیرینجی سمباطین قاچدیغینی اؤیره نن کیمی شیراکی تالاییب ویران ائتدی، اورادان دا دوینی گئدیب توتدو. یوسف بیرینجی سمباطی تعقیب ائده رکن گورجستانا گیریب، جعفر بن علینین اداره ائتدییی تفلیسی توتدو. یوسف گرجستانی (کارتلی) تالاییب ویران ائتدیکده ن سونرا، قوشونلارینی کاخئتییایا یئریتدی، هر یئری اودا وئریب قلینجدان کئچیردی، یوسفین قوشونلاری کورون سول ساحلی ایله ایره لیله یره ک، چاواخئتینی و سامسخئنی توتدو، بو ولایتلرین شهر و کنده لرینی تالادی، استحکام و قالالارینی داغیتدی[85].

سامسخئده، جاکیسسخالی چایینین سول ساحلینده یئرله شن و چوخلو اعیان و زاده گانلارینین توپلاندیغی کوئلی قالاسی یوسفین قوشونلارینا شددتلی مقاومت گؤستردی. محاصره اولونانلار ایچریسینده کوئلی موناستیرینین باش راهبی میخائیل (قوبرون) دا وار ایدی. قالا اوستونده قیزیشیب ایییرمی آلتی گون داوام ائده ن ووروشمادا «هر ایکی طرفده ن آتیلان چوخلو اوخ و نیزه لرده ن گونه شین اوزو توتولوردو. سونرالار اوخ و نیزه لر یوزلرله دوه یه یوکله نمیشدیر». قالادا محاصرده قالمیش گرجیلر شددتلی مقاومت گؤستردیلر و یالنیز سورسات جهتده ن چتینلیک چکدیکلرینه گؤره یوسف قالانی توتا بیلدی.

ایییرمی آلتی گون محاصرده ن سونرا قالا آلیندی و اونون قارنیزونو یالنیز باریشیق شرطلری اساسیندا سلاحی یئره قویدو. لاکین یوسفین قوشونلاری سلاحی تسلیم ائده ن گرجلری قیردیلار. قوبرون باشدا اولماقلا یوز اوتوز اوچ نفر اؤلدورولمه دی. اونلارین هامیسینا تکلیف ائتدیلر کی، خیریستیانلیقدان ال چکیب اسلام دینینی قبول ائتسینلر، لاکین اسیرلر امتناع ائتدیکلرینه گؤره، اعدام ائدیلدیلر. سونرالار قوبرون باشدا اولماقلا یوز اوتوز اوچ نفرین هامیسی گرجی کلیسه سینین مقدسلری سیراسینا داخل ائدیلدی[86].

یوسفین ارمنستاندا اولماماسیندان استفاده ائده ن پادشا بیرینجی سمباط اؤلکه یه قایتدی و یئرازقاوورک قالاسینا گیریب محکمله ندی. بورادا او، بیر آز قوشون ییغدی و گرجستاندان قایدان یوسفه قارشی گؤنده ردی[87]. 297- هـ. ق/910 م ایلینده سلطنت قوشونو، بیرینجی سمباطین اوغوللاری آشوت آرکث و موشئق کاماندانلیقلاری آلتیندا اولدوقو بیر حالدا ایراوانین قوزئینده یئرله شن نیق ماحالینداکی ووروشمادا ارمنی قوشونو مغلوب اولدو. موشئق اسیر دوشدوقده ن بیر آز سونرا یوسف طرفینده ن زهرله نیب اولدورولموشدور[88].

متفق سیز و تبعه سیز قالان بیرینجی سمباط یئراخسادزور ولایتینده کاپویت قالاسینا گیریب اورادا قالدی. اؤلکه سینی یوسفین قوشونلاری طرفینده ن تالانمیش و داغیلمیش حالدا گؤره ن بیرینجی سمباط یوسفین محاصره سینه دوشدو. و نهایت دؤیوشون قارشیسینی آلماق اوچون، اؤزو کؤنوللو اولاراق یوسفه تسلیم اولدو[89].

یوسف اونا اجازه وئردی ائوینه قایتسین، اما او، پشیمان اولوب یئنیده ن سمباطی توتدوروب بیر ایل مدتینده زنداندا ساخلادی[90].

300 هـ. ق./ 913 م نجو ایلده یوسفین قوشونلاری بیرینجی سمباطین سون دایاغی اولان ایئرئنجاک قالاسینی آلیب، اورادا پادشاهین عایله سینی و بوتون زاده گان عایله لرینی توتدو، چوخلو جواهرات و خزینه اله کئچیردی[91].

301 هـ. ق./ 914 م نجو ایلد یوسف بن ابوساجین امریله بیرینجی سمباط دوین شهرینده دارا آغاجیندان آسیلدی. یوسف بیرینجی سمباطین قارداشی اوغلو و اؤز متفقی اولان آشوتو ارمنستان حاکمی تعیین ائتدی [92].

یوسف بن ابوساج آذربایجانین مستقیللیینی الده ائتدیکده ن سونرا، او، اؤز تورپاقلارینین شمالی سرحدلرینین تهلوکه ده ن قورونماسینا دقت یئتیرسه ده ، روسلار خزر دنیزی واسطه سیله آذربایجانا هجوم ائتمیش و خیلی انسانلارین جانینی آلیب- دیده رگین سالمیشدیر. ضیاء بنیاداووون یازدیغینا گؤره، «روسلارین آذربایجانا ایلک سفری [یورشی] 301 هـ. ق. (913- نجو میلادی ایلینین آخیری) نجی ایلین اوللرینده اولموشدور. بو دا ساجیلرین حاکمیتی آلتیندا آذربایجانین مستقیل وضعیتینین باشلانغیج دؤورو»[93] ایله راستلاشیردی.

بئله لیکله، 302 هـ. ق./ 915م ینجی ایلده یوسف آذربایجان و ارمنستاندا اؤز حاکمیتینی محکمله تدی. ساجیلر دولتی غربده آنی و دوین شهرلرینده ن، شرقده خزر ده نیزینه تک، جنوبد ا زنجاندان، شمالدا دربند شهرینه ده ک اوزانان چوخ بؤیوک اراضی توتموش بیر دولت اولدو[94].

آذربایجانین و قونشو ولایتلرین مستقل حاکمی اولان، یوسف بن ابوساجین وضعیتی او قده ر محکمله ندی کی، تئز بیر زاماندا او، خلیفه خزینه سینه باج وئرمه یی دایاندیرماغی و تمامیله خلافتده ن چیخماغی قرارا آلدی[95].

ابوالحسن علی بن محمد فراتین ایلک وزارتی (912- 908) عرضینده ابن ابوساج ارمنستان، آذربایجان جانیشینی وظیفه سینده ن باشقا، اسلام، محاربه، تهلوکه سیزلیک، خراج و دولت مالکانه لری ایشلری والیسی وظیفه سینده ایدی، یعنی تام حاکمی ایدی و اون یئددی ایل عرضینده منتظم اولاراق خزینه یه ایلده 120 مین دینار وئریردی [96].

ابن فرات 299 نجو هـ. ق. ایلینده وزیرلیک وظیفه سینده ن چیخاریلیب اونون یئرینه محمد بن عبیدالله خاقانی (913- 912)، سونرا ایسه علی بن عیسی وزیرلیک وظیفه سین توتاندا، یوسف بن ابوساج خلیفه سارایندا اولان مبارزه ده ن استفاده ائدیب، 299- نجو ایلده ن مالیات وئرمه کده ن بویون قاچیردی[97]. ائله اونونلا دا ییغدیغی ثروت اثناسیندا او گوجله نیب خلافت قارشیسیندا عصیان قالدیردی.[98] 304 هـ. ق- 917م ایلینده ابن فرات یئنیده ن وزارته قایتدی.[99] یوسف علی بن عیسیا نین توتولدوغونو بیلدیکده ن سونرا، ادعا ائتددی کی، علی بن عیسی وزارتده اولدوغو زامان خلیفه المقتدر طرفینده ن اونا ری، قزوین، ابهر و زنجاندا حربی ایشلر عاملی وظیفه سینه تعیین ائدیلمه سی بارده فرمان وئرمیشدیر و علی بن عیسی همان فرمانلا برابر اونا خلیفه طرفینده ن بایراقدا گؤنده رمیشدیر .[100] او ائله همان ایلده نصربن احمدبن اسماعیل سامانی طرفینده ن ری حاکمی تعیین اولونان محمد بن علی صُعلوکه قالیب گلمیشدیر. وضعیتی گرگین گؤره ن صُعلوک خراسانا قاچمیشدیر. ائله اونونلادا یوسف ری و اونون اطرافیندا اولان بؤلگه لری آلمیشدیر. همین خبری ائشیده ن المقتدر آجیقی توتدوغو حالدا ابن فراتا امر ائتمیشدیر کی، علی بن عیسیانی دوستاغدان چاغیریب بو حاقدا اولانلارین سببینی سوروشسون، علی بن عیسا یوسف بن ابوساجین دئدیکلرینی تکذیب ائدیب، ابن فرات علی بن عیسادان یازی آلیب المقتدره گؤرسه ده ن زامان، المقتدرین داهادا آجیغی آرتدی. ابن فرات المقتدر و اؤز طرفینده ن ابن ابو ساجا مکتوب یازیب حده له دی. او خاقان مُفلحی و بیر سیرا باشقا آدلیم دؤیوشچولری اونون ساواشینا گؤنده ردی. اونلار کفایت ائتمه دیینده ن ابن فرات، محمد بن سرور بلخی، سیما خزری، نحریر صغیر کیمی آداملاری یوللاسادا اونلار یوسف بن ابی ساجین قاشیسیندا مغلوب اولوب و بیر سیراسینی اسیر آلاراق چوخ تحقیر ایله ده وییه میندیریب ری شهرینه داخل ائتددی.[101]

305- ینجی ایلین شوال آیندا مونس خادم خلیفه طرفینده ن ابن ابی ساج ایله دؤیوشمه یه مأمور اولدو. یولدا اولان قوشونلارا امر اولوندو کی، مونسه قوشولسونلار. مونس خادم، خاقان مُفلحی جبل و اونون اطرافیندان گؤتوروب، یئرینه نحریر صغیری حاکم تعیین ائتدی.[102]

محمدبن علی صُعلوکون قارداشی احمدبن علی مونسین یانینا گلیب امان ایسته دی. مونس اونا امان وئریب چوخلو خلعتلر باغیشلادی.[103] ائله بو آندا یوسف ابن ابی ساج خلیفه یه نامه یازیب حکم سوردویو تورپاغلارین اونا وئریلمه سینی طلب ائتدی. ابن فرات خلیفه ده ن ایسته دی کی، اونون طلب ایله راضیلاشسین. ابن فرات سؤز وئردی کی، او یوسفی مجبور ائلییه جه ک بو فرمانین قاباغیندا بوتون بیت المالی گئری قایتارسین اما، نصر حاجب و ابن حواری بو فیکیرله راضیلاشماییب، دئدیلر: اونون آذربایجان و ارمنییه ده قالماسی اقتضا ائله میر مگر گلیب خلیفه نین قارشیسیندا باش اییب آستاناسینا اوز سورتسون.[104] یوسف باشقا بیر مکتوبدا خلیفه ده ن ایسته دی کی، یئددی یوزمین دینار ایله برابر بوتون گونده لیک، قوشون و بو ایشله علاقه دار اولان آداملارین خرجینی اؤده سین، قارشیسیندا خلیفه اجازه وئرسین او ری ده قالیب، جنگ ایشلرینده معاونلیق وظیفه سینی داشیسین... اما خلیفه المقتدر اونون ایسته کلرینین قارشیسیندا دایانیب، حتی اونو بیر گونده اولسون ری شهرینده قالماغا امکان وئرمه دییینی دئییردی.[105]... خلیفه ری، قزوین و ابهری وصیف بکتمرییه وئردی. یوسف بئله گؤردوکده ری شهرینده ن دیشاری چیخیب، 304- نجو ایلین مالیاتینی اون گونون ایچریسینده توپلاییب شهری ویران قویدو.[106]

306- نجی ایلده [107] اؤز جانینی خطرده گؤره ن یوسف چرشنبه گونو صفر آییندان بئش گون قالمیش، آذربایجان اوجالیقلاریندا مونس خادمله دؤیوشه باشلادی. همان دؤیوشده یوسف، مونس خادمی مغلوب ائدیب اونون سرکرده لرینده ن سیما بن بویه اؤلوب، هلال بن بدر و بیر نئچه لری اسیر آلیندی. اونلار اردبیل شهرینه گتیریلدی. مونس خادم اوچ یوز سرباز ایله زنجانا چکیلدی بیر حالدا کی، یوسف ائلییه بیلردی اونو اسیر آلسین.[108]

مونس بئش گون زنجاندا قالیب اورادان قزوینه گئدیب ایکی آیدا اوردا قالدی.[109] بو زامان ابن فرات گناهلاندیریلیردی کی، گیزلیجه او ابن ابوساجدان حمایت ائدیب، اونو محاربه یه تشویق ائدیر. ابن فراتین دوشمنلری و اونو ایسته مییه نلر خلیفه نین قولاغینی دولدوردولار. خلیفه المقتدر اؤز مصلحتچیلریله مصلحتله شدیکده ن سونرا، 306- ینجی ایلده حامد بن عباسی وزارته قبول ائتددی.[110] بو زامان بغداددان مونس خادمه چوخلو پول، آت، قاطیر و باشقا هدیه لرله برابر قوشون گؤنده ریلدی. مونسین قوشونو او قده ر چوخالدیکی، زنجان دوزو توتمادی. سرت قیشین بوران- قارینی گؤره ن مونس قوشونو شهرلره بؤلوب اؤزده زنجان شهرینده قالدی.[111]

307- نجی ایلین محرم آیندا مونس خلیفه طرفینده ن گؤنده ریلمیش ابوالهیجاء عبدالله بن حمدان، احمدبن علی صُعلوک، فاروقی، وصیف و سراج کیمی سرکرده لرله بیرلیکده ، یوسف بن ابوساجا یوروش ائدیب اونون قوشونونو مغلوب ائتدی. مونسه خبر چاتدی کی، یوسف اردبیل شهرینه گئدیب اوراداندا ورثانا (آذربایجاندا بیر شهَرجیکدیر کی، آراز اوردان کئچیر) دؤنوب.[112] یوسف چوخلو صدمه گؤردوکده ن سونرا اسیر آلیندی. مونس اونو همن ایلین ربیع الثانی آییندا خراسان دروازاسیندان دوه اوستونده چوخ طنعطنه ایله بغدادا گتیردی. خلیفه یوسفی دوستاغ ائتددی. [113] یوسف بن ابوساجین یئرلرینی توتان مونس خادم، علی بن وهسودانی، ری ین اطرافی، دماوند، قزوین، ابهر و زنجانا و احمدبن علی صُعلوکی اصفهان، قم، کاشان و ساوه والیسی تعیین ائدیب، اؤزو آذربایجاندان آیریلدی.[114]

مونس آذربایجان تورپاغینی ترک ائدیب عراقا گلدییی زامان، یوسفین غُلامی سوبوک اؤز چئوره سینه قوشون یغیب یئنیده ن آذربایجان تورپاغلارینی اله کئچیردی. مونس محمدبن عبدالله فاروقینی آذربایجان والیسی تعیین ائدیب، سوبوکون قارشیسینا گؤنده ردی. اما، او، مقاومت ائده بیلمه ییب سوبوکا مغلوب اولدو. محمدبن عبدالله فاروقی مغلوبیتده ن سونرا بغدادا قایتدی. سوبوک مکتوب یازیب، خلیفه ده ن ایسته دی کی، اونو آذربایجانا والی تعیین ائتسین، عوضینده اودا خلیفه یه باج وئرمه یی تعهد ائتدی. خلیفه سوبوکون ایسته یینی قبول ائدیب ایلده اوندان یوز ایییرمی مین دینار آلماقلا سوبوکا فرمانلا خلعت گؤنده ردی. لاکین، سوبوک ارمنستان و آذربایجاندا اؤز موقعینی اوقده ر گوجله ندیردی کی، اؤز عهدینه عمل ائله مه دی.[115]

ارمنی پادهشاهی بیرینجی سمباط اؤلدوکده ن سونرا اونون اوغلو ایکینجی آشوت (128- 914) بیزانسا قاچمیشدی. اوردا قوشون توپلایاندان سونرا ارمنستانا قاییتدی و یوسف اسیر اولدوغو زامان، اوزون داخلی ووروشمالاردان سونرا ارمنستانی تمامیله الینه کئچیرب، اؤزونو شاهنشاه اعلان ائتدی.

اؤز آغاسینین سیاستینی داوام ائتدیره ن سوبوک ایکینجی آشوتو اؤز یانینا، دوینه دعوت ائتدی و اونو ارمنستان پادشاهی تانیماغلا اونون شخصینده اؤزونه متفق قازاندی. سوبوکون خلافتده ن آسیلی اولمادان یئریتدییی سیاست سارای دایره لرینی، آذربایجانین، اونون آردینجا ایسه قافقاز و کیچیک آسیاداکی قونشو ولایتلرین خلافتده ن تمامیله آیریلاجاغیندان تشویشه دوشمه یه وادار ائتدی.[116] بونا گؤره ده 310- نجی ایلده خلیفه مونس خادمین خواهش ایله یوسف بن ابوساجی دوستاقدان بوراخیب اونا فخری پالتار (خلعت) و هدیه لر باغیشلایاراق، یئنیده ن یوسفی ری، قزوین، ابهر، زنجان، آذربایجان و ارمنستان حکومتینه تعیین ائتدی. بو شرط ایله کی، خزینه یه ایلده بئش یوز مین دینار وئرسین.[117]

یوسف اؤز یاخینلار ایله اردبیله چاتاندا، اؤلکه نی لیاقتله اداره ائده ن وفادار غُلامی سوبوکون اؤلوم خبرینی ائشیتدی.[118]

311- نجی ایلده یوسف آذربایجاندان ری یه یوللاندی.یوسف، احمدبن علینین قوشونونو مغلوب ائده رک، احمدبن علینی ده اؤلدوروب، باشینی بغدادا گؤنده ردی. یوسف همان ایلین ذیحجه آییندا ری شهرینه داخل اولدو.[119] 313- نجو ایلین باشلانقینجیندا ری ده ن همدانا یوللاندیغی زامان، اؤز غلامی مفلحی ری یه حاکم تعیین ائتدی. ری جماعتی یوسفین گئتدیینده ن سونرا، مفلحی شهرده ن دیشاری چیخاردیلار. مفلح یوسفه قاتیلیب، همان ایلین جمادی الاخر آییندا یوسف یئنیده ن ری یه قاییدیب، شهری اله آلدیقدان سونرا آذربایجانا قاییتدی.[120]

ساجیلر دولتینین گوجله نمه سی خلافتین سارای آداملارینی چوخ نارحت ائدیردی. خلیفه المقتدر یوسفی آذربایجان و قونشو دولتلرینین حاکمی وظیفه سینده ن گؤتورمه یه جرأت ائتمیردی و بونا قدرتی چاتمایردی، اودورکی، یوسفین شخصی دوشمنی اولان وزیر احمدبن عبیدالله خُصیبین سؤز ایله 314- ینجی ایلده یوسف المشرقین (بیزانسلا سرحد اولان اراضیسینین) حاکمی تعیین ائده رک، عصیان قالدیرمیش قرمطیلره قارشی محاربه یه گئتمه سینی اونا امر ائتدی. الخُصیب خلیفه نین آدیندان یوسفه مکتوب یازاراق[121]، اونو پایتخته گلمه یی تکلیف ائتدیکده، یوسف خلیفه یه بئله جواب وئردی: « من [خلافتین] ائله سرحدلرینده ییم کی، بیزانس سرحدلرینده ن داها تهلوکه لی دیر، من یاجوج و ماجوج حاصاریندان داها محکم [دربند] حاصار ایله اوز- اوزه دورموشام. اگر من بونلارا فیکیر وئرمه سم، قرمطیلرده ن داها جدی بیر تهلوکه بورادان چیخار و بو تهلوکه بوتون ولایتلرده امپریانین داغیلماسینا سبب اولا بیلر». خلیفه ایکینجی دفعه یوسفی بغدادا چاغیردی؛ او گلدی و آز سونرا قرمطیلرله قارشی محاربه یه گؤنده ریلدی.[122]

قرمطیلرین فرماندهی ابوطاهر سلیمان بن حسن جنّابی ایدی.یوسف بن ابوساج ایسته کلری اوچون یوبانماسی میدان وئرمیشدیر کی، قرمطیلر اوندان تئز کوفه یه گلسینلر. یوسف کوفییه یئتیشدیکده قرمطیلر اونونلا 315- نجی ایلین شوال آیندا محاربه ائدیب، یوسفین قیرخ مینلیک قوشونونو، چن و دومانلیقین قارانلیقیندان استفاده ائده رک مغلوب ائدیب، اؤزونوده یارالاندیقدان سونرا اسیر آلدیلار.[123]

یوسفین مغلوبیت خبری بغدادا چاتاندا اورادا واهمه یه دوشدولر. مونس قیرخ مینه یاخین قوشون توپلادی و بغدادان ایکی فرسخ آرالی زاب چاییندا اونون قوشونو قرمطیلرین قوشونلاری ایله قارشیلاشدی. قرمطیلر گئری چکیلدیلر. مونیس ایسه اونلارین دالینجا بیر دسته گؤنده ریب گؤستریش وئردی کی، یوسفی خلاص ائتسینلر. ابوطاهر سلیمان بن حسن حنّابی مونسین فیکرینی تئز باشا دوشودو و امر ائتدی کی، یوسف ابن ابوساجی اؤلدورسونلر.[124]

جماالدین ازدینین معلوماتینا گؤره، یوسف آذربایجانی و قونشو اؤلکه لری، حبس ائدیلدییی دؤورو چیخماقلا، ایییرمی یئددی ایل اداره ائتدی و آلتمیش بئش یاشیندا اؤلدورولدو.[125]

دولت آرمیتاژیندا [سن پترزبورگیدا دولت موزه سی]، 925-906م / 312-293 هـ. ق.ایللرینده بردع، مراغا و اردبیلده یوسف بن ابوساجین آدی ایله کسیلمیش سیکّه لر واردیر.[126]

یوسفین اؤلومونده ن سونرا، خلیفه اونون قارداشی اوغلو ابوالمسافر فتحی آذربایجان ولایتینه حاکم تعیین ائله دی. او، بیرایل یاریم حکومت ائتدیکده ن سونرا، 317- نجی ایلین شعبان آییندا اردبیله گئتمیشدیر. آذربایجاندا آداملاری اونون ضدینه عصیان ائتمیشدیلر. او مراغایا گئدیب محاصر اولدوغدان سونرا اؤلدورولموشدور. عصیانچیلار مفلح آدلی بیریسینی اؤزلرینه باشچی تعیین ائتدیلر .[127]

ابوالمسافرده ن سونرا، اونون ابوالفرج آدلی بیر اوغلو قالمیشدی کی، سونرالار عباسیلرین گؤرکملی سرکرده لرینده ن اولدو. [128]

فتحین اؤلومونده ن سونرا، وصیف شیروانی آذبایجان حاکم اولدو. بیر سوخ احتمالا گؤره ائله همین ایلده مُفلح الیوسفی اونون یئرینده اوتوردو. اوندان قالان سکّه لر ان آزی 323- نجو هـ. ق. ایلینه قده ر قدرتده قالماسینی گؤستریر.

325- ینجی هـ. ق. ایلینده حسن حمدانی، اونا پناه گتیره ن ساجییه دسته لرینین سرکرده لرینده ن اولان نظیفی آذربایجانی فتح ائتمه یه گؤنده ردی. ظاهرده نظیف بیر ایش گؤره نمه دی. 326- ینجی هـ. ق. ایلینده دیسم بن ابراهیم کردی آذربایجان امورونو اله کئچیردی.[129]

بئله لیکله «ساجیلرین حکمرانلیغی دؤورونده بوتون آذربایجان تورپاغلاری واحد بیر دولتده بیرله شمیشدی. بو دولت یوسف بن ابوساجین حکمرانلیغیندا مرکزی حکومتده ن آسیلی اولمایان بیر دولت ایدی».[130]

- تاریخ ایران، ص. 198. [1]

[2] - تاریخ تبریز، ص. 80.

- تاریخ ایران، ص. 324. [3]

[4]- اسلام انسکلوپدیاسی، ج 10، ملی اجتماعی باسیم ائوی، استانبول، 1949، ص . 16. «قید ائتمه لییه م کی، بو انسکلوپدیا غرب عالملرینین تألیفی اولموش، سونرا ترکیه بیلگینلری طرفینده ن کؤچورولموش و بیر سیرا دیگر مقاله لرده اونا آرتیریلمیشدیر».

[5]- آذربایجان سووئت انیسکلوپئدیاسی، ج4، آذربایجان دولت نشریاتی، باکو، 1980، ص. 131.

[6] - آذربایجان تاریخی، اقرا علی یئو و...، علم نشریاتی، باکو، 1993، ص. 137.

[7] - آذربایجان تاریخی، ضیاء بنیاداوو و...، آذربایجان دولت نشریاتی، باکو، 1994، ص. 276.

[8] - تاریخ عمومی منطقه شروان «در عهد شروانشاهیان»، به کوشش رحیم رئیس نیا، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، وزارت امور خارجه، تهران، 1380، ص. 39.

[9] - آذربایجان تاریخی، ضیاء بنیاداوو و...، ص. 276.

[10] - تاریخ ایران، ص. 198.

[11] - تاریخ طبری، محمدبن جریر طبری، ج13، چاپ ششم، تهران، انتشارات اساطیر، 1380، ص. 5847.

[12] - دایره المعارف بزرگ اسلام، ج5، چاپ دوم، ص. 510. [بورادا عبدالله دان هئچ بیر خبر یوخدور بیلینمیر اودا توتولوب یا یوخسا اونلارین الینده ن قاچمیشدیر].

[13] - ابن اثیر، ج9، برگردان: حمیدرضا آژیری، چاپ اول، تهران، انتشارات اساطیر،1381، ص. 4007؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، عنايت الله رضا، مركز اسناد و ديپلوماسي، مركز نشر و چاپ انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، تهران، 1380، ص. 443.

[14] - تاریخ طبری، محمدبن جریر طبری، ج13، چاپ ششم، تهران، انتشارات اساطیر، 1380، ص. 5847.

[15] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 510.

[16] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 510.

[17] - دو قرن سکوت، عبدالحسین زرین کوب، انتشارات سخن، چاپ سیزدهم، تهران، 1379؛ اران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 443.

[18] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 510.

[19] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص.510.

[20] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 445.

[21] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 510

[22] - فرهنگ اعلام تاریخ اسلام، سید غلامرضا تهامی، ج1، چاپ اول، تهران، ناشر شرکت سهامی انتشار، 1385. ص. 368.

[23] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 511.

[24] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، عنايت الله رضا، مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي، تهران- 1380، ص. 444.

[25] - تاریخ طبری، ، ج15، ص. 6446.

[26] - تاریخ طبری، ، ج15، ص. 6449

[27] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 511.

[28] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6453.

[29] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6486.

[30] - اسلام انسیکلوپئدیاسی، ج10، ص. 16.

[31] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 445- 444.

[32] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6491؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 6394؛ اسلام انسیکلوپئدیاسی، ج10، ص. 16.

[33] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6537؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4416.

[34] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4424.

[35] - تاریخ طبری، ج15، ص.6559.

[36] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6560.

[37] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6561؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4444؛ اسلام انسیکلوپئدیاسی، ج10، ص. 16.

[38] - تاریخ طبری، ج15، ص.6571؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4445.

[39] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6579- 6578، ابن الاثیر، ج10، ص. 4445

[40]- العبر(تاریخ ابن خلدون)، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ناشر: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم، 1383، ص. 370؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.

[41] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4470- 4469؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده ، ص. 198.

[42] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4470

[43] - آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ص. 198.

[44] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4470- 4469.

[45] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4470

[46] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6632. [بونودا قید ائتمه لییم کی، ابن الاثیرین، تاریخ کاملینده اسحاق بن کُنداجیق یازیلمیشدیر. ج10، ص. 4469.

[47] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10. ص. 75- 4474؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.

[48] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10. ص. 75- 4474؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.

[49] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4475.

[50] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4476.

[51] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4477- 4476؛ تاریخ طبری، ج15، ص.6635؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.

[52] - آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.

[53] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4481؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.

[54] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6654- 6653؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4506 و 4481؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 198. قید ائتمه لییم کی، ضیاء بنیاداوو عبدالله بن حسن حمدانینین آتاسینین آدینی حسین قید ائتمیشدیرکی، وئردیی قایناقلارین هر ایکیسینده ده حسن قید اولونموشدور. دیگر مطلب عالم یئنه مراغانین محمد بن ابی ساج واسطه سیله فتح اولونماسینی دقیقله شدیرمه ییب، اما اتک یازیسیندا ابن الاثیر و طبری طرفینده ن 278 و 280 ایللرینین سؤیله ندیینی قید ائتمیشدیر کی، هر ایکی قایناقدا 280- نجی هـ. ق. ایلی وئریلمیشدیر.

[55] - آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 199.

[56] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6694؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4537؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 199.

[57] - تاریخ ایران، ج4، ص. 199.

[58] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6695؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4537؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 199.

[59] - تاریخ ایران، ج4، ص. 198؛ آذربایجان 9- 7- نجی عصرلرده، ص. 199؛ اران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 447

[60] - اران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 447؛ آذربایجان 9- 7- نو عصرلرده، ص. 199، تاریخ ایران، ج4، ص. 198.

[61] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 200.

[62] - تاریخ ایران، ج4، ص. 199.

[63] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 448.

[64] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 200؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 448.

[65] - آذبایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 200.

[66] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 448.

[67] - آذبایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 200.

[68] - همن، ص. 201- 200.

[69] - تاریخ ایران، ج4، ص. 199.

[70] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 448.

[71] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص.201.

[72] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص.4553؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 448؛ تأسفلرله عنایت الله رضا «آذربایجان» سؤزونو تحریف ائده رک «اران» یازمیشدیر.

[73] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 201.

[74] - تاریخ طبری، ج15، 6628؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4463؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 201.

[75] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6655

[76] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6661؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4517، آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 201.

[77] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6711- 6710؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ص. 4553؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 199؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 202.

[78] - ابن حوقل، صوره الارض، ترجمه دکتر جعفر شعار، تهران ، 1345، ص. 84.

[79] - تاریخ ایران، ج4، ص. 199.

[80] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 202.

[81] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6776؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج11، ص. 4638 ؛ ابوعلی مسکویه رازی، تجارب الامم، ترجمه محمد فضائلی، انتشارات زرین، تهران، چاپ اول، 1366ص. 58.( ناصر خسرو و اسماعیلیان، ص. 35- 34؛ به نقل از اصطلاحات دیوانی، ص. 68).

[82]- آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 202؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 199؛ اران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 448.

[83] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 203؛ آران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 450.

[84] - آذربایجان 9- 7- نجو عصلرده، ص. 203.

[85] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 203؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 450.

[86] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 204- 203.

[87] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 204.

[88] - تاریخ ایران، ج4، ص. 200.

[89] - تاریخ ایران، ج4، ص. 200؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 204.

[90] - تاریخ ایران، ج4، ص. 200.

[91] - آذربایجا ن 9- 7 نجو عصرلرده، ص. 204.

[92] - آذربایجان 9-7 نجو عصلرده، ص. 204؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 200. اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 450.

[93] - آذربایجان 9- 7 نجو عصرلرده، ص. 206.

[94] - آذربایجان 9- 7 نجو عصرلرده، ص. 205؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 451؛ قید ائتمه لییم کی، عنایت الله رضا هاردا آذربایجان سؤزو گئتمیشدیرسه اونون یانینا بیر «و اران» سؤزونوده آرتیراراق تاریخی ساختالاشدیرمیش و چوخ آچیق شکیلده تحریف ائتمیشدیر. نییه کی، اونون وئردییی قایناقلاردا ساجیلر دولتینه عاید اولان صفحه لرین هئچ بیرینده اران سؤزو ایشله مه میشدیر. مثال اولاراق، تاریخ طبری، ابن الاثیر، تجارب الامم، و باشقالارینی گؤرسه تمه ک اولار.

[95] - آذربایجان 9- 7 نجو عصرلرده، ص. 206.

[96] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4638؛ تجارب الامم، ابن مسکویه رازی، ترجمه: محمد فضائلی، انتشارات زرین، چاپ اول، ص. 58- 57؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 454؛ آذربایجان 9- 7 نجو عصلرده، ص. 207- 206.

[97] - تجارب الامم، ص. 58؛ آذربایجان 9-7 نجو عصرلرده، ص. 207؛ اران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 454.

[98] - تاریخ طبری، ج16، ص. 6818؛ تجارب الامم، ابن مسکویه رازی، ص. 58؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 200؛ اران از دوران با ستان تا عهد مغول، ص. 454.

[99] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4679؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 200.

[100] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4679؛ تجارب الامم، ص. 58.

[101] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4680-4679؛ تجارب الامم، ص. 59-58. (بورادا ابن الاثیر سرکرده لرین آدینی احمدبن مسرور بلخی، سیما جزری کیمی قید ائتمیشدیر)

[102] - تجارب الامم، ص. 59؛ ابن الاثیر، ج11، ص. 4680؛

[103] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4680.

[104] - تجارب الامم، ص. 60

[105] - تجارب الامم، ص. 60-59.

[106] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4680.

[107] - تاریخ طبری، ج16، ص.6848.

[108] - تاریخ طبری، ج16، ص. 9- 6848؛ ابن الاثیر، ج11، ص. 4680؛ تجارب الامم، ص. 60.

[109] - تجارب الامم، ص. 61.

[110] - تاریخ طبری، ج16، ص. 1- 6850؛ ابن الاثیر، ج11، ص. 4680.

[111] - تجارب الامم، ص. 61. اتک یازیسی.

[112] - یئنه اورادا. ابن الاثیر، ج11، ص.468؛ آذربایجان 9- 7 عصرلرده، ص. 209-28. «بو ایکی سرکرده نین توققوشماسی هانسی آیدا اولدوغو غتی معین دئییل. ضیاء بنیاداوو، مونس ایله یوسفین توققوشماسینی صفرین اون دؤردونده قید ائدیر(208). ابن الاثیر محرم آینی یازیر(4681).

[113] - تاریخ طبری، ج16، ص. 6855، ابن الاثیر، ج11، ص. 4681. ابن مسکویه شماسیه دروازاسی یازیر(63)؛ تاریخ طبری، خراسان دروازاسی(6855)؛

[114] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4681؛ تجارب الامم، ص. 63؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 209.

[115] - تاریخ طبری، ج16، ص.6855؛ ابن الاثیر، ج11، ص. 4681؛ تجارب الامم، ص. 63. آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 209.

[116] - آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 210-209.

[117] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4716؛ تجارب الامم، ص. 104-103؛ تاریخ ایران، جلد4، ص. 201-200؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 210.

[118] - تجارب الامم، ص. 104؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 201؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 210.

[119] - ابن الاثیر، ج11، ص.4724؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 201؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 210.

[120] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4724؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 201. آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص.210.

[121] - تاریخ طبری یازیر:« ابن ابی ساجین گلمه سی نصر حاجب، نازوک،شفیع و هارون چوخ آغیر ایدی. اونون اوچون مونس مکتوب یازیب، اونون واسطه گئدیب اورادا گؤزله مه سینی ایسته ییب و ائله اوراداندا قرمطیلرله محاربه نی ائله اورادان باشلاسین.(ج16- ص. 6913)

[122] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4739؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 211-210

[123] - تاریخ طبری، ج16، ص. 6917؛ تجارب الامم، ص. 204-203؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 211؛ آران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 457.

[124] - تاریخ طبری، ج16، ص.6917؛ تجارب الامم، ص.208-205؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص.211؛ اران ازدوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص.458.

[125] - آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 211.

[126] - یئنه اورادا.

[127] - تاریخ ایران، ج4، ص. 201؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 212؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 458.

[128] - آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 212.

[129] - تاریخ ایران، ج4، ص. 201.

[130] - آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 212.

آرديني اوخويون- Ardını Oxuyun!