ساجیلر دولتی
نوشته شده توسط پرویز همت جو
28 اسفند 1388 ساعت 14:10

«اسلامدان سونرا آذربایجاندا ایلک تورک دولتی»

ایکینجی عصرین سونو ، اوچونجو عصرین اوللرینده عباسی خلافتینین ضعیفله مه سینده ن استفاده ائده ن یئرلی حاکملرین بیر چوخو خلافتده ن بویون قاچیریب خراج وئرمه کده ن امتناع ائتمیشديلر. اونلار حتی اؤز آدلارینا سکه کسدیریب خطبه اوخوتماغیدا روا بیلمیشدیلر. ائله بو جسور دولتلرده ن بیری ده آذربایجان اراضیلرینده عمله گلن ساجیلر دولتی اولموشدور.

پایتختی تبریز[1]، مراغه[2] و اردبیل شهری اولان ساجیلار دولتی، «اورتا آسیادان قالخمیش 276- دان 318- نجی هـ . ق. ایللرینه قده ر آذربایجان اراضیلرینده حکمرانلیغا »[3] باشلامیشدیلار.

- آذربایجان تاریخی، محمود اسماعیل، آذربایجان دولت نشریاتی، باکی، 1993، ص. 118.[1]

2- تاریخ ایران، «پژوهش دانشگاه کمبریج»، گردآورنده: ر. ن.فرای، مترجم: حسن انوشه، تهران، مؤسسۀ انتشارتی امیرکبیر، 1379، ص. 198.

3- تاریخ تبریز «از دوران باستان تا بر آمدن مغولان»، مجید رضا زاد عموزین الدین، تبریز، انتشارات اختر، چاپ، دوم، 1382، ص. 80؛ «دئمه لییه م کی، دائره المعارف فارسی مصاحبده ساجیلرین حکومتی 279دان 317ییه قده ر قید اولونموشدور. ج1، چاپ سوم،شرکت سهامی کتابهای جیبی(وابسته به مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر، تهران، 1383، ص.1218

ساجیلرین منشاء و اصل نسبلری حاقدا چئشیتلی فیکیرلر سؤیله نمیشدیر. و. مادلونگ یازیر: «چوخ احتمالا گورا سغددان قالخمیشلار»[1]. خانم بهرامی اونلاری ماورای النهر اطرافیندا یئرله شن اشروسنه شهرینده ن بیلیب، آرتیریر: «بیر چوخو اونلاری سهواً تورک ساییرلار»[2] . معروف سکه شناس ج. ک. مایلز ایرانین باتی چئورسینده قورولان کیچیک سلسله لرین سکه ضرب ائتدیردیکلرینده ن دانیشدیغی زامان، «یوسف بن دیوداد تورک ده ن»ده آد آپارمیش و 303- نجو هـ. ق. ایلینده ضرب ائتدیردییی سکه ده ، خلیفه نین آدیندان سونرا امیر یوسف ساجین دا آدینین حک اولونماسینی قید ائتمیشدیر[3].

اسلام انیسکلوپدیاسینین مؤلیفلرینده ن، ج. ل. هووارت[4]، آذربایجان سووئت انیسکلوپدیاسینین مؤلفلری [5] و روس شرق شناسلاریندان اقرار علی یئو[6]، ضیاء بنیاداوو[7]، ایران تاریخچیلرینده ن رحیم رئیس نیا[8] و... ساجیلرین تورک منشاءلی اولدوقلارینی تصدیقله میشدیلر.

سلاله نین باشچیسی آدلانیلان ابوساج «آدلی- سانلی تورک سرکرده لرینده ن»[9] اولموش، خلافت اوردولاریندا دفعه لرله سیناقدان چیخمیشدیر.[10].

طبری ابوساجدان ایلک دفعه، افشینین سرکرده لیییله 222- نجی هـ. ق. ایلینده عباسی خلیفه سی معتصم(218-227 ق/ 833- 842) طرفینده ن بابک ایله دویوشمه ک اوچون آذربایجانا گؤنده ریلن اوردو ایچریسینده، بیر سرکرده کیمی اولدوغونو قید ائتمیشدیر[11]. مادلونگین فیکرینجه «اونون بو دویوشده گؤستردییی شجاعت ، قهرمانلیقلار و بیرده، بابکین عایله عضولری و یاخین آداملارینی اسیر آلماسی اونون شهرتینی آرتیرمیشدیر»[12]

ابن الاثیرین یازدیغینا گؤرا، بابک عایله عضولری ایله گیزلی یوللارلا ارمنستانا گئتدییی بیر زاماندا، خلیفه اوردوسونون گؤدوکچولرینین باشچیسی اولان ابوساج طرفینده ن محاصریه آلینمیشدیر. معاویه و بابکین آناسی ایله برابر قادینلارین بیرینی توتوب افشینین یانینا گؤنده ردی».[13] ابن الاثیرین سؤزلرینی بیر آز ده ییشیکلیک له طبرینین «تاریخ الرسل و الملوک» اثریندده گؤرمه ک اولار[14].

ابوساجین ایشی بوننان بیتمه دی. او، دفعه لرله عباسیلر خلیفه سینین نفعینه چالیشمیش و عباسیلر سارایینین نفوذلو آداملاریندان بیرینه چئوریلمیشدیر.

224- نجی هـ. ق. ایلینده معتصم و خراسان امیری عبدالله بن طاهر، مازیارین شورشینی سؤندورمه ک مقامینا گلدیلر. دماوند و لارزدان خلیفه نین امری ایله طبرستانا گؤنده ریلن اوردویا ائله ابوساج باشچیلیق ائدیردی[15].

افشین بابکه غلبه چالدیقدان سونرا اؤز باجیسی اری منکجوری آذربایجانا والی تعیین ائتدی. اما، 226.اینجی هـ. ق. ایلینده[16] «منکجور بابکین کندلرینین بیرینده خزینه یه ال تپارکن اونو خلیفه یه بیلدیرمه میشدیر. بو ایشده ن باش آچان آذربایجان «برید»ینین باشچیسی خلیفه یه خبر وئرمیش، منکجور اؤز مکتوبوندا آذربایجان بریدی عبدالله بن رحمانین سؤزلرینی انکار ائده نده ن سونرا، اونو اؤلدورمه ک قرارینا گلدیکده، اردبیل جماعتی اونون قارشیسینی آلمیشدیلار. منکجور ایله اردبیل جماعتی آراسیندا ساواش باشلامیشدیر. بو خبر معتصمه چاتدیقدا او، افشینده ن منکجورون قیراغا قویولماسینی ایسته میشدیر. افشین ایسه اؤز یاخینلاریندان اولان ابوساج دیودادی آغیر بیر اوردویلا آذربایجانا گؤنده رمیشدیر.افشین ظاهرده قوشونو منکجور ایله دؤیوشمه یه گؤنده رسه ده، گیزلینجه اونون منکجورا یاردیم ائتمه امرینی وئرمیشدیر. اونون اوزره معتصم تورک سرکرده سی بغانی [بوغا] اونون دؤیوشونه گؤنده رمیشدیر. منکجور بو خبری بیلدیکده ن سونرا بوتونلوکله خلیفه نین امرینده ن بویون قاچیرمیشدیر. منبعلر گؤرا، بابکین آداملاریندان بیر نئچه سینی اؤز اطرافینه یقمیش، اردبیل شهرینده ن دیشاری چیخیب، خلیفه نین سرکرده سی ایله دویوشدوکده ن سونرا، بوغا اونا ظفر تاپمیشدیر.

منکجور بابکین قالالاریندان بیرینه قاچیب اورادا اؤزونه معوا قوردوقدان سونرا، بیر نئچه مدت اورادا گیزله نیب و بوغانین قارشیسیندا استقامت گؤسترمیشدیر. سونرا اؤز آداملاری اونو توتوب خلیفه نین سرکرده سینه تسلیم ائتمیشدیلر. بعضیلرینین دئدیینه گؤرا، او، اؤزو بوغادان امان ایسته میشدیر. هر حالدا، اونو سامرّایا آپاریب خلیفه نین امر ایله دوستاغا سالدیلار. ائله بونونلادا مازیارین شورشی یاتیریلمیش و افشین هر ایکی حادثه ده اتهاملاندی»[17]. «اما خلیفه افشینی منکجورون تحریکینده مقصر بیلیب و ابوساجی افشینین عاملرینده ن اولدوغونو بیلن خلیفه اونون یئرینه باشقا بیر سرکرده نی تعیین ائتدی.

بوندان سونرا 242- نجی هـ.ق. ایلینه قده ر ابوساجین یاشایشیندان بیلیک الده یوخدور. اولا بیلسین کی، معتصمین آجیغی و اونا اینامی اولمادیغی اوچون اونو ایللرجه خلافتده ن آیرمیشدیر»[18].

هر حالدا ابوساج بوندان سونرا چوخ چئشیتلی منصبلره چاتمیشدیر.او، «242- نجی هـ. ق. ایلینده متوکل عباسی (232- 247- نجی هـ. ق./ 847- 861) طرفینده ن جعفر بن دینارین یئرینه مکه یولونون رییسی تعیین اولوندو. طبرینین سؤزلرینده ن بئله نتیجه آلماق اولور کی، ابوساج 251- نجی هـ. ق. ایلینه قده ر مکه یولونون رییسی اولموشدور. یعقوبینین سؤیله دییینه گؤرا، ایکی ایل بوندان قاباق، او زامان کی، محمد المولّد، خلیفه المستعین طرفینده ن یوسف بن ابراهیم تنوخینین شورشینی سؤندورمه ک اوچون قنسرینه گؤنده ریلدیی بیر زاماندا اؤز ایشینده ناکام قالدیغی اوچون، خلیفه بو ایشی ابوساجا تاپشیرمیشدیر. او قصیصه [یوسف بن ابراهیم تنوخی] یه امان وئردیکده ن سونرا، اونو لاذقیه حاکمی ائتدی»[19].

متوکلده ن سونرا ، مستعین(248- 252هـ. ق.) و معتزّ(252- 255- هـ. ق.) آراسیندا اولان چارپیشمالاردا، ابوساج معتزّ طرفینی توتموشدور.[20] 251نجی هـ. ق. ایلینین ربیع الاول آییندا معتزّ ایله مستعین آراسیندا اولان چارپیشمادا، معتزّ تورکلرین حمایه سی آلتیندا اولدوغو بیر حالدا، ابوساج یئددی یوز(700) آتلیلا مکه یولوندان بغدادا گلیب، خلیفه یه قوشولموشدور. ائله اونداندا خلعتلر آلمیشدیر[21].

ابوساج 252- نجی ایلده خلیفه طرفینده ن کوفه و اونون اطرافینا حاکم سئچیلدییی بیر حالدا[22]، یئنه ده مکه یولونون رییسی اولموشدور. 254- نجی هـ. ق. ایلینده عباسی خلیفه سی معتز طرفینده ن مُضَر، قنسرین، عواصم و حلب حاکمی تعیین ائدیلدی.او، معتمدین خلافتینده ن قاباق، مُضَر، ربعیه حاکمی و قنسرین اوردوسونون سرکرده سی ایدی. او، ائله بو عنوان ایله ده خلیفه ایله بعیت ائله دی[23].

او، 256- نجی هـ. ق. ایلینه قده ر بو سیمتده قالمیشدیر. همان ایلده خلیفه اونو ارمنستان حاکمی عیسی بن شیخین شورشینی سؤندورمه ک اوچون گؤنده ردی. ارمنستان ساواشی 261- نجی هـ. ق. ایلینه قده ر داوام ائتمیشدیر[24]. ابوساج خلیفه طرفینده ن 261- نجی هـ. ق. ایلینده اهواز حاکمی و زنگیلرله مبارزه اوچون تعیین ائدیلدی. اوندان سونرا عبدالرحمان بن مُفلح فارسا، اودا [ابوساج] اهوازا گئتدی. بو ایلده عبدالرحمان اؤلدو. ابوساج عسکر مُکرَمه طرف دالی اوتوردو. ائله بو واخت زنگیلر اهوازا گیریب، اورانین آداملارینی [کیشیلرینی] اؤلدوروب آروادلارینی اسیر آلدیلار و ائولرینی یاندیردیلار. ائله اوندان سونرا ابوساج اؤز مقامیندان گؤتورولوب، ابراهیم بن سیمانی اونون یئرینه قویدولار[25].

262- نجی ایلده عباسی خلیفه سی معتمد ایله یعقوب بن لیث آراسیندا اولان اختلافین شدتلی زامانی، ابوساج یعقوب بن لیثین طرفینی ساخلامیش و اونون طرفینده ن قارشیلانمیشدیر[26]. خلیفه نین قارداشی موفق یعقوب بن لیثه قالیب گله نده ن سونرا[27] ابوساجین اموالینی مصادره ائتددی. اونلارین هامیسینی بوتونلوکله اؤز سردارلاریندان اولان، مسرور بلخییه اقطاع وئردی[28].

ابوساج 266- نجی هـ. ق. ایلینین ربیع الاول آییندا یعقوب بن لیثین قارداشی و جانیشینی اولان، عمروبن لیثین اوردوسوندان بغدادا قاییدارکن، جُندی شاپوردا اؤلموشدور[29].



محمد بن ابوساج



ابوساج اؤله نده ن سونرا اونون اوغلو ابوعُبیدالله محمد افشین[30] بن ابوساج 266- نجی هـ. ق. ایلینده خلیفه المعتمد طرفینده ن مکه و مدینه عاملی و مکه یولونون رییسی سئچیلدی[31]. همین ایلده محمدبن ابو ساج ابن محزومی ایله دویوشدو. او، ذی حجّه نین سگگیزینده ابن محزومینی شکست وئریب بوتون مالینی تالادی[32].

267- نجی هـ. ق. ایلینین شوال آییندا [محمد] بن ابو ساجین طرفدارلاری هیصم عجلی ایله دویوشموشدور. اونلار، هیصم عجلینین قوشونونون جلودارینی اؤلدوردوکده ن سونرا، اونون اوردوسونا غلبه چالمیش و اوردوگاهینی تالایب داقیتمیشدیلار[33].

268- نجی هـ. ق. ایلینده ابن ابو ساجین آداملاری محمد بن علی بن حبیب یشُکرینین واسط ده قانینی تؤکوب، باشینی بغداددا آسدیلار[34]. همین ایلده علوی، حرون آدییلا تانینمیش آدام اسیر اولدو. اونون سببی بویودورکی، حرون حجّ مراسمینین خبری گؤنده ریلن خریطه نی یولدا آلمیشدیر. ابن ابو ساجین مکه یولونا تعیین ائتدیی نایبی آدام گؤنده رمیش، حرونی توتوب خلیفه موفّقین یانینا گؤنده ردی[35].

268- نجی هـ. ق. ایلینده هارون بن محمدهاشیمی سالار حجّ اولدوغو بیر زاماندا، [محمد] بن ابو ساج یول و «حادثات» ین عاملی سئچیلدی[36].

269- نجی هـ. ق. ایلینده ابوساج مکه ده ن قاییدارکن طایفه دونموش، اونا خلیفه طرفینده ن یاردیم اوچون قوشون گؤنده ریلمیشدیر. ابن ساج جدّییه ساری یؤنه لمیش، محزومی ایله دویوشرکن، محزومینین آلتین و سلاح یوکلو ایکی گمیسینی اله کئچیرمیشدیر[37]. همین ایلین جمادی الاخر آییندا هارون بن موفّق، ابن ابو ساجی انبار عاملی و فرات ایله رحبه یولونون رییسی سئچدی[38].بو ایلده ابن ابو ساج ایله بَدویلر آراسیندا محاربه اولدو، ایلک نوبه ده بَدویلر ابن ابو ساجا قالیب گلدیلر. سونرادان او، بَدویلره باسقین ائدیب بیرسیراسینی اؤلدوروب، بیرسیراسینیدا اسیر آلدی. او، اسیرلرله برابر اؤله نلرین باشلارینی بغدادا گؤنده ردی. شوّالین سونوندا ابن ابو ساج رحبه شهرینه گیرمه میشده ن اؤنجه، اورانین جماعتی اونونلا دؤیوشموشدور. ابن ابو ساج اونلارا قالیب گلدیی زاماندا، احمد بن مالک شاما قاچمیشدیر. اوندان سونرا ابن ابو ساج قرقیسیا گیردی. اونو گؤره ن ابن صفوان عقیلی اوندان[چكينيب] اوزاقلاشدی[39].

محمدین کئچیردییی اهمیتلی حربی عملیاتلاردان بیری، اونون 273- نجی هـ. ق. ایلینده سوریه جانیشینی اسحاق بن کُنداج اوزه رینده کی غلبه سی ایدی. محمد بوزامان موصل حاکمی، قنسرین و دیگر شهرلرین جانیشینی ایدی. او، رتبه سینه گؤرا، اسحاق بن کُنداجدان یوخار یئر توتوردو، لاکین اسحاق اونو تانیماقدان بویون قاچیریردی و اونا تابع اولموردو. ابن ابوساج مصر حاکمی خمارویه بن احمد بن طولونون یانینا آدام گؤنده رمیشدیر. او [اؤز مکتوبوندا] خمارویه نین امری آلتیندا اولدوغونا سؤز وئریب و اونونلا بیرله شیب ائله خمارویه نین آدینا خطبه اوخوموشدور[40]. خمارویه شاما یوللانمیش و بالسدا ابن ابوساج ایله گؤروشموشدور. محمد بن ابوساج، اؤز اوغلو دیودادی بیر گیرو کیمی اونون یانیندا قویموشدور. ائله خمارویه ده، ابن ابوساج و اونون سرکرده لرینه چوخلو هدیه لر و وار دولت گؤنده رمیشدیر. ابن ابوساج اورادان فراتی کئچیب، رقه یه گئتمیش، ابن کنداج ایله اوزبه اوز اولارکن، ایکی قوشون آراسیندا محاربه باشلامیشدیر. نهایت محمد بن ابوساج 273- نجو هـ.ق. ایلینین جمادی الاول آییندان دوققوز گون گئتمیش، تک گونونده [سه شنبه] اسحاق بن کُنداجا غلبه چالدیب و اونون حاکم اولدوغو یئرلری اله کئچیرمیشدیر[41].

بو غلبه ده ن سونرا خمارویه فراتدان کئچیب رافقه یه یئتیشدی. اسحاقین ماردینا قاچیب گیزله ندییینی اورگنن ابن ابوساج اورانی محاصره یه آلدی. اسحاق اورادان سینجارا کئچیب بیرسیرا بَدویلر ایله توققوشموشدور. ابن کنداج ماردیندان موصله گئده رکن، ابن ابوساج برقعیدده اونا تور قوردوغو بیر زاماندا. ابن کنداج یئنه ماردینه قاییتدی. اورادا اوزاماناجان قالدی کی، ابن ابوساجین ایشی توتدو و[42] مصر قوشونلارینین کؤمه یی ایله جزیره و موصلو اله کئچیردی[43]. [محمد] اولده خماروینین سونرا ایسه اؤز آدینا خطبه اوخودو[44]. ابن ابوساج موصله صاحب چیخاندان سونرا، اؤز آداملاریندان بیرسیراسینی اؤز غلامی فتحین باشچیلیغیلا موصلون حومه سینده ن اولان مرجه گؤنده رمیش و اونلاردان باج آلمیشدیر[45]. ذی حجه ده ن اون دؤرد گون گئده نده بیر باشقا ساواشدا، یئنه ده محمد، ابن کنداجا قالیب گلمیشدیر[46].

محمد 274- نجی هـ. ق. ایلینده ابن کنداج ایله صلح مقاوله سی باغلادیغی بیر حالدا، اؤز حمایه چیسی و متفقی خمارویه نین علیهینه چیخدی. بو ایشده ن خبر توتان خمارویه اؤز قوشونو ایله مصرده ن چیخیب، دمشقین حومه لرینده ن اولان بثنیه ده ووروشدولار. بو دؤیوشده محمد بن ابوساج مغلوب اولوب فرات چایینی کئچره ک قاچدی. خمارویه محمدین اوغلونو یانینا چاغیریب بیر خیلی ارمغان و خلعت وئره نده ن سونرا، گیرولیقدان بوشلایب آتاسینین یانینا گؤنده ردی. اؤزوده مصره قاییتدی[47].

275- هـ. ق.ایلینین محرم آیندا دمشق یاخینلیغیندا تنیه العتاب آدلی بیر یئرده ابن ابوساج ایله خمارویه آراسیندا یئنه ساواش باش وئرمیشدیر.محمد بن ابوساج یئنه ده موفقیت الده ائده بیلمه میشدیر. او، قاچاندان سونرا قوشونو داغیلیب بوتون وار یوخو تالانمیشدیر. بو محاربده ن سونرا محمدین حمصده چوخلو مال- دولتینین اولدوغونو بیلن خمارویه، اؤز سرکرده لرینده ن بیرینی اورا گؤنده ریب ائله محمدده ن قاباق اورا چاتان سرکرده بوتون مالا صاحب چیخمیشدیر. ابن ابوساج مغلوب اولدوقدان سونرا حلبه قاچیب، اوراداندا رقّه یه گئتمیشدیر[48]. خمارویه ابن ابوساجی تعقیب ائتدیغی زاماندا فرات چاییندان کئچیب بَلد شهرینه چاتاندا ائله ابن ابوساج دا موصله چاتمیشدی[49].

ابن ابوساج خمارویه نین بَلد شهرینه چاتدیغیندان خبر دار اولاندان سونرا، ائله موصُلدان حدیثه یولونو سئچمیشدیر. خمارویه بَلد شهرینده قالیب ائله اؤزونه بیر عشرتکده تختی دوزلتمیشدیر[50].

ابن کُنداج، محمد بن ابوساجا مغلوب اولاندان سونرا فرصت آرخاسیندا اولموشدور. او، خمارویه نین بَلد شهرینه چاتدیغینی بیلنده ن سونرا، اونون طرفینه چکیلیب، خمارویه بیر آغیر اوردونو ابن کُنداجین اختیاریندا قویوب، اؤز سرکرده لرینین چوخونو اونون اطاعتکاری ائتمیشدیر. بلکه محمد بن ابوساجی تاپسینلار. ابن اسحاق اونو تکریته قده ر تعقیب ائتمیشدیر. ابن ابوساج دجله نی کئچدییی بیر حالدا، ابن کُنداج گمیلری توپلاییب کؤرپو دوزه لتمه یه باشلادی، بلکه اونون اوزه رینده ن کئچسین. ائله بو زامان هر ایکی قوشون بیر- بیرینی اوخ ایله وورا بیلیردیلر.

محمد بن ابوساج ایکی مین قوشونو ایله ووروشدوغو زامان، اسحاق بن کُنداجین ایییرمی مین قوشونو وار ایدی. محمد بن ابوساج گمیلرین دوزومونو گؤردوکده، گئجه تکریتده ن موصُله یوللانمیش دؤرد گونده ن سونرا اورا یئتیشمیشدیر. او، موصُلدان قیراقدا اولان دیرعلی ده خمیه ووروب، ابن کُنداجین غریقه گلدییینی اؤرگه نیب اونون اوستونه هجوم ائتمیشدیر. محمد بن ابوساج اؤز دؤزمو و استقامت ایله ابن کُنداجا غلبه چالیب، اونون قوشونونو رقّه یه قده ر دالی اوتورتموشدور.

محمد بن ابوساج ابومحمد موفّقَ مکتوب یازیب بوتون ایشلری آچیقلایاندان سونرا، فرات چاییندان کئچیب خمارویه نین تورپاقلاریندان اولان شاما گئتمه سی اوچون اجازه ایسته دی. موفّقَ اونون مکتوبونا جواب یازیب، ایشینی قیمتلندیردیکده ن سونرا، یاردیم اوچون کؤمکچی قوشون گؤنده رمه سینه سؤز وئردی.

ابن کُنداج خمارویه نین یاردیم ائتدییی قوشونلا فراتا یئتیشمیشدیر. ائله بو آندا شام ابن کُنداجین، رقّه ایسه محمدین الینده ایدی. ابن کنداجین آداملاری فراتدان کئچیب هجوما باشلادیلار. محمدین اوردوسو مقاومت گؤستره بیلمه ییب رقّه یه قده ر دالی اوتوردولار. ابن ابوساج ایشی بئله گؤردوکده رقّه ده ن موصُلا گئدیب اؤزونه یئنی قوشون اجیر ائتدی. بیر آی اوردا قالدیقدان سونرا هئچ بیر نتیجه الده ائده بیلمه دییی اوچون بغدادا یوللانیب و 276- نجی ایلین ربع الاول آییندا ابو احمد موفّقَ قوشولموشدور. موفّق اونو اؤزویله جبالا آپاریب چوخلو هدیه لر و پاداشلار وئرمیشدیر[51].

276- نجی ایلده محمد جبال حاکمی تعیین ائدیلدی[52] و همن ایلده ایلک دفعه اولاراق ابو احمدبن موفّق طرفینده ن آذربایجان حاکمیده سئچیلدی[53].

محمد آذربایجان اراضیسینه حاکم سئچیلدیکده ن سونرا، مراغا حاکمی عبدالله بن حسن حمدانی اونون قارشیسینی آلماق اوچون قوشون توپلایب مراغادان دیشاری چیخدی. اما، محمدین قارشیسیندا دایانا بیلمه یب مراغا حصارینا چکیلیب اورادا دفاع ائتمه یه باشلادی. بیر اوزون سوره ده ن سونرا عبدالله بن حسن حمدانی محمدده ن امان ایسته ییب، اؤزونو280- نجی هـ. ق. ایلینین ربیع الاول آییندا تسلیم ائتدی. محمد اونا زینهار وئردیکده ن سونرا اونون بوتون وار- دولتینی و مراغا شهرینی اله کئچیریب، اؤزونوده اؤلدورموشدورو[54].

278- نجی هـ. ق. ایلینده محمد خلافته یئنیده ن بؤیوک خدمت گؤسترمیشدیر: خلیفه المعتمدین اؤلومو نتیجه سینده بغداددا باش وئره ن قاریشیقلیق زامانیندا، محمدبن ابوساج تختین جانشینی علیهینه عصیان قالدیران قوشون و بَدویلری یاتیرتدی. یئنی خلیفه المعتضد (902- 892) اونا آذربایجانا قایتماغا اجازه وئردی [55].

285- نجی هـ. ق. ایلینده محمدبن ابوساج خلیفه طرفینده ن بوتون آذربایجان و ارمنستان و اونون اطرافینداکی داغلیق اراضیلره حاکم تعیین اولوندو [56].

محمد افشین اؤزونو گوجلو گؤردویو بیر حالدا، خلیفه نین امرینده ن بویون قاچیریب، خراج وئرمکده ن چکینمیشدیر. اما او، اؤز ایشینده ن پشیمان اولوب[57]، 286- نجی ایلده اطاعتسیزلیک گؤستریب خلافتده ن آیریلمییاجاغینین تعمیناتی اولاراق، اؤز اوغلو ابوالمسافری بیر گیرو کیمی چوخ هدیه لرله خلیفه نین یانینا گؤنده ردی[58].

محمد جانشینلییه باشلایاندا، ارمنستان شاهی بیرینجی آشوت باگراتونو (890- 866 م/ 277- 252هـ. ق.) اؤلدو و اوغلو بیرینجی سمباط خلیفه المعتضده ائلچی گؤنده ریب، تخته چیخدیغینی بیلدیردی و خواهش ائتدی کی، خلیفه اونون پادشاهلیغینی تصدیق ائتسین... خلیفه محمدبن ابوساجی پادشاه تاجی و فخری پالتار ایله ارمنستانا گؤنده ردی. او یراگاورتس آدلی بیر یئرده محتشم بیر مراسمده اؤز الی ایله تاجی بیرینجی سمباطین باشینا قویدو [59].

افشینی بیرینجی سمباطین تاج قویما مراسیمینه گؤنده رمه کده خلیفه المعتضدین مقصدی بیزانس سرحدلرینده مهم بیر ولایت اولان ارمنستانی خلافته یاخینلاشدیرماق و ارمنی شاهزاده لرینه بیزانس ساراینین تأثیرینی آزالتماق ایدی. اوزامان بیزانس امپراتوری لئو عباسی خلافتینین رقیبی ساییلیردی. او چالیشیردی ارمنستان حاکمینی اؤزو ایله ایاقلاشدیرسین ائله اودورکی، بیزانس امپراتوری بیرینجی سمباطا کؤمه ک وعده سی وئرمیش و اسکی عنعنه ایله اونو «سئویملی اوغلوم» آدلاندیریب، بیر متفق اولاراق اونا تعمینات وئریردی[60].

893م/ 280 هـ.ق. ایلینده بیرینجی سمباط مودورک لئوین سارایینا ائلچی گؤنده رن زامان، خلیفه بوندان در حال خبردار اولدو و بیرینجی سمباطا قارشی درحال حربی عملیات باشلاماسینی محمد افشینه امر ائتدی. محمد قوشونو توپلاییب ارمنستان سرحدینه یاخینلاشدی، بیرینجی سمباط ووروشماغا جرأت ائتمه دی و محمده باریشیق تکلیف ائتدی. بو تکلیف قبول اولوندو و هر ایکی اوردو اولکی یئرلرینه قاییتدی[61]. اما سمباط ارمنستانین شمال بؤلگه سینی گئنیشلندیرمه ک اوچون دوین و 895- ینجی میلادی ایلینده گرجستان و آلبانیایا باسغین ائتدی[62]. محمد افشین بیرینجی سمباطین قارشیسینی آلماق اوچون 281- نجی هـ. ق. ایلینده آغیر بیر قوشون توپلاییب نخجوانی آلدیقدان سونرا دوین حاصارلارینا گلیب چیخدی[63]. بیرینجی سمباط اؤز قوشونونو آراقاس داغی یاخینلیغیندا توپلادی. ارمنیلر کاتولیکوس ایکینجی گئورقو (897- 876) باریشق تکلیفی ایله افشینین یانینا گؤنده ردیلر: افشین بیرینجی سمباطی اونا تسلیم ائتمه ک شرطینی ایره لی سوردو، لاکین بو تکلیف ردّ اولوندو. اوندا افشین ایکینجی گئورقون ال- قولونو زنجیرله دی و ووروشمایا آتیلدی، لاکین وژان قالاسی یانیندا مغلوب اولدو. افشین بیرینجی سمباطا صلح تکلیف ائتدی و بو تکلیف قبول اولوندو و کاتولیکوس ایکینجی گئورقدان باشقا بوتون ارمنی اسیرلری قایتاریلدی. بیر مدت سونرا آلبانییا پادشاهی گریگوری خامام افشینه پول وئریب کاتولیکوس ایکینجی گئورقو خلاص ائتدی[64].

286- نجی هـ. ق./ 896 نجی میلادی ایلینده بیرینجی سمباط، اؤز اوردوسونون گوجونو گؤسترمه ک و عینی زاماندا اونا دوشمن اولان آرسورونی نسلینی ضعیفله تمه ک اوچون[65] و بیرده عباسیلر ایله مخالفته باشلادیغی اوچون[66] اؤز قوشونونو کارین ولایتینی توتماغا گؤنده ردی؛ او زامان ایسه همن ولایت سوریه حاکمی احمدبن طولونون اشغالیندا ایدی. لاکین ابن طولون بیرینجی سمباطین یوز مینلیک قوشونونو مغلوب ائدیب[67]، اونو گئری اوتورتدو.

بیرینجی سمباطین قاچماسی، ارمنستاندا واهمه یارالدیب ارمنی بؤیوکلرینین آراسیندا اولان چکیشمه لرده ن استفاده ائده ن محمد افشین یئنیده ن ارمنستانا هجوم ائله دی.

افشین قارصدا بیرینجی سمباطین آروادی و باشقا قوهوملارینی، هابئله بیرینجی سمباطلا بیرلیکده قاچان ارمنی بؤیوکلرینین عایله لرینده ن چوخلو اسیر ائتدی[68] و سمباطین خزینه سینین چوخونو اله کئچیردی[69]. افشین اؤز اوغلو دیودادی ارمنستانا جانیشین تعیین ائدیب [70]، اؤز قوشونو ایله گرجستانا هجوم ائدیب، تفلیس و دیگر شهرلری اله کئچیردی.

لاکین آز سونرا ارمنستانا قاییتمالی اولدو، چونکو بیرینجی سمباط اونون گئتمه سینده ن استفاده ائده رک، آنی و دوینی توتموش و دیودادی اونا باج وئرمه یه مجبور ائتمیشدیر[71]. لاکین همین ایلده [288- هـ. ق.] آذربایجاندا وبا خسته لییی اولموش، جماعتین تلافاتی حدده ن آشمیش وضعیته دوشموشدور. حتی جماعت اؤلولرینه کفن تاپمادیقلاری اوچون اونلاری پال- پالتارلی باسدیریب و یادا یول قیراقلاریندا اؤز حاللارینا بوراخمیشدیلار[72]. ائله وبا خسته لییینه دوچار اولان محمد افشین ارمنستانا قاییدا بیلمه میشدیر. ائله او بردعه شهرینده وبا خسته لییینده ن اؤلموشدور.



یوسف بن ابوساج



ابوساجین ایکینجی اوغلو ابوالقاسم یوسف[73] 271- نجی ایلده مکه حاکمی اولدوغو زامان، احمد بن محمدطایی مدینه و مکه یوللارینین رییسی ایدی. یوسف بن ابوساج محمد طایینین دسته سینین قورودوغو زوّارلارا هجوم ائدیب، اونون غلاملاریندان اولان بدرینی بنده چکدی. بیر سیرا قوشونلار یوسف بن ابوساج ایله دویوشدولر. بو آرادا حجّه گله نلرده اونلارا کؤمه ک ائله ییب طایینین غلامینی قورتاردیلار و ابن ابوساجی اسیر آلیب بنده چکدیلر. ائله اونو الی- قولو باغلی مدینه السلاما آپاردیلار. اونلارین دویوشلری مسجدالحرام قاپیسی یاخینلیغیندا اوز وئرمیشدی[74].

بوندان سونرا 280- نجی ایله قده ر یوسف بن ابوساجین نه ایشلرله مشغول اولدوغو حاقدا، قایناقلاردا هئچ بیر معلومات گؤرونمور.

یالنیز طبرینین معلوماتینا گؤرا، 280- نجی ایلده او، موصل یولوندا خوارجلرله دویوشوب اونلاردان ایییرمی بئشینین بوینونو ووردوروب یئددی نفرینیده دوستاق ائتمیشدیر[75].

282- نجی ایلده خلیفه المعتضد یوسفی خارجیلره قارشی مبارزه اوچون صمیره یه، فتح قلانسینین کؤمه یینه گؤنده ر میشدی. اما او، اؤز آداملارییله یولونو دؤنده ریب، معتضده عاید اولان کاروانی سویوب مراغادا قارداشی محمدین یانینا گئتدی[76]. 288- نجی ایله قده ر یوسف آذربایجاندا قالسادا، لاکین ایش باشیندا اولمادی.

محمد افشین اؤله نده ن سونرا قوشون باشچیلاری توپلاشیب اونون اوغلو دیودادی آتاسینین یئرینه سئچدیلر. دیودادین عمیسی یوسف اعتراض ائده رک اونلاردان آیریلیب بئش آیدان سونرا، قوشون توپلاییب دیوداد ایله دؤیوشوب اونو مغلوب ائله دی. یوسف دیودادا آذربایجاندا قالماغی تکلیف ائله سه ده، او بو تکلیفی قبول ائله مه ییب موصل یولو ایله رمضان آییندان یئددی گون قالمیش جمعه آخشامیندا بغدادا یئتیشدی[77]. بونونلادا یوسف بن ابوساج مراغا حصارلارینی داغیدیب[78] باش کندی (پایتختی) اردبیل شهرینه آپاردی[79].

بو زامان یوسف بن ابوساج خلافتده ن آیریلماق اوچون بیرینجی جدّی تشبوسو گؤستریر. خلیفه المکتفی (908- 902م/ 295- 289 هـ. ق.) تَکلیکده یوسفین عهده سینده ن گله بیلمه دییینه گؤره، بیرینجی سمباطا مکتوب یازاراق تکلیف ائتدی کی، قوشونلا یوسفین اوستونه گئتسین. بیرینجی سمباط قوشونونو یئریتدی، لاکین بو بارده یوسفین اؤزونه خبر وئرمه یی قطع ائتدی. یوسف بیرینجی سمباطین بو حرکتلرینده اتفاقا خیانت گؤردو و 907- نجی ایلده اؤز قوشونونو بیرینجی سمباطین اوستونه یئریتدی. بیرینجی سمباطدان ناراضی اولان کوروپالات ایکینجی آترنئرسیخ، واسپورکان کنیازی هاجیق آرسرونی و بیرینجی سمباطین قارداشی اوغلو شاپوخ باگراتونی یوسفه قوشولدولار[80].

لاکین المکتفینین اؤلومو (295هـ. ق./ 980) یوسف حاققینداکی پلانینی حیاتا کئچیرمه یه مانع اولدو. خلافت تاختینا چیخان المقتدر (932- 908م/ 320- 295هـ. ق.) یوسف بن ابوساجی ارمنستان و آذربایجان جانیشینی وظیفه سینه تعیین ائتدی و یوسف بن ابوساجدا تعهد ائتدی کی، ایلده یوز ایییرمی مین دینار وئرگی وئرسین[81]. ائله بوزامان او دینورده ن یولا دوشوب آذربایجانا گلدی.

یوسف آذربایجان و ارمنستان جانیشینی اولان زامان بیرینجی سمباط، اونون حاکمیتینی تانماق ایسته مه ده ن، خلیفه یه مکتوب یازیب خواهش ائتدی کی، ارمنستانی یوسفین جانیشینلییینده ن آزاد ائتسین، عوضینده ایسه ارمنستانین خلافته تام اطاعت ائده جه یینی وعده ائتدی. یوسف بوندان خبردار اولان کیمی، قوشونلارینی دؤوره یوللا (بردعه- تفلیس- تاشیر- شیراک یولو ایله) یئریتدی و ارمنی قوشونلارینین مقاومتینه باخمیاراق، دوینه چاتدی... آز سونرا 290هـ. ق./ 903م ایلینده باریشیق اولدو و یوسف مراغه یه قاییتدی[82].

سونراکی ایلده [297-نجی هـ. ق.] یوسف، ارمنی کنیازلاری آراسینداکی عداوتده ن استفاده ائده رک، یئنیده ن ارمنستانا باسقین ائتدی. نخجواندا هاگیق آرسرونینین قوشونلاری اونا قوشولدو؛ سیونیک قوشونلارینین مقاومتینه باخمیاراق اونلار مغلوب اولوب، سمباط، یوسف بن ابوساجین گوجلو اولدوغونو دوشونوب، شیراکا قاچدی. یوسف شیراکا گئدیب اوندان سونرا دوینی اله کئچیردیب سمباطی گرجستانا قده ر تعقیب ائتدی. جعفربن علینین حاکمیتی آلتیندا اولان تفلیس شهرینی اله کئچیردی. هر واسطه ایله آرسرونین بیرینجی سمباطا قارشی قالدیران یوسف اونا پادشاهلیق تاجی تقدیم ائتمیشدی[83].

بیرینجی سمباط عمله گلمیش وضعیتین گرگینلییینی آزالتماق، ارمنستاندا آساییشی برپا ائتمه ک، ناراضی، کنیازلاری ساکتله شدیرمه ک و یوسفین هجومونو دایاندیرماق مقصدیله کاتولیکوس ایوهاننی هدیه لرله یوسفین یانینا گؤنده ردی کی، اونون اوره یینی اله آلسین. حربی عملیاتی دایاندیرماسینی اوندان خواهش ائتسین. یوسف بیلیردیکی، کاتولیکوس ارمنستاندا اولمایان زامان اورادا هرج- مرجلیک باشلاناجاقدیر، اودورکی، کاتولیکوسو اؤز اوردوگاهیندا ساخلادی و هجومو داوام ائتدیردی. یوسفه مقاومت گؤستره ن سونیک قوشونلاری تئز مغلوب ائدیلدی و آز سونرا کنیاز سوفان اطاعت ائتمه ک اوچون یوسفین یانینا گلدی.

آراز ساحلینده اوردوگاه قوران یوسف بیرینجی سمباطا بیر قاصد (چاپار) گؤنده ریب، باج ایسته دی. بیرینجی سمباط ارمنستاندا بوتون وئرگیلری بئش قات آرتیرمالی اولدو کی، یوسفین طلب ائتدی 60 – مین دینار پولو وئرسین. لاکین، بو، یوسفین قوردوغو کله کیدی، چونکو او، ارمنیلره قارشی هجومو داوام ائتدیریردی. دزئکناواتچور قصبه سینده ارمنی قوشونلاری ازیلیب قاچماغا اوز قویدولار و بیرینجی سمباط اؤزوده شیراکا قاچدی[84] .

یوسف بیرینجی سمباطین قاچدیغینی اؤیره نن کیمی شیراکی تالاییب ویران ائتدی، اورادان دا دوینی گئدیب توتدو. یوسف بیرینجی سمباطی تعقیب ائده رکن گورجستانا گیریب، جعفر بن علینین اداره ائتدییی تفلیسی توتدو. یوسف گرجستانی (کارتلی) تالاییب ویران ائتدیکده ن سونرا، قوشونلارینی کاخئتییایا یئریتدی، هر یئری اودا وئریب قلینجدان کئچیردی، یوسفین قوشونلاری کورون سول ساحلی ایله ایره لیله یره ک، چاواخئتینی و سامسخئنی توتدو، بو ولایتلرین شهر و کنده لرینی تالادی، استحکام و قالالارینی داغیتدی[85].

سامسخئده، جاکیسسخالی چایینین سول ساحلینده یئرله شن و چوخلو اعیان و زاده گانلارینین توپلاندیغی کوئلی قالاسی یوسفین قوشونلارینا شددتلی مقاومت گؤستردی. محاصره اولونانلار ایچریسینده کوئلی موناستیرینین باش راهبی میخائیل (قوبرون) دا وار ایدی. قالا اوستونده قیزیشیب ایییرمی آلتی گون داوام ائده ن ووروشمادا «هر ایکی طرفده ن آتیلان چوخلو اوخ و نیزه لرده ن گونه شین اوزو توتولوردو. سونرالار اوخ و نیزه لر یوزلرله دوه یه یوکله نمیشدیر». قالادا محاصرده قالمیش گرجیلر شددتلی مقاومت گؤستردیلر و یالنیز سورسات جهتده ن چتینلیک چکدیکلرینه گؤره یوسف قالانی توتا بیلدی.

ایییرمی آلتی گون محاصرده ن سونرا قالا آلیندی و اونون قارنیزونو یالنیز باریشیق شرطلری اساسیندا سلاحی یئره قویدو. لاکین یوسفین قوشونلاری سلاحی تسلیم ائده ن گرجلری قیردیلار. قوبرون باشدا اولماقلا یوز اوتوز اوچ نفر اؤلدورولمه دی. اونلارین هامیسینا تکلیف ائتدیلر کی، خیریستیانلیقدان ال چکیب اسلام دینینی قبول ائتسینلر، لاکین اسیرلر امتناع ائتدیکلرینه گؤره، اعدام ائدیلدیلر. سونرالار قوبرون باشدا اولماقلا یوز اوتوز اوچ نفرین هامیسی گرجی کلیسه سینین مقدسلری سیراسینا داخل ائدیلدی[86].

یوسفین ارمنستاندا اولماماسیندان استفاده ائده ن پادشا بیرینجی سمباط اؤلکه یه قایتدی و یئرازقاوورک قالاسینا گیریب محکمله ندی. بورادا او، بیر آز قوشون ییغدی و گرجستاندان قایدان یوسفه قارشی گؤنده ردی[87]. 297- هـ. ق/910 م ایلینده سلطنت قوشونو، بیرینجی سمباطین اوغوللاری آشوت آرکث و موشئق کاماندانلیقلاری آلتیندا اولدوقو بیر حالدا ایراوانین قوزئینده یئرله شن نیق ماحالینداکی ووروشمادا ارمنی قوشونو مغلوب اولدو. موشئق اسیر دوشدوقده ن بیر آز سونرا یوسف طرفینده ن زهرله نیب اولدورولموشدور[88].

متفق سیز و تبعه سیز قالان بیرینجی سمباط یئراخسادزور ولایتینده کاپویت قالاسینا گیریب اورادا قالدی. اؤلکه سینی یوسفین قوشونلاری طرفینده ن تالانمیش و داغیلمیش حالدا گؤره ن بیرینجی سمباط یوسفین محاصره سینه دوشدو. و نهایت دؤیوشون قارشیسینی آلماق اوچون، اؤزو کؤنوللو اولاراق یوسفه تسلیم اولدو[89].

یوسف اونا اجازه وئردی ائوینه قایتسین، اما او، پشیمان اولوب یئنیده ن سمباطی توتدوروب بیر ایل مدتینده زنداندا ساخلادی[90].

300 هـ. ق./ 913 م نجو ایلده یوسفین قوشونلاری بیرینجی سمباطین سون دایاغی اولان ایئرئنجاک قالاسینی آلیب، اورادا پادشاهین عایله سینی و بوتون زاده گان عایله لرینی توتدو، چوخلو جواهرات و خزینه اله کئچیردی[91].

301 هـ. ق./ 914 م نجو ایلد یوسف بن ابوساجین امریله بیرینجی سمباط دوین شهرینده دارا آغاجیندان آسیلدی. یوسف بیرینجی سمباطین قارداشی اوغلو و اؤز متفقی اولان آشوتو ارمنستان حاکمی تعیین ائتدی [92].

یوسف بن ابوساج آذربایجانین مستقیللیینی الده ائتدیکده ن سونرا، او، اؤز تورپاقلارینین شمالی سرحدلرینین تهلوکه ده ن قورونماسینا دقت یئتیرسه ده ، روسلار خزر دنیزی واسطه سیله آذربایجانا هجوم ائتمیش و خیلی انسانلارین جانینی آلیب- دیده رگین سالمیشدیر. ضیاء بنیاداووون یازدیغینا گؤره، «روسلارین آذربایجانا ایلک سفری [یورشی] 301 هـ. ق. (913- نجو میلادی ایلینین آخیری) نجی ایلین اوللرینده اولموشدور. بو دا ساجیلرین حاکمیتی آلتیندا آذربایجانین مستقیل وضعیتینین باشلانغیج دؤورو»[93] ایله راستلاشیردی.

بئله لیکله، 302 هـ. ق./ 915م ینجی ایلده یوسف آذربایجان و ارمنستاندا اؤز حاکمیتینی محکمله تدی. ساجیلر دولتی غربده آنی و دوین شهرلرینده ن، شرقده خزر ده نیزینه تک، جنوبد ا زنجاندان، شمالدا دربند شهرینه ده ک اوزانان چوخ بؤیوک اراضی توتموش بیر دولت اولدو[94].

آذربایجانین و قونشو ولایتلرین مستقل حاکمی اولان، یوسف بن ابوساجین وضعیتی او قده ر محکمله ندی کی، تئز بیر زاماندا او، خلیفه خزینه سینه باج وئرمه یی دایاندیرماغی و تمامیله خلافتده ن چیخماغی قرارا آلدی[95].

ابوالحسن علی بن محمد فراتین ایلک وزارتی (912- 908) عرضینده ابن ابوساج ارمنستان، آذربایجان جانیشینی وظیفه سینده ن باشقا، اسلام، محاربه، تهلوکه سیزلیک، خراج و دولت مالکانه لری ایشلری والیسی وظیفه سینده ایدی، یعنی تام حاکمی ایدی و اون یئددی ایل عرضینده منتظم اولاراق خزینه یه ایلده 120 مین دینار وئریردی [96].

ابن فرات 299 نجو هـ. ق. ایلینده وزیرلیک وظیفه سینده ن چیخاریلیب اونون یئرینه محمد بن عبیدالله خاقانی (913- 912)، سونرا ایسه علی بن عیسی وزیرلیک وظیفه سین توتاندا، یوسف بن ابوساج خلیفه سارایندا اولان مبارزه ده ن استفاده ائدیب، 299- نجو ایلده ن مالیات وئرمه کده ن بویون قاچیردی[97]. ائله اونونلا دا ییغدیغی ثروت اثناسیندا او گوجله نیب خلافت قارشیسیندا عصیان قالدیردی.[98] 304 هـ. ق- 917م ایلینده ابن فرات یئنیده ن وزارته قایتدی.[99] یوسف علی بن عیسیا نین توتولدوغونو بیلدیکده ن سونرا، ادعا ائتددی کی، علی بن عیسی وزارتده اولدوغو زامان خلیفه المقتدر طرفینده ن اونا ری، قزوین، ابهر و زنجاندا حربی ایشلر عاملی وظیفه سینه تعیین ائدیلمه سی بارده فرمان وئرمیشدیر و علی بن عیسی همان فرمانلا برابر اونا خلیفه طرفینده ن بایراقدا گؤنده رمیشدیر .[100] او ائله همان ایلده نصربن احمدبن اسماعیل سامانی طرفینده ن ری حاکمی تعیین اولونان محمد بن علی صُعلوکه قالیب گلمیشدیر. وضعیتی گرگین گؤره ن صُعلوک خراسانا قاچمیشدیر. ائله اونونلادا یوسف ری و اونون اطرافیندا اولان بؤلگه لری آلمیشدیر. همین خبری ائشیده ن المقتدر آجیقی توتدوغو حالدا ابن فراتا امر ائتمیشدیر کی، علی بن عیسیانی دوستاغدان چاغیریب بو حاقدا اولانلارین سببینی سوروشسون، علی بن عیسا یوسف بن ابوساجین دئدیکلرینی تکذیب ائدیب، ابن فرات علی بن عیسادان یازی آلیب المقتدره گؤرسه ده ن زامان، المقتدرین داهادا آجیغی آرتدی. ابن فرات المقتدر و اؤز طرفینده ن ابن ابو ساجا مکتوب یازیب حده له دی. او خاقان مُفلحی و بیر سیرا باشقا آدلیم دؤیوشچولری اونون ساواشینا گؤنده ردی. اونلار کفایت ائتمه دیینده ن ابن فرات، محمد بن سرور بلخی، سیما خزری، نحریر صغیر کیمی آداملاری یوللاسادا اونلار یوسف بن ابی ساجین قاشیسیندا مغلوب اولوب و بیر سیراسینی اسیر آلاراق چوخ تحقیر ایله ده وییه میندیریب ری شهرینه داخل ائتددی.[101]

305- ینجی ایلین شوال آیندا مونس خادم خلیفه طرفینده ن ابن ابی ساج ایله دؤیوشمه یه مأمور اولدو. یولدا اولان قوشونلارا امر اولوندو کی، مونسه قوشولسونلار. مونس خادم، خاقان مُفلحی جبل و اونون اطرافیندان گؤتوروب، یئرینه نحریر صغیری حاکم تعیین ائتدی.[102]

محمدبن علی صُعلوکون قارداشی احمدبن علی مونسین یانینا گلیب امان ایسته دی. مونس اونا امان وئریب چوخلو خلعتلر باغیشلادی.[103] ائله بو آندا یوسف ابن ابی ساج خلیفه یه نامه یازیب حکم سوردویو تورپاغلارین اونا وئریلمه سینی طلب ائتدی. ابن فرات خلیفه ده ن ایسته دی کی، اونون طلب ایله راضیلاشسین. ابن فرات سؤز وئردی کی، او یوسفی مجبور ائلییه جه ک بو فرمانین قاباغیندا بوتون بیت المالی گئری قایتارسین اما، نصر حاجب و ابن حواری بو فیکیرله راضیلاشماییب، دئدیلر: اونون آذربایجان و ارمنییه ده قالماسی اقتضا ائله میر مگر گلیب خلیفه نین قارشیسیندا باش اییب آستاناسینا اوز سورتسون.[104] یوسف باشقا بیر مکتوبدا خلیفه ده ن ایسته دی کی، یئددی یوزمین دینار ایله برابر بوتون گونده لیک، قوشون و بو ایشله علاقه دار اولان آداملارین خرجینی اؤده سین، قارشیسیندا خلیفه اجازه وئرسین او ری ده قالیب، جنگ ایشلرینده معاونلیق وظیفه سینی داشیسین... اما خلیفه المقتدر اونون ایسته کلرینین قارشیسیندا دایانیب، حتی اونو بیر گونده اولسون ری شهرینده قالماغا امکان وئرمه دییینی دئییردی.[105]... خلیفه ری، قزوین و ابهری وصیف بکتمرییه وئردی. یوسف بئله گؤردوکده ری شهرینده ن دیشاری چیخیب، 304- نجو ایلین مالیاتینی اون گونون ایچریسینده توپلاییب شهری ویران قویدو.[106]

306- نجی ایلده [107] اؤز جانینی خطرده گؤره ن یوسف چرشنبه گونو صفر آییندان بئش گون قالمیش، آذربایجان اوجالیقلاریندا مونس خادمله دؤیوشه باشلادی. همان دؤیوشده یوسف، مونس خادمی مغلوب ائدیب اونون سرکرده لرینده ن سیما بن بویه اؤلوب، هلال بن بدر و بیر نئچه لری اسیر آلیندی. اونلار اردبیل شهرینه گتیریلدی. مونس خادم اوچ یوز سرباز ایله زنجانا چکیلدی بیر حالدا کی، یوسف ائلییه بیلردی اونو اسیر آلسین.[108]

مونس بئش گون زنجاندا قالیب اورادان قزوینه گئدیب ایکی آیدا اوردا قالدی.[109] بو زامان ابن فرات گناهلاندیریلیردی کی، گیزلیجه او ابن ابوساجدان حمایت ائدیب، اونو محاربه یه تشویق ائدیر. ابن فراتین دوشمنلری و اونو ایسته مییه نلر خلیفه نین قولاغینی دولدوردولار. خلیفه المقتدر اؤز مصلحتچیلریله مصلحتله شدیکده ن سونرا، 306- ینجی ایلده حامد بن عباسی وزارته قبول ائتددی.[110] بو زامان بغداددان مونس خادمه چوخلو پول، آت، قاطیر و باشقا هدیه لرله برابر قوشون گؤنده ریلدی. مونسین قوشونو او قده ر چوخالدیکی، زنجان دوزو توتمادی. سرت قیشین بوران- قارینی گؤره ن مونس قوشونو شهرلره بؤلوب اؤزده زنجان شهرینده قالدی.[111]

307- نجی ایلین محرم آیندا مونس خلیفه طرفینده ن گؤنده ریلمیش ابوالهیجاء عبدالله بن حمدان، احمدبن علی صُعلوک، فاروقی، وصیف و سراج کیمی سرکرده لرله بیرلیکده ، یوسف بن ابوساجا یوروش ائدیب اونون قوشونونو مغلوب ائتدی. مونسه خبر چاتدی کی، یوسف اردبیل شهرینه گئدیب اوراداندا ورثانا (آذربایجاندا بیر شهَرجیکدیر کی، آراز اوردان کئچیر) دؤنوب.[112] یوسف چوخلو صدمه گؤردوکده ن سونرا اسیر آلیندی. مونس اونو همن ایلین ربیع الثانی آییندا خراسان دروازاسیندان دوه اوستونده چوخ طنعطنه ایله بغدادا گتیردی. خلیفه یوسفی دوستاغ ائتددی. [113] یوسف بن ابوساجین یئرلرینی توتان مونس خادم، علی بن وهسودانی، ری ین اطرافی، دماوند، قزوین، ابهر و زنجانا و احمدبن علی صُعلوکی اصفهان، قم، کاشان و ساوه والیسی تعیین ائدیب، اؤزو آذربایجاندان آیریلدی.[114]

مونس آذربایجان تورپاغینی ترک ائدیب عراقا گلدییی زامان، یوسفین غُلامی سوبوک اؤز چئوره سینه قوشون یغیب یئنیده ن آذربایجان تورپاغلارینی اله کئچیردی. مونس محمدبن عبدالله فاروقینی آذربایجان والیسی تعیین ائدیب، سوبوکون قارشیسینا گؤنده ردی. اما، او، مقاومت ائده بیلمه ییب سوبوکا مغلوب اولدو. محمدبن عبدالله فاروقی مغلوبیتده ن سونرا بغدادا قایتدی. سوبوک مکتوب یازیب، خلیفه ده ن ایسته دی کی، اونو آذربایجانا والی تعیین ائتسین، عوضینده اودا خلیفه یه باج وئرمه یی تعهد ائتدی. خلیفه سوبوکون ایسته یینی قبول ائدیب ایلده اوندان یوز ایییرمی مین دینار آلماقلا سوبوکا فرمانلا خلعت گؤنده ردی. لاکین، سوبوک ارمنستان و آذربایجاندا اؤز موقعینی اوقده ر گوجله ندیردی کی، اؤز عهدینه عمل ائله مه دی.[115]

ارمنی پادهشاهی بیرینجی سمباط اؤلدوکده ن سونرا اونون اوغلو ایکینجی آشوت (128- 914) بیزانسا قاچمیشدی. اوردا قوشون توپلایاندان سونرا ارمنستانا قاییتدی و یوسف اسیر اولدوغو زامان، اوزون داخلی ووروشمالاردان سونرا ارمنستانی تمامیله الینه کئچیرب، اؤزونو شاهنشاه اعلان ائتدی.

اؤز آغاسینین سیاستینی داوام ائتدیره ن سوبوک ایکینجی آشوتو اؤز یانینا، دوینه دعوت ائتدی و اونو ارمنستان پادشاهی تانیماغلا اونون شخصینده اؤزونه متفق قازاندی. سوبوکون خلافتده ن آسیلی اولمادان یئریتدییی سیاست سارای دایره لرینی، آذربایجانین، اونون آردینجا ایسه قافقاز و کیچیک آسیاداکی قونشو ولایتلرین خلافتده ن تمامیله آیریلاجاغیندان تشویشه دوشمه یه وادار ائتدی.[116] بونا گؤره ده 310- نجی ایلده خلیفه مونس خادمین خواهش ایله یوسف بن ابوساجی دوستاقدان بوراخیب اونا فخری پالتار (خلعت) و هدیه لر باغیشلایاراق، یئنیده ن یوسفی ری، قزوین، ابهر، زنجان، آذربایجان و ارمنستان حکومتینه تعیین ائتدی. بو شرط ایله کی، خزینه یه ایلده بئش یوز مین دینار وئرسین.[117]

یوسف اؤز یاخینلار ایله اردبیله چاتاندا، اؤلکه نی لیاقتله اداره ائده ن وفادار غُلامی سوبوکون اؤلوم خبرینی ائشیتدی.[118]

311- نجی ایلده یوسف آذربایجاندان ری یه یوللاندی.یوسف، احمدبن علینین قوشونونو مغلوب ائده رک، احمدبن علینی ده اؤلدوروب، باشینی بغدادا گؤنده ردی. یوسف همان ایلین ذیحجه آییندا ری شهرینه داخل اولدو.[119] 313- نجو ایلین باشلانقینجیندا ری ده ن همدانا یوللاندیغی زامان، اؤز غلامی مفلحی ری یه حاکم تعیین ائتدی. ری جماعتی یوسفین گئتدیینده ن سونرا، مفلحی شهرده ن دیشاری چیخاردیلار. مفلح یوسفه قاتیلیب، همان ایلین جمادی الاخر آییندا یوسف یئنیده ن ری یه قاییدیب، شهری اله آلدیقدان سونرا آذربایجانا قاییتدی.[120]

ساجیلر دولتینین گوجله نمه سی خلافتین سارای آداملارینی چوخ نارحت ائدیردی. خلیفه المقتدر یوسفی آذربایجان و قونشو دولتلرینین حاکمی وظیفه سینده ن گؤتورمه یه جرأت ائتمیردی و بونا قدرتی چاتمایردی، اودورکی، یوسفین شخصی دوشمنی اولان وزیر احمدبن عبیدالله خُصیبین سؤز ایله 314- ینجی ایلده یوسف المشرقین (بیزانسلا سرحد اولان اراضیسینین) حاکمی تعیین ائده رک، عصیان قالدیرمیش قرمطیلره قارشی محاربه یه گئتمه سینی اونا امر ائتدی. الخُصیب خلیفه نین آدیندان یوسفه مکتوب یازاراق[121]، اونو پایتخته گلمه یی تکلیف ائتدیکده، یوسف خلیفه یه بئله جواب وئردی: « من [خلافتین] ائله سرحدلرینده ییم کی، بیزانس سرحدلرینده ن داها تهلوکه لی دیر، من یاجوج و ماجوج حاصاریندان داها محکم [دربند] حاصار ایله اوز- اوزه دورموشام. اگر من بونلارا فیکیر وئرمه سم، قرمطیلرده ن داها جدی بیر تهلوکه بورادان چیخار و بو تهلوکه بوتون ولایتلرده امپریانین داغیلماسینا سبب اولا بیلر». خلیفه ایکینجی دفعه یوسفی بغدادا چاغیردی؛ او گلدی و آز سونرا قرمطیلرله قارشی محاربه یه گؤنده ریلدی.[122]

قرمطیلرین فرماندهی ابوطاهر سلیمان بن حسن جنّابی ایدی.یوسف بن ابوساج ایسته کلری اوچون یوبانماسی میدان وئرمیشدیر کی، قرمطیلر اوندان تئز کوفه یه گلسینلر. یوسف کوفییه یئتیشدیکده قرمطیلر اونونلا 315- نجی ایلین شوال آیندا محاربه ائدیب، یوسفین قیرخ مینلیک قوشونونو، چن و دومانلیقین قارانلیقیندان استفاده ائده رک مغلوب ائدیب، اؤزونوده یارالاندیقدان سونرا اسیر آلدیلار.[123]

یوسفین مغلوبیت خبری بغدادا چاتاندا اورادا واهمه یه دوشدولر. مونس قیرخ مینه یاخین قوشون توپلادی و بغدادان ایکی فرسخ آرالی زاب چاییندا اونون قوشونو قرمطیلرین قوشونلاری ایله قارشیلاشدی. قرمطیلر گئری چکیلدیلر. مونیس ایسه اونلارین دالینجا بیر دسته گؤنده ریب گؤستریش وئردی کی، یوسفی خلاص ائتسینلر. ابوطاهر سلیمان بن حسن حنّابی مونسین فیکرینی تئز باشا دوشودو و امر ائتدی کی، یوسف ابن ابوساجی اؤلدورسونلر.[124]

جماالدین ازدینین معلوماتینا گؤره، یوسف آذربایجانی و قونشو اؤلکه لری، حبس ائدیلدییی دؤورو چیخماقلا، ایییرمی یئددی ایل اداره ائتدی و آلتمیش بئش یاشیندا اؤلدورولدو.[125]

دولت آرمیتاژیندا [سن پترزبورگیدا دولت موزه سی]، 925-906م / 312-293 هـ. ق.ایللرینده بردع، مراغا و اردبیلده یوسف بن ابوساجین آدی ایله کسیلمیش سیکّه لر واردیر.[126]

یوسفین اؤلومونده ن سونرا، خلیفه اونون قارداشی اوغلو ابوالمسافر فتحی آذربایجان ولایتینه حاکم تعیین ائله دی. او، بیرایل یاریم حکومت ائتدیکده ن سونرا، 317- نجی ایلین شعبان آییندا اردبیله گئتمیشدیر. آذربایجاندا آداملاری اونون ضدینه عصیان ائتمیشدیلر. او مراغایا گئدیب محاصر اولدوغدان سونرا اؤلدورولموشدور. عصیانچیلار مفلح آدلی بیریسینی اؤزلرینه باشچی تعیین ائتدیلر .[127]

ابوالمسافرده ن سونرا، اونون ابوالفرج آدلی بیر اوغلو قالمیشدی کی، سونرالار عباسیلرین گؤرکملی سرکرده لرینده ن اولدو. [128]

فتحین اؤلومونده ن سونرا، وصیف شیروانی آذبایجان حاکم اولدو. بیر سوخ احتمالا گؤره ائله همین ایلده مُفلح الیوسفی اونون یئرینده اوتوردو. اوندان قالان سکّه لر ان آزی 323- نجو هـ. ق. ایلینه قده ر قدرتده قالماسینی گؤستریر.

325- ینجی هـ. ق. ایلینده حسن حمدانی، اونا پناه گتیره ن ساجییه دسته لرینین سرکرده لرینده ن اولان نظیفی آذربایجانی فتح ائتمه یه گؤنده ردی. ظاهرده نظیف بیر ایش گؤره نمه دی. 326- ینجی هـ. ق. ایلینده دیسم بن ابراهیم کردی آذربایجان امورونو اله کئچیردی.[129]

بئله لیکله «ساجیلرین حکمرانلیغی دؤورونده بوتون آذربایجان تورپاغلاری واحد بیر دولتده بیرله شمیشدی. بو دولت یوسف بن ابوساجین حکمرانلیغیندا مرکزی حکومتده ن آسیلی اولمایان بیر دولت ایدی».[130]

- تاریخ ایران، ص. 198. [1]

[2] - تاریخ تبریز، ص. 80.

- تاریخ ایران، ص. 324. [3]

[4]- اسلام انسکلوپدیاسی، ج 10، ملی اجتماعی باسیم ائوی، استانبول، 1949، ص . 16. «قید ائتمه لییه م کی، بو انسکلوپدیا غرب عالملرینین تألیفی اولموش، سونرا ترکیه بیلگینلری طرفینده ن کؤچورولموش و بیر سیرا دیگر مقاله لرده اونا آرتیریلمیشدیر».

[5]- آذربایجان سووئت انیسکلوپئدیاسی، ج4، آذربایجان دولت نشریاتی، باکو، 1980، ص. 131.

[6] - آذربایجان تاریخی، اقرا علی یئو و...، علم نشریاتی، باکو، 1993، ص. 137.

[7] - آذربایجان تاریخی، ضیاء بنیاداوو و...، آذربایجان دولت نشریاتی، باکو، 1994، ص. 276.

[8] - تاریخ عمومی منطقه شروان «در عهد شروانشاهیان»، به کوشش رحیم رئیس نیا، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، وزارت امور خارجه، تهران، 1380، ص. 39.

[9] - آذربایجان تاریخی، ضیاء بنیاداوو و...، ص. 276.

[10] - تاریخ ایران، ص. 198.

[11] - تاریخ طبری، محمدبن جریر طبری، ج13، چاپ ششم، تهران، انتشارات اساطیر، 1380، ص. 5847.

[12] - دایره المعارف بزرگ اسلام، ج5، چاپ دوم، ص. 510. [بورادا عبدالله دان هئچ بیر خبر یوخدور بیلینمیر اودا توتولوب یا یوخسا اونلارین الینده ن قاچمیشدیر].

[13] - ابن اثیر، ج9، برگردان: حمیدرضا آژیری، چاپ اول، تهران، انتشارات اساطیر،1381، ص. 4007؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، عنايت الله رضا، مركز اسناد و ديپلوماسي، مركز نشر و چاپ انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، تهران، 1380، ص. 443.

[14] - تاریخ طبری، محمدبن جریر طبری، ج13، چاپ ششم، تهران، انتشارات اساطیر، 1380، ص. 5847.

[15] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 510.

[16] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 510.

[17] - دو قرن سکوت، عبدالحسین زرین کوب، انتشارات سخن، چاپ سیزدهم، تهران، 1379؛ اران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 443.

[18] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 510.

[19] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص.510.

[20] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 445.

[21] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 510

[22] - فرهنگ اعلام تاریخ اسلام، سید غلامرضا تهامی، ج1، چاپ اول، تهران، ناشر شرکت سهامی انتشار، 1385. ص. 368.

[23] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 511.

[24] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، عنايت الله رضا، مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي، تهران- 1380، ص. 444.

[25] - تاریخ طبری، ، ج15، ص. 6446.

[26] - تاریخ طبری، ، ج15، ص. 6449

[27] - دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج5، چاپ دوم، ص. 511.

[28] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6453.

[29] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6486.

[30] - اسلام انسیکلوپئدیاسی، ج10، ص. 16.

[31] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 445- 444.

[32] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6491؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 6394؛ اسلام انسیکلوپئدیاسی، ج10، ص. 16.

[33] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6537؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4416.

[34] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4424.

[35] - تاریخ طبری، ج15، ص.6559.

[36] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6560.

[37] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6561؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4444؛ اسلام انسیکلوپئدیاسی، ج10، ص. 16.

[38] - تاریخ طبری، ج15، ص.6571؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4445.

[39] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6579- 6578، ابن الاثیر، ج10، ص. 4445

[40]- العبر(تاریخ ابن خلدون)، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ناشر: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم، 1383، ص. 370؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.

[41] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4470- 4469؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده ، ص. 198.

[42] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4470

[43] - آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ص. 198.

[44] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4470- 4469.

[45] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4470

[46] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6632. [بونودا قید ائتمه لییم کی، ابن الاثیرین، تاریخ کاملینده اسحاق بن کُنداجیق یازیلمیشدیر. ج10، ص. 4469.

[47] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10. ص. 75- 4474؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.

[48] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10. ص. 75- 4474؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.

[49] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4475.

[50] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4476.

[51] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4477- 4476؛ تاریخ طبری، ج15، ص.6635؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.

[52] - آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.

[53] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4481؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198.

[54] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6654- 6653؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4506 و 4481؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 198؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 198. قید ائتمه لییم کی، ضیاء بنیاداوو عبدالله بن حسن حمدانینین آتاسینین آدینی حسین قید ائتمیشدیرکی، وئردیی قایناقلارین هر ایکیسینده ده حسن قید اولونموشدور. دیگر مطلب عالم یئنه مراغانین محمد بن ابی ساج واسطه سیله فتح اولونماسینی دقیقله شدیرمه ییب، اما اتک یازیسیندا ابن الاثیر و طبری طرفینده ن 278 و 280 ایللرینین سؤیله ندیینی قید ائتمیشدیر کی، هر ایکی قایناقدا 280- نجی هـ. ق. ایلی وئریلمیشدیر.

[55] - آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 199.

[56] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6694؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4537؛ آذربایجان 9-7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 199.

[57] - تاریخ ایران، ج4، ص. 199.

[58] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6695؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4537؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ضیاء بنیاداوو، ص. 199.

[59] - تاریخ ایران، ج4، ص. 198؛ آذربایجان 9- 7- نجی عصرلرده، ص. 199؛ اران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 447

[60] - اران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 447؛ آذربایجان 9- 7- نو عصرلرده، ص. 199، تاریخ ایران، ج4، ص. 198.

[61] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 200.

[62] - تاریخ ایران، ج4، ص. 199.

[63] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 448.

[64] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 200؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 448.

[65] - آذبایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 200.

[66] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 448.

[67] - آذبایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 200.

[68] - همن، ص. 201- 200.

[69] - تاریخ ایران، ج4، ص. 199.

[70] - اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 448.

[71] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص.201.

[72] - ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص.4553؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 448؛ تأسفلرله عنایت الله رضا «آذربایجان» سؤزونو تحریف ائده رک «اران» یازمیشدیر.

[73] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 201.

[74] - تاریخ طبری، ج15، 6628؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4463؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 201.

[75] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6655

[76] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6661؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج10، ص. 4517، آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 201.

[77] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6711- 6710؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ص. 4553؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 199؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 202.

[78] - ابن حوقل، صوره الارض، ترجمه دکتر جعفر شعار، تهران ، 1345، ص. 84.

[79] - تاریخ ایران، ج4، ص. 199.

[80] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 202.

[81] - تاریخ طبری، ج15، ص. 6776؛ ابن الاثیر، تاریخ کامل، ج11، ص. 4638 ؛ ابوعلی مسکویه رازی، تجارب الامم، ترجمه محمد فضائلی، انتشارات زرین، تهران، چاپ اول، 1366ص. 58.( ناصر خسرو و اسماعیلیان، ص. 35- 34؛ به نقل از اصطلاحات دیوانی، ص. 68).

[82]- آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 202؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 199؛ اران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 448.

[83] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 203؛ آران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 450.

[84] - آذربایجان 9- 7- نجو عصلرده، ص. 203.

[85] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 203؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 450.

[86] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 204- 203.

[87] - آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 204.

[88] - تاریخ ایران، ج4، ص. 200.

[89] - تاریخ ایران، ج4، ص. 200؛ آذربایجان 9- 7- نجو عصرلرده، ص. 204.

[90] - تاریخ ایران، ج4، ص. 200.

[91] - آذربایجا ن 9- 7 نجو عصرلرده، ص. 204.

[92] - آذربایجان 9-7 نجو عصلرده، ص. 204؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 200. اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 450.

[93] - آذربایجان 9- 7 نجو عصرلرده، ص. 206.

[94] - آذربایجان 9- 7 نجو عصرلرده، ص. 205؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 451؛ قید ائتمه لییم کی، عنایت الله رضا هاردا آذربایجان سؤزو گئتمیشدیرسه اونون یانینا بیر «و اران» سؤزونوده آرتیراراق تاریخی ساختالاشدیرمیش و چوخ آچیق شکیلده تحریف ائتمیشدیر. نییه کی، اونون وئردییی قایناقلاردا ساجیلر دولتینه عاید اولان صفحه لرین هئچ بیرینده اران سؤزو ایشله مه میشدیر. مثال اولاراق، تاریخ طبری، ابن الاثیر، تجارب الامم، و باشقالارینی گؤرسه تمه ک اولار.

[95] - آذربایجان 9- 7 نجو عصرلرده، ص. 206.

[96] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4638؛ تجارب الامم، ابن مسکویه رازی، ترجمه: محمد فضائلی، انتشارات زرین، چاپ اول، ص. 58- 57؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 454؛ آذربایجان 9- 7 نجو عصلرده، ص. 207- 206.

[97] - تجارب الامم، ص. 58؛ آذربایجان 9-7 نجو عصرلرده، ص. 207؛ اران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 454.

[98] - تاریخ طبری، ج16، ص. 6818؛ تجارب الامم، ابن مسکویه رازی، ص. 58؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 200؛ اران از دوران با ستان تا عهد مغول، ص. 454.

[99] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4679؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 200.

[100] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4679؛ تجارب الامم، ص. 58.

[101] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4680-4679؛ تجارب الامم، ص. 59-58. (بورادا ابن الاثیر سرکرده لرین آدینی احمدبن مسرور بلخی، سیما جزری کیمی قید ائتمیشدیر)

[102] - تجارب الامم، ص. 59؛ ابن الاثیر، ج11، ص. 4680؛

[103] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4680.

[104] - تجارب الامم، ص. 60

[105] - تجارب الامم، ص. 60-59.

[106] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4680.

[107] - تاریخ طبری، ج16، ص.6848.

[108] - تاریخ طبری، ج16، ص. 9- 6848؛ ابن الاثیر، ج11، ص. 4680؛ تجارب الامم، ص. 60.

[109] - تجارب الامم، ص. 61.

[110] - تاریخ طبری، ج16، ص. 1- 6850؛ ابن الاثیر، ج11، ص. 4680.

[111] - تجارب الامم، ص. 61. اتک یازیسی.

[112] - یئنه اورادا. ابن الاثیر، ج11، ص.468؛ آذربایجان 9- 7 عصرلرده، ص. 209-28. «بو ایکی سرکرده نین توققوشماسی هانسی آیدا اولدوغو غتی معین دئییل. ضیاء بنیاداوو، مونس ایله یوسفین توققوشماسینی صفرین اون دؤردونده قید ائدیر(208). ابن الاثیر محرم آینی یازیر(4681).

[113] - تاریخ طبری، ج16، ص. 6855، ابن الاثیر، ج11، ص. 4681. ابن مسکویه شماسیه دروازاسی یازیر(63)؛ تاریخ طبری، خراسان دروازاسی(6855)؛

[114] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4681؛ تجارب الامم، ص. 63؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 209.

[115] - تاریخ طبری، ج16، ص.6855؛ ابن الاثیر، ج11، ص. 4681؛ تجارب الامم، ص. 63. آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 209.

[116] - آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 210-209.

[117] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4716؛ تجارب الامم، ص. 104-103؛ تاریخ ایران، جلد4، ص. 201-200؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 210.

[118] - تجارب الامم، ص. 104؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 201؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 210.

[119] - ابن الاثیر، ج11، ص.4724؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 201؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 210.

[120] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4724؛ تاریخ ایران، ج4، ص. 201. آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص.210.

[121] - تاریخ طبری یازیر:« ابن ابی ساجین گلمه سی نصر حاجب، نازوک،شفیع و هارون چوخ آغیر ایدی. اونون اوچون مونس مکتوب یازیب، اونون واسطه گئدیب اورادا گؤزله مه سینی ایسته ییب و ائله اوراداندا قرمطیلرله محاربه نی ائله اورادان باشلاسین.(ج16- ص. 6913)

[122] - ابن الاثیر، ج11، ص. 4739؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 211-210

[123] - تاریخ طبری، ج16، ص. 6917؛ تجارب الامم، ص. 204-203؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 211؛ آران از دوران باستان تا عهد مغول، ص. 457.

[124] - تاریخ طبری، ج16، ص.6917؛ تجارب الامم، ص.208-205؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص.211؛ اران ازدوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص.458.

[125] - آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 211.

[126] - یئنه اورادا.

[127] - تاریخ ایران، ج4، ص. 201؛ آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 212؛ اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، ص. 458.

[128] - آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 212.

[129] - تاریخ ایران، ج4، ص. 201.

[130] - آذربایجان 9-7 عصرلرده، ص. 212.