تورک سولطاني بابير خان’ين تورک دونياسينا سوندوغو يئني اليفبا


نوت- بو يازي طرفيميزدن - يازيم باخيميندان - ائديت ائديلميشدير. مئهران باهارلي

توحيد مليکزاده

tohidmelikzade@yahoo.com

06.07.2003

16. عصرين تورک سولطاني بابير خان’ين تورک دونياسينا سوندوغو يئني اليفبا ساحه سيند

تورکلر ايسلامييتي قبول ائتديکدن سونرا ايسلاميتين عوموم اليفباسي اولان عرب اليفباسي ايله تانيش اولوب. ايلک باشدا بو اليفبا او زاماندا تورکلر آراسيندا ايشله ک دورومدا اولان اويقور اليفباسييلا چييين چييينه ايشله ميش، سونرا عرب اليفباسي سايير اليفبالاري کنارا ووروب ايسلام دونياسينين يئگانه اليفباسي اولدو. عاليملرجه بو دؤنوش نوقطه ائلخانيلر (قاراخانليلار ؟) حاکيمييتي زامانيندا اولموشدور.

ايسلام دينينين حيمايه سيني قازانان عرب اليفباسي، تورک ديلينه اويارلي دئييلدير. تورکلر بو اليفباني قبول ائتديکدن سونرا اونون تورکچه يازيدا يئته رسيزليييني آنلاميش و سورونو چؤزمک ايسته ميشلر. بلکه بو يئته رسيزليکلره گؤره يميش کي 11-12عصيرلره ده ک عوموم تورک اويقور اليفباسي تورک سولطانلاري سارايلاريندا، ساراي يازيلاريندا و رسمي مکتوبلاردا ايستيفاده اولوردو. حتتا تاريخي قايناقلارا گؤره ائلخانلي سولطانلاري اويقور اليفباسيندا تحصيل ائدره ميش و اونو جيددييتله اؤيره نه رميشلر.

ايشاره ائتديک کي تورک بيلگينلري بو اليفبانين يئته رسيزليييندن اونو ايصلاح ائتمک حتتا ايستيفاده دن قالديرماق ايسته ميشلر. تورکجه’يه اويقون اولمايان بو اليفبايي ايصلاح ائتمه يه ايلک تشببوث ائده ن عاليم ماحمود کاشقارلي اولموشدور. او، تورکلرين عربلردن آيري اولان سسلريني آييرماق و گؤسته رمک اوچون بير سئري علامتلردن ايستيفاده ائتميشدير. بو ايصلاح ايشلري 16. عصيره قده ر دوام ائتميشدير.

16. عصرين تورک سولطانلاريندان و عاليملريندن بابير خان تورکجه ني يازماق اوچون يئني اليفبا ايجاد ائده نلرين ايلکيندن ساييلماقدادير. آيريجا اونون يازديغي خاطيراتي بابيرنامه او زامانين کيلاسيک نثير اؤرنه کلريندن ساييلير.

بابير خان’ين ايجاد ائتدييي اليفبايا او زامانلار "بابير اليفباسي" دئييليردي و اونو چتين يازيلان اليفبا صيفتيله قئيد ائتميشلر. (نفايس ال-موعاثير و کامي قئزويني).

بابير خان ايسلام دينينين يارديميني قازانماق اوچون موسلمانلارين موقددس کيتابي قوران’ي 932-937. ايللرده بو اليفبا ايله يازديريپ اونون بير نوسخه سيني مککه شهه رينه گؤنده ردي. آمما نه يازيق کي بو اليفبانين عؤمورو آز اولدو و بئدايوني’نين يازديغينا گؤره 1004 ه (1584)لره قده ر ياشايامادي و آرادان خاريج اولدو.

بابير خان’ين ايجاد ائتدييي اليفبا ايله يازيلان قوران خوراسان’دا مشهد شهه رينده هله ده قورونماقدادير. بو قوران’ي تورک سولطاني سولطان حوسئين صفوي (صفوي حؤکومدارلارينين سون شاهي) 1119. هيجري ايلينده ايمام ريضا درگاهينا هدييه ائتميشتير.

بابير اليفباسينين منشايي حاققيندا فرقلي دوشونجه لر وار: اونو هينديستان منشالي، عرب اليفباسينين نسخ شيوه سي و حتتا اورخون-يئنيسئي اليفباسيندان بيله نلر واردير. بو خظ يازي ائعتيباريله تورکلرين اورخون-يئنيسئي اليفبالارينا چوخ بنزه يير.

16. Əsrin Türk sultanı Babır Xan’ın Türk dünyasına sunduğu Yeni Əlifba sahəsində

Not- Bu yazı tərəfimizdən - yazım baxımından - edit edilmişdir. Mehran Baharlı

Tohid Melikzadə

tohidmelikzade@yahoo.com

06.07.2003

Türklər İslamiyəti qəbul etdikdən sonra İslamiyətin umum əlifbası olan Ərəb əlifbası ilə tanış olub ilk başda bu əlifba o zamanda Türklər arasında işlək durumda olan Uyqur əlifbasıyla çiyin çiyinə işləmiş sonra Ərəb əlifbası sayir əlifbaları kənara vurub İslam dünyasının yeganə əlifbası oldu. Alimlərcə bu dönüş nöqtə Elxanilər (Qaraxanlılar ?) hakimiyyəti zamanında olmuştur.

İslam dininin himayəsini qazanan Ərəb əlifbası, Türk dilinə uyarlı deyildir. Türklər bu əlifbanı qəbul etdikdən sonra onun Türkçə yazıda yetərsizliyini anlamış və sorunu çözmək istəmişlər. Bəlkə bu yetərsizliklərə görəymiş ki 11-12 əsirlərə dək umum Türk Uyqur əlifbası Türk sultanları saraylarında, saray yazılarında və rəsmi məktublarda istifadə olurdu. Hətta tarixi qaynaqlara görə Elxanlı sultanları Uyqur əlifbasında təshil edərmiş və onu ciddiyətlə öyrənərmişlər.

İşarə etdik ki Türk bilginləri bu əlifbanın yetərsizliyindən onu islah etmək hətta istifadədən qaldırmaq istəmişlər. Türkçe’yə uyqun olmayan bu əlifbayı islah etməyə ilk təşəbbüs edən alim Mahmut Kaşqarlı olmuştur. O, Türklərin Ərəblərdən ayrı olan səslərini ayırmaq və göstərmək üçün bir seri əlamətlərdən istifadə etmişdir. Bu islah işləri 16. əsirə qədər dəvam etmişdir.

16. əsrin Türk sultanlarından və alimlərindən Babır Xan Türkcəni yazmaq üçün yeni əlifba icad edənlərin ilkindən sayılmaqdadır. Ayrıca onun yazdığı xatiratı Babırnamə o zamanın kilasik nəsir örnəklərindən sayılır.

Babır Xan’ın icad etdiyi əlifbaya o zamanlar “Babır” əlifbası deyilirdi və onu çətin yazılan əlifba sifətilə qeyd etmişlər. (Nafayes el-muasir və kami qezvini).

Babır Xan İslam dininin yardımını qazanmaq üçün Müsəlmanların muqəddəs kitabı Quran’ı 932-937. illərdə bu əlifba ilə yazdırıb onun bir nüsxəsini Məkkə şəhərinə göndərdi. Ama nə yazıq ki bu əlifbanın ömürü az oldu və Bedayuni’nin yazdığına görə 1004 H (1584)lərə qədər yaşayamadı və aradan xaric oldu.

Babır Xan’ın icad etdiyi əlifba ilə yazılan Quran Xorasan’da Məşhəd şəhərində hələ də qorunmaqdadır. Bu Quran’ı Türk sultanı Sultan Hüseyn Səfəvi (Səfəvi hökümdarlarının son şahı) 1119. Hicri ilində İmam Rıza dərgahına hədiyə etmiştir.

Babır əlifbasının mənşəyi həqqində fərqli düşüncələr var: Onu Hindistan mənşəli, Ərəb əlifbasının nəsx şivəsi və hətta Orxun-Yenisey əlifbasından bilənlər vardır. Bu xət yazı e’tibarilə Türklərin Orxun-Yenisey əlifbalarına çox bənzəyir.