دوققوز اوغوزها


تغزغز (از توقز اوغز ترکی به معنای اوغزهای نه گانه )

نام مجموعه ای از قبیله های ترک که در اغلب تاریخ نگاریهای مغشوش مسلمانان تا اواخر قرن پنجم با عنوان کلی اویغورها به کار رفته است .

منابع چینی که نخستین بار در سال 9/630 به آنها اشاره کرده اند همواره به جای رونویسی این نام ترجمة آن را به صورت «چیوهسینگ » به کار برده اند که دایر بر دسته بندی قبیله ای یا طایفه ای است . با قاطعیت می توان گفت که اقوام اویغور و توقز اوغز قومی واحد نبوده اند. اویغورها که خود شامل ده قبیله یا طایفه بودند یکی از اعضای اصلی اتحادیه های قبیله ای به شمار می رفتند که بخشی از توقز اوغزها را تشکیل می داد و پیش از آن نیز از اعضای تیه ـ لو بودند (تگرگ به معنای افراد بارکش قس واژة چینی کائوچو / کائو ـ چی ــ به معنای «گاریهای بلند» که کمی پیشتر در قرن پنجم و ششم لقبی برای اویغورها بوده است ). یک اتحادیة قبیله ای شامل اوغر های (اوغری شکلی از واژة اوغتر ) جلگه های دریای سیاه در قرن ششم در سرتاسر اوراسیا پراکنده شدند. هشت قبیلة دیگر عبارت بودند از: بوقو(ت ) قون / هون بایرقو تونگرا سیقار چای ـ پی آ ـ پو ـ سو و کوـ لون ـ ووکو (لیو ج 2 ص 392 پولی بلانک ص 35ـ 39 هامیلتون 1962). کتیبة شمارة 3 N شاین اسو به ان (ده ) اویغور توقز اوغزهایی که اویغورخان صد سال بر آنها حکم راند اشاره کرده است (اورکون ج 1 ص 164).

در جامع التواریخ رشیدالدین فضل الله (ج 1 ص 138ـ 140) بر اساس گزارشهای مکتوب و جامع اویغورها اطلاعات جالبی در بارة تاریخ کهن توقز اوغزها به ثبت رسیده است . قدمت این روایات تاریخی (حوادث ) به دوران پیش از امپراتوری آنان بازمی گردد زمانی که اویغور ـ توقز اوغزها در ناحیة رود اورخون ـ سلنگة مغولستان که بعدها قراقروم پایتخت چنگیزیان در آن ساخته شد زندگی می کردند. به گفتة رشیدالدین (ج 1 ص 139) ان اویغور و توغز اویغور (چنین است در متن ) که در امتداد رودخانه های ده گانة ان ارغون (اورخون و شعبات گوناگونش ) زندگی می کردند عبارت بودند از: اییلشلک / اییشلک اوتنکر (= اوتیکر قس هتکو = اوتورقور ) بوقیز (برای بوقوت بوقت در چینی پوکو رجوع کنید به هامیلتون 1962 ص 26 42 45) اوزقندر تولار تاردار ادر (ادز آدیز ) اوچ تابین قملانجو اوتیگان (قس واژة کوک تورک ( ترکی باستان ) اوتوکن در زبان مغولی اتوگنی به معنای الاهة زمین در عقاید شمنی است ). اما این نامها فقط تا اندازه ای با اسامی شناخته شدة طوایف اویغور در منابع چینی و ختنی (یاغلاقار اوتورقار کوره بیر بوقا سیقیر/ بوقسیقیت آووچاغ قاسار هوووسو یابوتقار ایاویر ] قایامور [ رجوع کنید به هامیلتون 1955 ص 3ـ4 همو 1962 ص 41ـ49) تطابق دارند. به گفتة رشیدالدین (همانجا) این قبایل در ابتدا سلطنت و پادشاهی نداشتند و همیشه یک تن با استفاده از زور (تغلب ) بر قبیلة خود حاکمیت می یافت . سرانجام در یک همایش (کنگاچ ) پس از صدور این حکم که «ما را از پادشاهی مطلق امر که بر همگنان نافذفرمان باشد ناگزیر است » حکومتی دو نفره را پایه گذاری کردند. این دو تن عبارت بودند از منگوبای از قوم اییلشلک (اینکه طایفة یاغلاقار از طوایف اویغور قبل و بعد از امپراتوریشان مدتی مدید حکومت کرده باشند روشن نیست ) با لقب ایل ایلتبر (ترکی ایل ال تبر قس کتیبة بیلگه قاغان ش 37 E : اویغور التبر) و شخص دیگری از قوم اوزقند(ر) با لقب کول ایرکین (یک لقب ترکی کهن متعلق به رؤسای قبایل کلاوسون ص 225) و «هر دو را پادشاه جمهور و اقوام گردانیدند و اوروغ (طوایف ) ایشان مدت صد سال پادشاهی کردند» (رشیدالدین فضل الله ج 1 ص 140).

در ادوار متأخر پادشاه را ایدی قوت می نامیدند که رشیدالدین آن را «خداوند دولت » ترجمه کرده است (همانجا) برگردان دقیق واژة ترکی ایدی (در ریشه شناسی عامیانه ) به معنای خداوند مالک + قوت به معنای بخت نیک . در واقع این واژه مأخوذ از ترکی است . ایزوق قوت (طالع سعد) عنوانی است که به بسملها تعلق دارد کسانی که با توقز اوغزها متحد شده بودند و اویغورها در 126/ 744 برای ایجاد حکومت قاغانی در آسیای میانه آنها را برانداختند. منابع چینی از توقزاوغزها به عنوان بدویانی یاد کرده اند که قبل از دستیابی اویغورها به خاقانی مغولستان به فروش اسب به پادشاهی میانه و ساختن سپر از پوست اسب اشتغال داشتند. آنان رعایای سرکش و نافرمان کوک ترکها و قبل از آن جوجانها به شمار می آمدند. اویغورها که در این زمان در سواحل رودخانه های اورخون سلنگه در نزدیکی سرزمینهای مرکزی ترکان مستقر شده بودند عنصر اصلی این اتحادیه به شمار می آمدند. اعضای دیگر توقزاوغزها در ناحیة آلتایی ـ تین شان سکونت داشتند. چگونگی روابط آنها با خاندانهای حکومتگر ترک روشن نیست . در کتیبه های اورخون (کول تگین ش 4 N بیلگه قاغان ش 29 E ) از آنها با عنوان «مردمان من » که به دشمن مبدل شده اند یاد شده است . اویغورها و قرلقها (خلخها رجوع کنید به اویغور * قرلق * ) در 124/ 742 طایفة بسمل را در سرنگون ساختن ترکان یاری کردند. دو سال بعد هنگامی که اویغورها به مقام قاغانی دست یافتند متحدان پیشینشان گریختند. در مراحل پایانی امپراتوری اویغورها (126ـ225/ 744ـ840) نویسندگان مسلمان برای شناسایی آنان راهی مغولستان شدند. پایتخت آنها اردوبالق (اردو ـ شهرنظامی / سلطنتی ) یا قره بلغاسون در محدودة امپراتوری بدوی سنتی در ناحیة اورخون سلنگه ساخته شد شهرهای دیگر نظیر بای بالق نیز در ساحل سلنگه به دست صنعتگران چینی و سغدی بنا شد.

سغدیها تأثیر فراوانی در زندگی سیاسی فرهنگی مذهبی و اقتصادی و نیز ادیان رایج در میان اویغورها (بویژه مانویت که در 145/ 762 مذهب رسمی شد) و نظام الفبایی آنان داشتند. در حالی که چین منبع اصلی کالاهای مورد علاقة این دنیای بی تحرک محسوب می شد. مشارکت اویغورها در امور سلسلة تانگ که اغلب برای حفاظت از این سلسله در برابر شورشیان داخلی صورت می گرفت منبع درآمد خوبی برای آنان فراهم می کرد. این ثروت معمولا از طریق پرداخت مبالغی از سوی سلسلة تانگ برای جلب حمایت اویغورها و نیز مبادلات غالبا نابرابر اسبهای کم فایدة استپ با صدها هزار قطعه ابریشم چینی به دست می آمد. قوم قرقیز * با بهره گیری از منازعات خانمان برانداز و فزایندة اویغورها در 225/ 840 به اردوبالق هجوم آوردند و امپراتوری آنها را برانداختند. از آن پس اویغورها در ترکستان شرقی دولتهای کوچکتر و پراکنده ای را بر مبنای دولتشهرهای اولیة تخاری و ختنی سکا/ سکائی ختن تشکیل دادند و با گذشت زمان اتباعشان در اقوام ترک منطقه مستحیل شدند.یکی از این مراکز در حوضة تاریم به مرکزیت بشبالق (پنج شهر یا پنجیکت * چینی : Pei-t'ing ) قرار داشت . بنا به روایت حدودالعالم پنجیکت که پیش از آن بسملها به آن رفت و آمد داشتند اقامتگاه تابستانی شاه تغزغز بود (ص 77) و بر این اساس آن را محل گرد هم آمدن اقوام توقز اوغز دانسته اند. مرکز دیگری در ناحیة تورفان در هسی چو/ کائوچانگ / قراخوجه بود. اقامتگاه زمستانی توقز اوغزهای ترکستان شرقی را که در ناحیة تورفان قرار دارد با خرابه های «ایدی قوت شهری » (شهر ایدی قوت ) ــ چینانجکت (شهر چینیان ) در نوشته های مؤلفان مسلمان ــ یکی دانسته اند. این شهر در عین حال از مراکز مهم تجاری ـ مذهبی بود. یکی دیگر از این پادشاهیهای پراکنده در کانچو واقع در کانسو * تأسیس شد که تا 289/ 902 تحت سلطة اخلاف طایفة یاغلاقار فرمانروایان سابق در آمد.

نخستین اشارات مؤلفان مسلمان به توقزاوغزها به دوران امپراتوری اورخون ـ سلنگه بازمی گردد. به گزارش یعقوبی (ج 2 ص 398) مهدی خلیفة عباسی (حک : 158ـ169) برای فراخوانی حکام سرزمینهای شرقی به اطاعت و تسلیم رسولانی نزد آنان از جمله خاقان تغزغز فرستاد. وی همچنین می گوید رافع بن لیث * که در 190 شورشی را در شرق قلمرو خلافت رهبری می کرد از تغزغزها نیز برای نیل به هدفش یاری گرفت (ج 2 ص 435). به گفتة طبری (سلسلة سوم ص 1044) در 205 آنان در اشروسنه نفوذ کرده بودند. در منابع متأخرتر چون مقریزی (قسم 7 ص 146) آمده است پدر احمدبن طولون غلامی که در اواخر قرن سوم / اوایل قرن نهم وارد دستگاه عباسیان شد توقز اوغز بوده است .

مهمترین اطلاعات ما ] در بارة تغزغز [ مبتنی بر سفرنامة تمیم بن بحر است که در اواخر دورة امپراتوری به قره بلغاسون مسافرت کرد. وی از طریق شبکة اسبهای چاپار که یادآور یام مغولی بود و خاقان آنها را فرستاده بود وارد آن کشور شد و در آنجا سرزمینی متشکل از روستاهای به هم فشرده و زمینهای زراعی دید که اکثر سکنة آن را مجوسان آتش پرست و مانویان تشکیل می دادند. پایتخت شهری بزرگ و با کشاورزی پررونق بود که با رستاق (روستا)های پرجمعیت و پرنعمت احاطه شده بازارها و مشاغل گوناگون داشت و بیشتر ساکنانش زندیق بودند. ادریسی بسیاری از این اطلاعات را تأیید کرده است . او پایتخت را تنتبغ (شاید چیزی مثل بیبلغ ] بای بالق [ بیشبلغ ] بشبالق [ یا خنبلغ ] خانبالق [ ) نامیده است (ج 1 ص 510 ـ 511). حاکم خیمه ای زرین داشت که صد مرد در آن جا می گرفتند و با حاکم چین (الصین ) که سالانه پانصد هزار قطعه ابریشم برای او می فرستاد در ارتباط بود. دوازده هزار مرد نیرومند از وی محافظت می کردند (مروزی ویراسته و ترجمة مینورسکی 29/18 به محافظان سلطنتی موسوم به شاکریها اشاره می کند که جدای از چهارصد کنیز خدمتکار حاکم تعدادشان به هزار تن می رسید) و در میان تمام قبایل ترک از همه نیرومندتر بودند. «هفده سالار (قائد) که هریک سیزده هزار نیرو» تحت اختیار داشتند حلقة نظامی عظیمی را در اطراف حاکم تشکیل می دادند. حاکم در عین حال تنها مالک سنگ جادویی باران بود (ترکی : یات تاشی تمیم بن بحر ص 278ـ282 ترجمة انگلیسی ص 283ـ 285).

در کتاب رسالة فی الاقالیم (نسخة خطی کتابخانة کوپریلی ش 1623 گ 210 ر ـ 210 پ نیز رجوع کنید به ششن ص 33ـ 35) اثری از یک مؤلف ناشناس در اواخر قرن ششم از وی به عنوان حاکمی مقدس یاد شده که 360 خدمتکار «به تعداد روزهای سال » در خدمتش بودند و سالی یک بار در انظار مردمی که مقابل او به سجده می افتادند ظاهر می شد. ابن فقیه (ص 329) تفوق توقز اوغز را در میان ترکها با تعبیر «عرب الترک » بیان می کند. مسعودی (ج 1 ص 155 161ـ162 190) در اخبار جداگانه مشتمل بر اطلاعات گردآوری شده از دوران پیش و پس از امپراتوری آنان را «اصحاب مدینه کوشان » (کائو ـ چانگ ؟) و قدرتمندترین ترکان تلقی کرده است . ] به گفتة او [ «شاه آنان اویغورخان (ایرخان ارخان ) است و پیرو مذهب مانی هستند» که در میان سایر ترکان کسی بر این مذهب نیست (قس ابن فقیه همانجا: بنابراین روایت ابن فقیه که اکثر ترکان زندیق اند اغراق آمیز است ). مسعودی در یک روایت تأیید نشدة دیگر (ج 1 ص 162) اظهار می کند: «هر وقت که شاه چین یک سمنی ] سمنی المذهب [ و پیرو ذبح حیوان بود جنگی مداوم میان او و اویغورخان فرمانروای ترکها وجود داشت اما هر وقت که وی مذهب مانوی اختیار می کرد به وفاق حکومت می کردند». مؤلف حدودالعالم که وضع آنان را در سالهای پس از 225 بروشنی گزارش کرده است از چینانجکت به عنوان پایتخت (قصبه ) آنان نام برده و می گوید «در قدیم ملوک همه ترکستان از تغزغز بودند». وی آنان را «مردمانی جنگجو و مسلح و شبانانی کوچ نشین » توصیف کرده است (ص 76).

اویغورها همراه با دیگر قبایل توقز اوغز نقشی بسیار حیاتی در ترک نمودن ترکستان شرقی ایفا کردند. محمود کاشغری (ج 1 ص 30) نظر جالبی دارد. او می گوید که «ایغورها علاوه بر زبان ترکی خالصشان گویش دیگری نیز دارند که در میان خود بدان تکلم می کنند». گویش اخیر به احتمال زیاد از گروه زبانهای ایرانی یا تخاری ساکنان ترکستان شرقی بود. تحت تأثیر تخاریها مذاهب بودایی و مسیحیت نسطوری جایگزین مانویت شدند. اویغورها/ توقز اوغزها پس از استقرار تدریجیشان نقش مهمی در مسیر کاروانهای تجاری بین المللی و نیز مبادلات فرهنگی در سراسر دشتهای آسیای میانه بویژه در میان مغولان داشتند (غتن و سپس خود مغولان ). در 419ـ427/ 1028ـ1036 ایالت کانچو و دولتهای مجاور دالان کانسو تحت سلطة تانگوتها درآمدند. اخلاف آنان اویغورهای زردفام (ساریق / شرا ) بودایی اند. اویغورهای کائو ـ چانگ دشمن قراخانیان مسلمان به شمار می رفتند و جنگ و ستیز میان آنان در اشعار رزمی که کاشغری (ج 1 ص 188 196 202 258ـ259) نقل کرده منعکس است . قراخانیان سرحدات خود و در پی آن اسلام را در ترکستان شرقی گسترش دادند. از 524 تا 534/ دهة 1130 بخشهای مهمی از این ناحیه تحت سلطة قراختاییان بودایی بود. اگرچه میزان واقعی اقتدار آنان در تورفان روشن نیست در 605ـ606/ 1209 ایدی قوت بارچوق تگین نمایندة گورخانها را ترور کرد و با امپراتوری تازه تأسیس چنگیزی پیمان وفاداری بست . ایغورها در دولت مغول به عنوان مقامهای نظامی و دیوانسالار حضوری همه جانبه داشتند. مغولان نظام نوشتاری آنان را که مشتق از الفبای سیریک سغدیها بود پذیرفتند و آن را میان منچوها رواج دادند.

منابع : 1) مآخذ. ابن فقیه ] محمدبن محمد ادریسی کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق قاهره : مکتبة الثقافة الدینیة بی تا. حدودالعالم [ رشیدالدین فضل الله طبری تاریخ (لیدن ) ] محمودبن حسین کاشغری کتاب دیوان لغات الترک استانبول 1333ـ 1335 [ مسعودی مروج (بیروت ) ] احمدبن علی مقریزی کتاب المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الا´ثار چاپ ویه قاهره 1911ـ 1925 [ یعقوبی تاریخ

Liu Mau-tsai، Die chinesischen Nachrichten zurGeschichte der Ost-Türken ( T'u-kدe )، Wiesbaden 1958; Sharaf al-Zama ¦ n T ¤ a ¦ hir Marwaz ¦ â ، Sharaf al-Zama ¦ n T ¤ a ¦ hir Marvaz ¦ â on China، the Turks and India ، ed. and tr. Minorsky، ، repr. Ankara 1987; tlar London 1942; Hüseyin Namik Orkun، Eski tدrk yaz ¦ m ibn Bah ¤ r's journey to the Uyghurs ، ed. andTam ¦ â m B. Bah ¤ r، Tam tr. Minorsky، in BSO [ A ] S ، XII (1948)، 275-305.

2) مطالعات .

Sir Gerard Clauson، An etymological dictionary ofpre- thirteenth century Turkish ، Oxford 1972; P. B. Golden، An introduction to the history of the Turkic peoples ، Wiesbaden 1992; J. R. Hamilton، Les Ouفgours ب l'إpoque des uzcinq dynasties d'aprةs les documents chinois ، Paris 1955; idem، "Toquz-O ur"، JA ، 250 (1962)، 24-63; A. G. Malyavkin، Uygurskie gosudarstva vet On Uy IX-XII vv. ، Novosibirsk 1983; E. Pinks، Die Uiguren von Kan-Chou in der frدhen Sung-Zeit ) 960-1028 )، Wiesbaden 1968; E.G.Pulleyblank، "Some remarks on the Toquzoghuz problem"، UAJb ، XXVIII (1956)، 35-42; R. ì e í en، Hilہfet ordusunun ve Tدrkler'in fazرletleri ، Ankara 1967 ) متن عربی همراه با ترجمة beler menk ترکی ); A.Yu.Yakubovskiy، "Arabskie i persidskie istoc § niki ob uygurskom ° Otdela Vostoka ، IV (1947)، 423-443.turfanskom knyaz § estve"، in Trud

/ پ . ب . گولدن ( د. اسلام ) /