تزوکات تیموری


کتابی تاریخی به فارسی منتسب به تیمور گورکانی و تحریر ابوطالب حسینی تربتی . تزوک یا تزوکات بخشهای اول و دوم کتاب واقعات تیموری یا ملفوظات تیموری منسوب به تیمور است (تیمور گورکان مقدمة مینوی ص 3). در بارة صحت انتساب این کتاب به تیمور تردیدهایی وجود دارد. نخستین بار چارلز ریو این کتاب را مجعول خواند ( د. اسلام چاپ اول ذیل «تیمورلنگ » ریو ج 1 ص 178) سپس هرمان اته (ص 289) و ادوارد براون (ج 3 ص 244) و محمدتقی بهار (ج 3 ص 190) به پیروی از او گفتند که ابوطالب حسینی تربتی با بهره گیری از یادداشتهای وقایع نگاران در بارة حوادث زندگی تیمور و آثار مورخانی چون نظام الدین شامی و شرف الدین علی یزدی تزوکات تیموری را تألیف کرده و بعد مدعی شده که آن را از اصل ترکی به فارسی ترجمه کرده است . نظام الدین شامی (ص 11) و شرف الدین علی یزدی در تألیف آثارشان ( ظفرنامه * ) از این یادداشتها استفاده کرده اند (تیمور گورکان مقدمة مینوی ص 5).

تاریخ دقیق تألیف کتاب مشخص نیست ولی از آنجا که حسینی تربتی این کتاب را به شاه جهان (حک : 1307ـ 1068/ 1628ـ 1658) تقدیم کرده (اته ص 288ـ289) حدودا بین سالهای 1036 تا 1047/ 1627ـ1637 تألیف شده و بدون شک حسینی تربتی قصد داشته است به تقلید از تزوکات بابر یا بابرنامه ( رجوع کنید به بابر * ظهیرالدین محمد) ــ که به ترکی جغتایی بودــ اثری پدید آورد ( رجوع کنید به براون همانجا). حسینی تربتی به گفتة خودش اصل این کتاب را در کتابخانة جعفرپاشا حاکم یمن دیده بوده است . شاه جهان در 1047/ 1637 از محمد افضل پسر تربیت خان بخاری خواست تا با استفاده از ظفرنامة نظام الدین شامی تزوکات را تکمیل و آن را تصحیح و تحریر نماید (تیمور گورکان مقدمة مینوی ص 4 اته ص 289).

در تزوکات تیموری از مطالب گوناگون به طور پراکنده و نامنظم در قالب دو مقاله (گفتار) سخن به میان آمده است . مقالة اول «تدبیرات و کنکاش » در بارة سازماندهی امور جهانداری و شور و مشورت در بارة این امور و لشکرکشی دشمن است و در آن بر لزوم حزم و احتیاط و تجربه و کنکاش و حتی تفأل زدن به قرآن تصریح شده است ( رجوع کنید به تیمور گورکان ص 74 88 132). در گزارش جنگها به تعداد سپاهیان تیمور اشارة بسیار شده است گاه تعداد سواران هشتاد هزار تن ذکر شده و گاه به اغراق گفته شده است «لشکری بیشتر از مور و ملخ » (همان ص 120 122). در این کتاب سنوات حوادث بندرت ذکر شده (همان ص 128) و آرزوی تسخیر هند موجب شده تا صحبت از قیصر و فغفور و خاقان و شهنشاه به میان آید (همان ص 130). مقالة دوم با ذکر جنگهای تیمور برای ترویج و تقویت دین اسلام آغاز شده و در ادامه از محترم داشتن علما و حکما و محدثان و مشایخ صوفیان و عارفان و منشیان مطالبی آمده (همان ص 204 210 212) لیکن در این باره که ابن عربشاه تیمور را در چهارده سالگی دیده و در بارة ملاقات ابن خلدون با تیمور ذکری نشده است (رومر ص 83 ابن خلدون ج 7 ص 728ـ 737). تیمور به ابن خلدون مأموریت داده بود تا گزارشهای مفصلی در بارة اخبار حکام و رعایا و سپاهیان کشورش مراکش عرضه کند (رومر ص 88 تیمور گورکان ص 348ـ350). در مقالة دوم در بارة قرامطه و کشتار مسلمانان در روز عرفه در مکه (تیمور گورکان ص 184) و ایمان آوردن دسته جمعی صد هزار ترک در صحرای لار مطالبی آمده است (همان ص 188). مرجوع کنید بهلف تزوک نوشته است : «مرتبة سلطنت خود را به توره و تزوک زیب و زینت بخشیدم و بر دوازده طایفه سلطنت خود را استوار ساختم » (همان ص 202). در این کتاب واژة تزوک اغلب به معنای سازماندهی و گاه به معنای نهاد و بنیان آمده است (تیمور گورکان ص 74 مقدمة مینوی ص 3). بر خلاف آداب و رسوم ترکی و مغولی که در آن تقوز (تغوز به معنای نه تایی ) مقدس شمرده می شود (کاترمر ص 32) در تزوکات تیموری بیشتر مطالب به دوازده (همان ص 158ـ172) و بندرت به سیزده بخش تقسیم شده (همان ص 18ـ76) و توضیحات هم اغلب در دوازده مرحله آمده است (همان ص 204ـ214 220ـ 228).

در این کتاب مانند تاریخ جهانگشای * جوینی از واژگان و اصطلاحات نظامی ترکی و مغولی استفاده شده است (بهار ج 3 ص 96 166 242 برای نمونه رجوع کنید به تیمور گورکان ص 14 40). ذکر واحد شمارش که مبحث مهمی در نگارش متون تاریخی است و دقت مورخ را نشان می دهد رعایت نشده و فقط یک بار واحد شمارش «زنجیر» برای فیل به کار رفته است ( رجوع کنید به تیمور گورکان ص 138).

تزوکات تیموری نسبت به دیگر کتابهای تاریخی این دوره مانند ظفرنامة شرف الدین علی یزدی و ظفرنامة نظام الدین شامی ارزش تاریخی کمتری دارد. تکرار مطالب و مضامین با عناوین نسبتا مشابه از انسجام کتاب و خوش آهنگی جملات آن کاسته است .

نخستین بار ویلیام دیوی تزوکات تیموری را به انگلیسی ترجمه و با همکاری جوزف وایت همراه با متن فارسی در 1197/ 1783 در آکسفورد منتشر کرد. این کتاب در 1199/ 1785 در کلکته و ترجمة آن به اردو در دهلی منتشر شد (تسنکر ج 1 ص 227 ج 2 ص 332). تأثیر نثر تزوکات تیموری در ترجمة آن به زبان انگلیسی مشهود است (برای نمونه رجوع کنید به تیمور گورکان ص 17 23 137). لویی ماتیو لانگلس آن را به فرانسه ترجمه و در 1201/ 1787 منتشر کرد. چارلز استوارت این کتاب را با نام ملفوظات تیموری در 1246/ 1830 به چاپ رساند. در 1285 رضاقلیخان هدایت توزک تیموری یا تدابیرالملوک را به ضمیمة کتابی دیگر در تهران منتشر کرد (تیمورگورکان مقدمة مینوی ص 3ـ4 مشار ج 1 ستون 1445). این کتاب در 1342 ش در تهران با مقدمة مجتبی مینوی از روی چاپ 1783 افست شد.

منابع : ابن خلدون کارل هرمان اته تاریخ ادبیات فارسی ترجمه با حواشی رضازاده شفق تهران 1356 ش ادوارد گرانویل براون تاریخ ادبی ایران ج 3: از سعدی تا جامی ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت تهران 1357 ش محمدتقی بهار سبک شناسی تهران 1355ـ1356 ش تیمور گورکان تزوکات تیموری تحریر ابوطالب حسینی تربتی به فارسی آکسفورد 1773 چاپ افست تهران 1342 ش خانبابا مشار فهرست کتابهای چاپی فارسی تهران 1350ـ 1355 ش نظام الدین شامی ظفرنامه چاپ پناهی سمنانی تهران 1363 ش

/ طهمورث ساجدی /