توزوک


واژه ای ترکی به معنای نظم و ترتیب و سلسله مراتبی که فرمانروا یا فرمانده نظامی برای لشکریان و سازمانهای وابسته اعمال می کرد و نیز سرعنوان کتابهایی از دورة سلاطین گورکانی هند. توزوک از «توز» ترکی به معنای آراستن و منظم کردن است . این واژه به صورتهای تزک تزوک و توزک نیز ضبط شده است (استرآبادی ص 116 دهلوی قدری غیاث الدین رامپوری ذیل «توزک » فیروزالدین ذیل «تزک »). در برخی از لغتنامه ها و متون تاریخی ترکی توزوک با توره به معنای نظم و قانون به کار رفته است (تیمورگورکان ص 176 198 202 قدری ذیل «تورا»). در اردو همراه احتشام به معنای شأن و شوکت می آید (دهلوی فیروزالدین همانجاها). توزوک در بابرنامه همراه قاعده ضبط و ربط مضبوط و نظایر آن آمده است ( رجوع کنید به بابر ج 1 ص 19ـ20 34 38 327). در این اثر ( رجوع کنید به ج 1 ص 149) همچنین به تزوک چنگیزخان (متوفی 624) اشاره شده که تا زمان بابر (متوفی 937) ادامه داشته است .

از دورة تیموری به بعد کتابهایی با عنوان تزوک یا تزوکات ویژة برخی از سلاطین گورکانی هند نوشته شد. می توان احتمال داد اطلاق نام تزوکات بر این کتابها از آنرو بوده است که این آثار علاوه بر شرح حال هر پادشاه و فرمانروا مشتمل بر قواعد و قوانینی (تزوکاتی ) است که او وضع کرده بوده است . از جملة تزوکات اینهاست :

1) تزوکات یا واقعات یا ملفوظات تیموری منسوب به تیمور گورکانی که نسخة فارسی آن در قرن دوازدهم در زمان سلطنت شاه جهان در هند به دست آمده و شخصی به نام ابوطالب حسینی تربتی مدعی بوده که آن را از ترکی چغتایی ترجمه کرده ولی اصل ترکی آن به دست نیامده است (تیمورگورکان مقدمة مینوی ص 3 براون ج 3 ص 243ـ 245 نیز رجوع کنید بهتزوکات تیموری * ).

2) تزوک بابری یا واقعات بابری یا بابرنامه * .

3) توزک جهانگیری ( جهانگیرنامه ) خاطرات و شرح وقایع دورة سلطنت جهانگیر (متوفی 1037) به فارسی است . ظاهرا وی خاطرات هفده سال پادشاهی خود را شخصا نگاشته و سپس به دستور وی معتمدخان بقیة آن را نوشته و پس از او میرزا محمدهادی آن را تکمیل کرده است (جهانگیر مقدمة بوریج ص پنجاه وپنج ).

4) توزک والاجاهی از برهان بن حسن بیجاپوری مأمور امیر هند در بارة تاریخ کرناتک هند بویژه روزگار انورالدین خان و پسرش محمدعلی خان والاجاه . این کتاب در 1173 نوشته شده است .

5) توزک آصفی که آن را تاریخ آصفشاهیان تزوک آصفی آصف نامه و تذکرة آصفیه نیز می گویند. این کتاب اثر تجلی علی شاه موزون صوفی چشتی است و در 1207 در بارة تاریخ دکن نوشته شده است .

6) توزک آفریدی ( رسالة آفریدی ) که قاسمعلی خان آفریدی آن را در 1222 در بارة تاریخ خانوادة خود نوشته است .

7) توزک بهارستان اثر محمد قادرخان بیدری در بارة تاریخ دکن از آغاز حکومت نظام شاهیان (895 ـ 1042) تا 1239 که سال نگارش کتاب است .

8) تزوک نامه عالمگیر اورنگ زیب (متوفی 1118).

9) توزک قطبشاهی یا تاریخ بنای حیدرآباد که تاریخ قطبشاه و نیاکانش تا پادشاهی ناصرالدوله آصفجاه چهارم است . این کتاب را نویسنده ای ناشناس برای رای رایان چمناجی نوشته است (خان زمان خان مقدمة توسلی ص شانزده بیست ـ بیست ویک منزوی ج 10 ص 592 ـ593).

منابع : محمدمهدی بن محمدنصیر استرآبادی سنگلاخ : فرهنگ ترکی به فارسی از سدة دوازدهم هجری چاپ روشن خیاوی تهران 1374 ش بابر امپراتور هند بابرنامه چاپ مانو ایزی نینک کبوتو 1995ـ1996 ادوارد گرانویل براون تاریخ ادبی ایران ج 3 : از سعدی تا جامی ترجمه و حواشی به قلم علی اصغر حکمت تهران 1357 ش تیمورگورکان تزوکات تیموری تحریر ابوطالب حسینی تربتی به فارسی آکسفورد 1773 چاپ افست تهران 1342 ش جهانگیر امپراتور هند جهانگیرنامه ] یا [ توزک جهانگیری چاپ محمدهاشم تهران 1359 ش خان زمان خان تاریخ آصفجاهیان ( گلزار آصفیه ) چاپ سنگی حیدرآباد دکن 1308 چاپ محمدمهدی توسلی چاپ افست اسلام آباد 1377 ش احمد دهلوی فرهنگ آصفیه لاهور 1986 محمدبن جلال الدین غیاث الدین رامپوری غیاث اللغات چاپ منصور ثروت تهران 1375 ش فیروزالدین فیروزاللغات اردوجامع لاهور: فیروز سنز ] بی تا. [ حسین کاظم قدری تورک لغتی ج 2 استانبول 1928 احمد منزوی فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان اسلام آباد 1362ـ1370 ش .

/ محمدصدیق اسلامیان /