تنسوخ نامة ایلخانی


کتابی به فارسی که خواجه نصیرالدین طوسی به درخواست هولاکو ایلخان مغول (حک : 614ـ663) در بارة «هرچه به خدمت پادشاهان تنسوق آورند» (نصیرالدین طوسی ص 4) نوشت . وجه تسمیة کتاب نیز از همینجاست . عنوان جواهرنامه یا رسالة جوهریه را نیز برای آن ذکر کرده اند (مدرس رضوی ص 528 فراهانی ص 22 51 آقابزرگ طهرانی ج 4 ص 458). حاجی خلیفه آن را به اشتباه تشوق نامه نیز ضبط کرده است (ج 1 ستون 410 قس ستون 495). تنسخ /تنسوخ (معرب آن : تنسق و تنسوق ) واژة ترکی جغتایی است به معنای چیز(های ) نادر و عجیب و نیکو و ارزشمند. آن را به صورت تانکسوق و تنکسوق هم نوشته اند (برای آگاهی از نظرهای مختلف در بارة ریشة این واژه ضبطهای گوناگون و موارد کاربرد آن رجوع کنید به دورفر ج 2 ص 570 ـ572).

تاریخ تألیف تنسوخ نامه در خود کتاب مذکور نیست اما به دلیل اشاره ای در مقدمة یکی از نسخه های آن نتیجه گرفته اند که در زمان حکومت منکوقاآن و به روزگار حکومت هولاکو بر یران یعنی بین 654 و 657 تألیف شده است (نصیرالدین طوسی مقدمة مدرس رضوی ص سیزده سی ونه دبیرسیاقی ص 467).

تنسوخ نامه تا مدتها اثری بدیع پنداشته می شد و گمان می رفت که عرائس الجواهر و نفایس الاطایب ابوالقاسم عبدالله بن محمد کاشانی (متوفی 700) از روی آن نوشته شده باشد اما با پیدا شدن جوهرنامة / جواهرنامة نظامی (تألیف در 592 یا 593) از مؤلفی معروف به نیشابوری معلوم شد که این کتاب منبع مشترک تنسوخ نامه و عرائس الجواهر بوده است (افشار 1350ش ص 35 همو 2000 ص 152ـ153) با این تفاوت که کاشانی و طوسی هریک اطلاعات محلی و شخصی و مصطلحات زمان خود را بدان افزوده (همو 1350ش ص 40) و در تقدم و تأخر مطالب تغییراتی داده اند (همان ص 37 برای مقایسة نمونه هایی از هرسه کتاب رجوع کنید به همان ص 41ـ 42 محبی ص 166ـ173). تا پیش از یافته شدن جواهرنامة نظامی تنسوخ نامه را دومین اثر مهم در کانی شناسی پس از جماهر ابوریحان بیرونی می شمردند و مبتنی بر شماری از منابع متقدم دورة اسلامی مانند آثار جابربن حیان کندی محمد زکریای رازی عطاردبن محمد ( زندگینامة علمی دانشوران ذیل «طوسی ») و بویژه الجماهر بیرونی می دانستند (همانجا نصیرالدین طوسی مقدمة مدرس رضوی ص سیزده ). این به رغم تفاوتهای زیاد میان جماهر و تنسوخ نامه بوده است مثلا بیرونی مجموعا 32 مادة کانی و آلی را ذکر کرده که تقریبا نیمی از مطالب نقل شده در تنسوخ نامه است اما شرح و تفصیل آن بسیار بیشتر است .

تنسوخ نامه مشتمل است بر مقدمه حاوی دعا و علت نامگذاری و معرفی مطالب کتاب و چهار مقاله که هریک غالبا چندین فصل دارد. در مقالة اول در بارة نقش بخارها و پرتو خورشید در تکون کانیها سخن رفته که کاملا شبیه به نظریة ابن سینا است ( زندگینامة علمی دانشوران همانجا). در همان مقاله مؤلف همة رنگها را پدید آمده از سفید و سیاه می داند و دیگر رنگها در حدفاصل این دو قرار دارند. در مقالة دوم از 64 مادة کانی بیش از همه به یاقوت و مروارید و زمرد و الماس و لعل پرداخته شده است . مقالة سوم در بارة نحوة پیدایش و شرح ویژگیهای هفت فلز چهار همبسته (آلیاژ) سه مادة جانوری و سه مادة گیاهی است . مقالة چهارم اختصاص به عطرها و دو «معجون نفیس » و جز اینها دارد. هر مقاله معمولا شامل این اطلاعات در بارة هر ماده است : انواع اشباه عیبها شیوة جلادادن طرز محک زدن بها منافع و خواص محل معدنها و اخبار و حکایات مربوط به آن .

از تنسوخ نامه نسخه های متعددی در بعضی کتابخانه های جهان وجود دارد ( رجوع کنید به نصیرالدین طوسی مقدمة مدرس رضوی ص سی ـ سی وهفت ماتویفسکایا و روزنفلد ج 2 ص 408 استوری ج 2 بخش 3 ص 449ـ450 بروکلمان > ذیل < ج 1 ص 933 فکرت ص 149 افشار دانش پژوه ج 2 ص 167). نسخة چاپی کتاب به تصحیح و تحشیة محمدتقی مدرس رضوی در 1348ش در تهران انتشار یافت .

نیز رجوع کنید به جواهرنامه * جواهرنامة نظامی *

منابع : آقابزرگ طهرانی ایرج افشار « جوهرنامة نظامی مأخذ تنسوخنامه و عرایس الجواهر » یغما سال 24 ش 1 (فروردین 1350) ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه فهرست کتابهای خطی کتابخانة ملی ملک ج 2 تهران 1354ش حاجی خلیفه محمد دبیرسیاقی فرهنگهای فارسی و فرهنگ گونه ها تهران 1368ش ابوالحسن فراهانی شرح مشکلات دیوان انوری چاپ مدرس رضوی تهران 1340ش محمد آصف فکرت فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی مشهد 1369ش محمدتقی مدرس رضوی احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی تهران 1370ش محمدبن محمد نصیرالدین طوسی تنسوخ نامة ایلخانی چاپ محمدتقی مدرس رضوی تهران 1363ش

 ¦"، in Nas ¤ Iraj Afshar، "[review of] Java ¦her-na ¦me-ye Nez ¤a ¦m ¦: philosophe et savant du XIII e siةcle ، actes du ¦n T ¤u ¦s ¦r A l-D colloque tenu ب l'universitإ de Tإhإran (6-9 mars 1997)، إtudes rإunies et prإsentإes par N. Pourjavady et Z §. Vesel، Tehran 2000; Carl Brockelmann، Geschichte der arabischen Litteratur ، Leiden 1943-1949، Supplementband ، 1937-1942; Dictionary of scientific biography ، ed. Charles Coulston Gillispie، New York 1981، s.v. " A l-T ¤u ¦s ¦â، Muh ¤ammad ibn Muh ¤ammad" (by Seyyed Hossein Nasr); Gerhard Doerfer، Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen ، Wiesbaden 1963-1975; G. P. Matvievskaya and B. A. Rozenfeld، Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekovia i ikh trudi ( VIII th- XVII th cent. )، Moscow 1983; Parviz Mohebbi، "La taille et polissage des pierres ¦n ¦r A l-D prإcieuses d'aprةs les traitإs de minإralogie persans"، in Nas ¤ ¦: philosophe et savant du XIII e siةcle ; Charles Ambrose Storey،T ¤u ¦s Persian literature: a bio-bibliographical survey ، vol. 2، pt.3، Leiden 1977.

/ نگار نادری /