آلبانييانين تورک طايفالاري

نوت- بو يازي طرفيميزدن - يازيم باخيميندان - ائديت ائديلميشدير. مئهران باهارلي

آلبان دؤولتينين اراضيسي آبوريگئن ائتنوسلار و اونلارين ديللري چرچيوه سينده موعه يينله شميشدي. اهالينين ائتنيک و ديل منسوبيتي موختليف ايدي. حاکيم سولاله ني تشکيل ائده ن ان بؤيوک و آپاريجي طايفا آلبانلار ايدي. آلبانلار شيمالي آزربايجانين قديم اهاليسي ايديلر. اؤلکه ده آلبانلارلا ياناشي، آبانت، آران، قات، قوقار، قارقار، کاسپي، کمر، لپين، ماسکوت، سليو، جيقب، چول، گئل، لئک، ساک، اوتي، شاروان، شاماک، شيراک، دوندار، کانقار، ترتر، سوودئ، هون، ساوار، ماجار، بولقار، هئر طايفالارينين دا ياشاديغي موعه يين ائديلميشدير: ثمره لي آختاريشلار نتيجه سينده بونلاردان آبانت، آران، قارقار، قوقار، کاسپي، کمر، ساک، اوتي، ماسکوت، ساتاک، چول، شاروان، شاماک، کانقار، دوندار، ترتر، سوودئ، هون، ساوار، ماجار، بولقار و شيراک طايفالارينين تورک منشالي اولدوغو دقيقله شديريلميشدير. اٶلكه ده تورک ائتنوسلاري ايله ياناشي، اودين، لپين، لئق، قات، سليو، جيقب، گئل، مئهران و س. طايفالار دا ياشاييرديلار. بونلارين اكثرييتي (ودين، لپين، جيقب، سيلو، لئق) قافقازديللي، بير قيسمي (مئهران، گئل، ماسکوت) ايران ديللي طايفالار حئساب اولونور. (9؛ 142-189) ايسترابونون معلوماتينا گؤره، «اونلاردا 26 ديل واردير، بئله کي اونلار بير-بيري ايله اونسييته چتين گيريرلر». (8؛ ،21)

تدقيقاتچيلار موعه يينله شديرميشلر کي، قئيد ائديله ن طايفالارين و «ديل»لرين هاميسينين س٧يه سي، مؤوقئيي عئيني اولماميشدير. اولن، «26 ديل» دئديکده 26 موختليف طايفا نظرده توتولموشدور. بو طايفالارين بير چوخو تورك ديلليلر ايديلر و اونلاري يالنيز شيوه فرقلري بير-بيريندن آييريردي. آلبان، قارقار، ساک، کاسپي، اوتي طايفالاري کيمي اراضيده داها اه ووللر مسکونلاشميش، گئنيش ياييلميش طايفالار اؤلکهنين اساس اهاليسيني تشکيل ائديرديلر.

قافقازديللي و ايران ديللي ائتنوسلارين اوستون مؤوقئعي حاققيندا هئچ بير تاريخي ايز يوخدور. حالبوکي اؤلکه تورک منشالي آلبان طايفاسينين آدي ايله آدلانير، بير قده ر سونرا گوجلو قارقارلار اوچون حتتا اليفبا ياراديلديغي معلومدور. هم ده چوخديلليليک آلبانييانين مرکزينده دئييل، قيراق زونالاريندا ايدي. چوخديلليليک اؤزونو آراز - کور اوواليغيندا دئييل، داها چوخ داغيستان سرحدلرينده، قافقازديللي ائتنوسلار آراسيندا گٶسته ريردي. کور’ون ساغ و سول ساحيللري بير-بيرينه ياخين شيوه لرده دانيشان تورک طايفالارينين مسکونلاشديقلاري اراضيلر ايدي. اونا گؤره ده تورک ائتنوسلارينين ديلي واحيد دؤولت ترکيبينده عوموميله شمکده ايدي.

بئله ليکله، آزربايجانين شيمال حيصصه سينده - حاضيرکي شيمالي آزربايجان اراضيلرينده ان قديم دؤورلردن تورکلر ياشاييرديلار. اينديکي ائرمنيستان اراضيسينين موعه يين حيصصه سينده ده تورک منشالي ائتنوسلار مسکونلاشميشدي. کور’ون سول ساحيلينده، قافقاز داغلارينين اتکلرينده هونلار، ساکلار و قوقارلارين مسکونلاشديغي معلومدور. کور’ون ساغ ساحيلينده خزر دنيزينه قده رکي آران يئرلرينين اهاليسي تورکلر ايدي. بونلار آلبانلار، قارقارلار، اوتيلر و باشقالاري اولوب، آزربايجانين اساس اهاليسيني تشکيل ائديرديلر.

قارقارلار.

آلبانلاردان سونرا آزربايجاندا گئنيش اراضيلرده مسکونلاشميش اساس طايفالاردان بيري قارقارلار ايدي. قارقارلار چوخ قديم ائتنوسدور. منبع اولماديغيندان اونلارين شيمالي قافقازدان آلبانييا اراضيسينه نه واخت ائنديکلريني سؤيله مک چتيندير. کالانکاتوکلو مويسئي قارقارلارين ماکئدونييالي ايسکندر دؤوروندن آلبانييادا ياشاديغي باره ده معلومات وئرميشدير. لاکين قديم تورک طايفالاريندان اولان قارقارلار حاققيندا ائ.ه. اي مينيللييين باشلانغيجيندا يارانميش «ايليادا» اثرينده معلومات واردير: «هومئر «ايليادا»دا ايدي داغيندا قارقار زيروه سينين و داردانئل بوغازيندان آزجا آراليداکي قارقار شهه رينين آدلاريني چکير». (13؛ 30-31)

قارقارلار کومپاکت حالدا ياشاميشلار. اونلار آلبانييانين اساس طايفالاريندان ايديلر؛ کور’ون آشاغي طرفينده، آرتساکدا، آلبانييانين شيمال-شرقينده، عئيني زاماندا جنوبي آزربايجاندا، شيمالي قافقازدا و اينديکي ائرمنيستان اراضيلرينده ياشاييرديلار.

خورئنلي مويسئي قارقار ديلينده بوغاز سسلرينين چوخ اولدوغونو گٶسته رميش، قارقار ديليني «باربار ديلي» آدلانديرميشدير. اونا گؤره ده آ. ق. شانيدزئ، ن. ق. وولکووا، پ. ک. اوسلار، ائ. او. کروپنوو، اي. ه. علييئو و باشقالاري قارقارلاري قافقازديللي ائتنوس حئساب ائتميشلر. ک. ه. علييئو و ق. قئيبوللايئو (9؛ 81) قارقارلارين تورک منشالي اولدوغونو ثوبوت ائتميشلر. ق. قئيبوللايئو گٶسته رير کي، قديم ائرمني مو´لليفي کوريون (يو اسر) ميدييا و آلبان ديللريني ده «باربار ديلي» آدلانديرميشدير و بو اساسسيز قئيدلره گؤره بو ديللري لزگي ديل قوروپونا عاييد ائتمک اولماز. (9؛ 81)

قارقارلارين تورک منشالي طايفا اولدوغونو ثوبوت ائده ن ان موهوم دليللردن بيري يالنيز آزربايجاندا، ايراندا، شيمالي قافقازدا دئييل، بوتون مرکزي آسييادا بو طايفانين سون درجه گئنيش ايز قويماسيدير. هله واختيله ديونيسي پئريئگئت (يي اسر) قارقارلارين اورتا آسييادا دا ياشاديقلاريني قئيد ائتميشدير. اورتا آسييادا قارقارخان ويلايتي، قارقار چايي، کارکار توپونيمي (سئميرئچيئ و تيان-شاندا)، قازاخيستاندا قارقارلي داغ ماسسيوي، تورکمه نيستاندا ايکي قارقار چايي، بوخارا اميرلييينده قارقار چايي، قازاخيستاندا قارقار رايونو و قارقار سووئتلييي، قيپچاقلاردا قديمدن کارکار آنتروپونيمي، آزربايجاندا و ايراندا قارقار چايي، قارقار، کارکار، قئرقئر ياشاييش منطقه لري و س. قارقارلارين چوخ گئنيش اراضيلرده ياييلميش تورک طايفالاريندان اولدوغونا هئچ بير شوبهه قويمور.

باشقا تورک طايفالاري کيمي، قارقارلار دا واختيله اؤن آسييادان شيمالا و شرقه ياييلميشلار. و. و. بارتولد قئيد ائدير کي: «قارقارلار عئيني آدلي قيرقيز داستانينين افسانوي قهرماني ماناسين بابالاري ايديلر» و قيرقيز ائپوسو «ماناس»ين قهرماني ماناسين خالقي دا قارقار و يا قيپچاقلار ايدي. (14؛ 541) آزربايجان اراضيسينده قارقار توپونيملري چوخدور. ‘قارقار’ و يا ‘کارکار’ توپونيمي گئنيش ايشله نمه آرئالينا ماليک اولموشدور. ٥ عصرده قارقار ديلي اوچون اليفبا ياراديلماسي حاققيندا معلومات دا واردير.

بولقارلار.

قديم تورک طايفالاريندان اولان بولقارلارين قارا دنيزين شيمال ساحيللرينه هون دؤوروندن اول گلدييي قئيد اولونور. (23؛ 588) خورئنلي مويسئي اونلارين قافقازا ائ.ه. ١ عصرده گلديکلريني و کولادان جنوبدا يئرله شديکلريني، ق. قئيبوللايئو بو اراضينين اينديکي اوردوباد رايونو اراضيسينه اويقون گلديييني گٶسته رير. (9؛ 133) س. س. اليياروو دا (24؛ 4-9) بير نئچه دالغا ايله گله ن پروتوبولقارلارين ١-٥ عصرلرده کنگرلرله کومپاکت شکيلده آلبانييا اراضيسينده مسکونلاشديقلاريني قئيد ائتميشدير. «کيتاب-اي دده قورقود»دا بولقار سؤزونون خوصوصي شخص آدي کيمي ايشله نمه سي هم بولقارلارين، هم ده «دده قورقود»ون آزربايجانلا بيلاواسيته باغليليغي باخيميندان اهمييتليدير. بيله سووار رايونو اراضيسيندن گئچه ن بولقارچاي، يئنه بو اراضيلرده گئچميشده قئيده آلينميش بولقار، بولقارکند، بولقار گؤيتپه ياشاييش منطقه آدلاري بولقارلارين قديم ايزلريدير. خورئنلي مويسئي´ين اثريندن آيدين اولور کي، بولقارلارين بير قيسميني تشکيل ائده ن باسيللر ده 216-جي ايلده آلبانييادا يئرله شميشلر. بولقارلارين کور، چاکار، کوريقير، اوخسون، قول، قازان، ايسکيل و س. بؤلوکلري اولموشدور. ق. قئيبوللايئو بونلارين هاميسينين آلبانييا توپونيملرينده ايز قويدوغونو موعه يين ائتميشدير: جبراييل و ايميشلي اراضيلرينده خوبيارلي (‘کور’ سؤزو)، جبراييلدا چاخيرلي، آزربايجاندا 10 موختليف اراضيده قازانچي، موختليف اراضيلرده قوللار، ازگيللي کند آدلاري و س. ده بو طايفانين بؤلوملرينين آدلاريني ياشادير.

دوندارلار.

قديم تورک طايفالاريندان اولان دوندارلار حاققيندا، اونلارين قافقازدا و آزوو ساحيللرينده ياشاماسي باره ده ميلئتلي هئکاتئيدن (ئ.ه.٤-٥ عصرلر) باشلاميش، ايسترابون، تاسيت، پلوتارخ و لوکوللا قده ر بير چوخلاري معلومات وئرميشلر. اونلارين کوبان اراضيسينده ياشاديقلاري و ايران ديللي اولدوقلاري، ‘دوندار’ سؤزونون اوسئتين ديلينده «چايي ساخلايانلار» معناسيندا ايشله ندييي باره ده مولاحيظه لر ده سؤيله نميشدير. (25؛ 286) لاکين دوندارلارلا باغلي بوتون ايزلر اونلارين تورک طايفالاريندان اولدوغونو گٶسته رير. توووز و قوبادلي رايونلاريندا دوندارلي، توووزدا دوندار-قوشچو، دوه چي رايونو اراضيسينده قالا-دوندار قالا خاراباليقلاري، قازاخ رايونوندا دوندارداغ و س. کيمي توپونيملردن آيدين اولور کي، دوندارلار آلبانييانين شيمال-غرب اراضيلرينده ياشاميشلار. «کيتاب-ي دده قورقود»دا دوندار به ي شخص آدي دا بو ائتنونيمله باغليدير. گومان اولونور کي، تورك ديللي دوندارلار آلبانييا اراضيسينه ٢-٤ عصرلرده ترتر، آران، کنگر، خورس، ساوار طايفالاري ايله، ٥-٦ عصرلرده ايسه خزرلر، آوارلار، قيسمن سووارلار و باشقالاري ايله عئيني واختدا داخيل اولموشلار. (9؛ 137) ١٢ عصرين کيچيک آسييا تورک طايفالاريندان بيري ‘دوندارلي’ آدلانيردي. - دوندار شخص آدلاري تورکجه ايضاح اولونور. پلوتارخ دوندار حاکيمينين آدينين اولتاک اولدوغونو گٶسته رير. بو سؤزو ‘اوغول’ (اوول) و ‘تک’ سؤزلرينه آييرماق اولور. (9؛ 136)

پئچئنئقلر.

اوغوز منشالي قديم طايفالاردان اولان پئچئنئقلر آزربايجان خالقينين و ديلينين تشککولونده موهوم رول اويناميشلار. ق. قئيبوللايئو آزربايجان توپونيملرينين تدقيقي اساسيندا موعه يين ائتميشدير کي، پئچئنئقلر ائراميزين ايلک عصرلرينده آلبانييايا هونلارلا بيرليکده گلميشدير. بولقارلار و سووارلار کيمي، پئچئنئقلر ده هون طايفالاريندان اولموشلار. (9؛ 549) عومومييتله، ائراميزين ايلک عصرلرينده آلبانييا اراضيسينده کنگر، پئچئنئق، ساوار، هون، چولو، شاماک، آران، ترتر و س. کيمي دقيق شکيلده نه واخت گلديکلري بيلينمه يه ن تورک طايفالاري گؤرونمه يه باشلايير. کالانکاتوکلو مويسئي´ين يازديقلاريندان آيدين اولور کي، بونلارين بير قيسمي پارفييا چاري والارشاکين (تيريداتين) واختيندا گلميشلر. حتتا ١ عصر حاديثه لري ايله علاقه دار شيمال اراضيلرينه ده بئله طايفالارين گلدييي گٶسته ريلير. (9؛ 101) بو طايفالاردان بيري ده پئچئنئقلر ايدي. پئچئنئقلرين ائراميزين ايلک عصرلرينده اورتا آسييادا و شيمالي قافقازدا مسکونلاشديغي تصديق ائديلير. پئچئنئق توپونيملرينين ٦ عصرده آلبانييا اراضيسينده قئيده آلينماسي اونلارين بو اراضيده داها اه ووللر مسکونلاشديغيني دوشونمه يه ايمکان وئرير.

پئچئنئقلرين سککيز ايالتده يئرله شديكلري، سککيز قولا آيريلديقلاري گٶسته ريلير. بو قوللار آشاغيداکي شکيلده دقيقله شديريلميشدير: ائرديم، چور، کيل، کولوبا، کوير، کاراباي (باشقا سؤزله، قاراباغ – عوموم تورک ديلينده «ق» سسي پئچئنئقلرده «ي» کيمي تلففوظ اولونور)، کاپان، چوپان. ق. قئيبوللايئو گٶسته رير کي، کيل ائتنونيمي موستثنا اولماقلا، بونلار ٥-٦ عصرلرين توپونيملرينده عکس اولونموشدور. «البانييا تاريخي» اثرينده ٥ عصر حاديثه لري ايله باغلي اوور توپونيمي (چور) قئيد اولونموشدور. چور ائتنونيمي قوتقاشئن اراضيسينده کي جورلو (چورلودان)، يارديمليداکي چوريورت، کلبجر و لاچينداکي چورمان توپونيملرينده، توووزداکي چوراتان کند آديندا قالميشدير. (9؛ 106) کويه رچي ائتنونيمي قوقار تورک طايفا آدي و -چي شکيلچيسيندن عيبارت اولوب ‘گؤيه رچين وئيسللي’(جبراييل)، ‘گؤيه رچينداغي’ توپونيملرينده قالميشدير. يارديملي رايون آدي «ي» صاميتينين علاوه سي ايله ائرديم ائتنونيميني عكس ائتديرير. ميربشير رايونو اراضيسينده دؤرد موختليف ‘کاپان’ اويکونيمي، ائرمنيستاندا ‘کافان’ شهه ري، زاقافقازييا اراضيلرينده ‘کاپان’، ‘کپنکچي’ توپونيملري کاپان ائتنونيمي ايله باغليدير. پئچئنئق قوللاريندان بيرينين آديني عكس ائتديره ن کاراباي (قاراباغ) توپونيميني ايلک دفعه 1284-جو ايلده رشيد الدين قئيده آلميشدير. ١٦ عصردن تورکييه ده ‘قاراباغلي’ طايفاسي معلومدور. اؤزبکيستاندا و افقانيستاندا ‘قاراباغلي’ کندلري واردير. آزربايجاندا قوللار کند آدي، تاتارلاردا کول، تورکمنلرده کول، اؤزبکلرده کول، تووينلرده کول، خاکاسلاردا کول ائتنونيملري ‘کول’ ائتنونيمي ايله باغليدير. (9؛ 103-111) ‘پئچئنئق’ سؤزونون تورک ديللرينده باجا ‘ارين باجيسي’ و آد دوزه لده ن -آق شکيلچيسيندن (قازاخ، قيپچاق، گنجک، سيراک، شاماق، کايماک و س. ائتنونيملرده اولدوغو کيمي) عيبارت اولدوغو موعه يين ائديلميشدير.

اوغوزلارين «اوچ اوخ» آدلانان 12 قولوندان بيري پئچئنئقلردن عيبارت ايدي. اونلار گؤي تورک دؤولتي داغيلديقدان سونرا غربه ايره ليله ميش، موختليف واختلاردا آزربايجانا گله ره ک آزربايجان خالقينين ائتنوگئنئزينده ايشتيراک ائتميشلر. باشقا بير معلوماتا گؤره، قيپچاق سويوندان اولان پئچئنئقلر (پاتسااناکلار/پاچاناقلار) آزربايجاندا داها اه ووللردن اولموشلار: «کارتلي چارلارينين حياتي» اثرينين مو´لليفي ل. مورووئلي يازير کي، ١ يوزيللييين سونو، ٢ يوزيللييين اه ووللرينده گورجولر پئچئنئقلرين کؤمه يي ايله ائرمنيستاني توتموشدولار.» (5؛ 89) مو´لليف گٶسته رير کي، پئچئنئقلرله باغلي حاديثه لر خورئنلي مووسئسين (٥ عصر) اثرينده کور’ون سول ساحيلينده - آلازان چايي اطرافيندا، کامبيسيئنا آدلانان اراضيده تصوير ائديلميشدير و کامبيسيئنا آلبانييانين بير ويلايتي ايدي.

قيپچاقلار.

ائ.ه. ٢ عصرين سونلاريندا هون ايمپئراتورو شانيوي مودئ (مئتئ) ايمپئرييانين شيماليندا مسکونلاشميش بئش طايفاني - خونيوي، کويئش، دينلين، قئقون و دايلي طايفالاريني دا اؤزونه تابئع ائتميشدير. تاريخچيلر عئلمي ادبيياتدا کويئش آديني «قيپچاق» سؤزو ايله عئينيله شديريرلر. قيپچاقلار او واختدان ائراميزين ١ عصرينين سونلارينا قده ر هونلارين، سونرالار بير مودت (٢-٤ عصرلر) سيانبيي و مونقول ديللي ژوژژان (٤-٦ عصرلر) طايفالارينين تابئعلييينده اولموشلار. ٦-٧ عصرلرده اؤز يوردلاريني ترک ائده ره ک بير قيسمي اورخون، بير قيسمي ايرتيش چايي ساحيللرينده مسکونلاشميشدير. آلتايي دا تام ترک ائتمه ميشلر. ٧-٨ عصرلرده گوجله نه ره ک خزرلرله ايتتيفاقدا غربه ايره ليله ميش، 722-723-جو ايللرده آزربايجان (اران) و ائرمنيستان اراضيلرينه داخيل اولموشلار. (60؛42-49)

تانري داغينين شيمال-غربينده مسکونلاشميش ساريشين ساچلي، اوجا بويلو، ماوي گؤزلو قيپچاقلار دا غربه ايره ليليه ره ک بالخاش گؤلوندن دوناي چايينا قده ر بؤيوک بير اراضييه نظارت ائتميشلر. قيپچاقلار (کيپچاک، کيپشاک) موختليف شکيلده - کومانلار، پولووئسلر، کاردئشلر و س. آدلارلا تانينميش چوخساييلي طايفالار بيرليييندن عيبارت اولموشلار. (27؛359) ن. آ. باسکاکوو قيپچاقلارين ان قديم اينکيشاف دؤورونو هون دؤورونه عاييد ائدير، اونلاري قيپچاق-بولقار، قيپچاق-نوغاي و قيپچاق-پولووئس قوروپلارينا آييراراق قيپچاق طايفالارينين غربي آسييا و شرقي آوروپا اراضيلرينده ايلک دفعه پئچئنئقلرله بيرليکده ٩-١١ عصرلرده، سونرا پولووئسلر و کومانلارلا ١١-١٣ عصرلرده و نهايت، قيزيل اوردا ترکيبينده ١٤-١٥ عصرلرده گؤروندوکلريني، آستراخان، قازان، کريم خانليقلاري اراضيلرينه سپه له نديکلريني گٶسته رير. بو دؤورده قيپچاق ديلينه باشقا تورک طايفا ديللري ايله ياناشي، ايسلاويان، ايران، اوقور-فين طايفا ديللريندن ده بير سيرا ائلئمئنتلر داخيل اولموشدور. (27؛ 267-268) قيپچاقلارين دفعه لرله زاقافقازييايا آخيني اولموشدور. اونلار آزربايجان خالقينين ائتنوگئنئزينده موهوم يئر توتور. تکجه آزربايجاندا دئييل، قافقازين باشقا بؤلگه لرينده ده اونلار گئنيش ياييلميشديلار. واختيله گورجو چاري ايو داويد گورجوستاندا 45 مين قيپچاق دؤيوشچوسو يئرله شديرميشدي. اونلار چوخ اولدوقلاري اوچون سونرالار آزربايجانا گله ن مونقوللارين تورکله شمه سينده بؤيوک رول اويناميشلار.

کومانلار

قيپچاقلارين موهوم قوللاريندان بيريني کومانلار تشکيل ائديردي. «البانييا تاريخي»نين بيرينجي کيتابينين 6-جي فصلينده ‘قومئنک’ آدلي بير ياشاييش منطقه سينين آدي چکيلير: «قاتيللر موقددس جنازه ني قومئنک آدلانان يئرده بير خنده يه آتديلار». (7؛ 18) اثره شرحلرينده ز. بونيادوو همين منطقه ني شکي رايونونداکي کيش کنديندن يوخاريدا يئرله شه ن قئلمئتس کندي ايله لوکاللاشديرماغين مومکون اولدوغونو يازميشدير. (7؛ 209) ق. قئيبوللايئو ايسه اونون آرساخدا و يا سونيکده (زنگزوردا) اولا بيله جه ييني گومان ائدير.

لاکين حاديثه لر قئلمئتسه داها اويقوندور. مساله بوراسيندادير کي، بو سؤزده ق. قئيبوللايئو کومان طايفاسينين ايزلريني گؤرور و بيزجه، دوز گؤرور (ک قديم ائرمني ديلينده ائتنونيملره آرتيريلان شکيلچيدير). ق. قئيبوللايئو’ين ماراقلي بير موشاهيده سي ده واردير. مو´لليف گٶسته رير کي، جنوبي روس چؤللرينده ٨-١٢ عصرلره عاييد ائديله ن پئچئنئق و قيپچاق طايفالارينين و-و٧ عصرلرده آلبانييا اراضيسينده توپونيملرينين اولماسي همين طايفالارين ائراميزين ايلک عصرلرينده آلبانييا اراضيسينده اولدوغونو گٶسته رير. و بو دا ماراقليدير کي، همين طايفالار داها چوخ آرساخ و سونيک (زنگزور) اراضيلريني سئچميشلر. مو´لليف بونو همين اراضيلرده اوتلاقلارين، کؤچه ري مالدارليغين اينکيشافي اوچون الوئريشلي شراييطين داها چوخ اولماسي ايله علاقه له نديرميشدير. (9؛ 117) بورادان باشقا بير ماراقلي مولاحيظه ده اورتايا چيخير: کومانلارين اورتا آسييادا ياشاماسي باره ده ايلک معلوماتي پليني وئرميشدير. دوشونمک اولار کي، اؤن آسييادان اورتا آسييايا و عومومن شرقه ياييلان تورکلر جنوبي روس چؤللرينه خزرين شيمالي ايله دئييل، اه وولجه جنوبي قافقاز اراضيلرينده مسکن سالماقلا، هم ده قارا دنيزين شرق ساحيللري ايله ياييلميشلار.

کنگرلر.

ائرکن اورتا عصرلرده آلبانييانين تورک طايفالاريندان بيري ده کنگرلر اولموشدور. کنگرلر آلبانييانين غربينده، ائرمنيستان بؤلگه سينده و ناخچيوان اراضيلرينده ياشاييرديلار. کنگرلر حاققيندا ايلک معلومات ٥ عصردن وئريلير. اونلار پئچئنئقلرين بير قولو حئساب اولونور. (26؛ 145) پئچئنئقلرين اساس يوردو ايسه آرال گؤلوندن شيمالدا، سير-دريانين يوخاري و آشاغي آخاري داخيل اولماقلا، کنگر ويلايتي ايدي. ٨ عصرين عرب جوغرافيياچيسي ايبن خوردادبئه سير-دريا چاييني ‘کانقار’ آدلانديرميشدير. (9؛ 102) گومان اولونور کي، کنگرلر بيزيم ائرانين ايلک ايللرينده هونلارلا بيرليکده آزربايجانا گلميشلر. کانقلي طايفاسي کيمي، کانقار (کنگر) طايفاسي دا ائ.ه.٢ عصرده مؤوجود اولان کانق ويلايتينه، سير-دريا اوزرينده کي کانقيوي دؤولتينه منسوب اولموشلار. بونا گؤره ده کانقار (کنگر) سؤزونون ‘کانق’ طايفا آدي و ار ‘ايگيد’، ‘عسگر’، ‘کيشي’ سؤزوندن عمله گلدييي موعه يين ائديلير - بولقار، سووار، خزر، آوار، قوقار طايفا آدلاريندا اولدوغو کيمي. (9؛ 103)

سيراکلار.

آلبانييا اراضيسينده کي طايفالاردان بيري ده سيراکلار ايدي. سيراک طايفا آدي شيراک و چيراک شکيللرينده ده ايشله نميشدير. سيراکلارين جنوب-شرقي آوروپا چؤللرينده ياشايان تورك ديللي سارمات-آلان طايفالاريندان آيريليب گلديييني، هم ده ائرادان اول گلديکلريني قئيد ائتميشلر. سيراکلار ائرمنيستان و آلبانييا اراضيلرينده مسکونلاشميشديلار.

تاريخچيلر سيراکلارين شخص آدلاري و توپونيملري اساسيندا تورك ديللي اولدوقلاريني ايثبات ائتميشلر. آنتيک مو´لليفلردن تاتسيت سيراکلارين زورسين، ايسترابون ايسه آبئاک آدلي چاري اولدوغونو قئيد ائتميشدير. هر ايکي آد تورکجه ايضاح اولونور. لاتين ديلينده «چ» سسي اولماديغي اوچون چورسين آدي زورسين کيمي يازيلميشدير. چور تورکجه ‘پهلوان’، ‘قهرمان’، ‘گوجلو’ معناسيندادير؛ سين (شين، چين) ‘کيشي’، ‘ادام’ دئمکدير. تورک خاقاني چور-تاردوش آدي کيمي. آبئاک آدي تورک ديللرينده آباقا ‘عمي’ سؤزوندندير. سؤزون تورک منشالي اولدوغونو گٶسته رمک اوچون تئلئنگيتلرين باشچيسي (٨ عصر) آباک، تئلئوتلارين خاني (١٧ عصر) آباک، چينگيز خانين نسلينده آباقا، چوواشلاردا ايشله نه ن آباک، آباياک آدلارينا ديققت يئتيرمک اولار. شيمالي قافقازدا شهه ر آدي اوسپو ‘اوچ اوپو (اوچ اوبا)’ کيمي برپا اولونور. قاراقالپاقلاردا کارا-سيراک، اؤزبکلرده جووان-سيراک، کاتتا-سيراک، تورکمنلرده چيراخچي طايفا آدلاري دا واردير. مويسئي خورئناسي شيمالدان تورک بولقارلارين ائ.ه.٢ عصرده گليب ائرمنيستانين شيراک ماحاليندا مسکونلاشديغيني يازميشدير. خورئناسي شيراکلارا مخصوص قوشار خوصوصي آديني قئيد ائدير کي، بو دا خاليص تورکجه دير: قوش - ‘اليجي قوش’ و ار سؤزلريندندير. شيراکلار ائرمنيستاندا آرپاچاي ساحيللرينده مسکونلاشميش و بو اراضيلر شيراک-ائل آدلانميشدير (تاريخي ادبيياتدا شوراقئل، شوريل شکيللرينده). ائرمنيستاندا ١٩ عصره قده ر شيراک قالا آدلي شهه رين خاراباليقلاري قاليرميش. ايندي ائرمنيستانداکي شيراک رايونو همين طايفانين آديني داشييير و ق. قئيبوللايئو’ين قئيدينه گؤره، ائرمنيلر شيراکلاري ايران منشالي سايديقلاريندان بو آدي ده ييشميرلر. ايروان قوبئرنيياسيندا شيراک کندي ده اولموشدور. (32؛ 653) «کيتاب-ي دده قورقود»دا ايسه کاتيب سهوي کيمي، بو سؤز شيرکو کيمي ايشله نميشدير. (9؛ 199-200) بير سيرا رايونلاردا اولان ‘سيريک’ توپونيمي ده بو طايفانين آديني داشييير. جبراييلدا سيريک کندي کيمي.

شاماکلار.

آلبانييانين تورك ديللي طايفالاريندان بيري ده شاماکلار اولموشدور. بو طايفانين آزربايجانا ميلاددان اه وول گلدييي گومان اولونور، چونكو بو طايفانين آدي ايله باغلي کئماخييا (شاماخي) شهه ري حاققيندا ٢ عصرده پتولئمئي معلومات وئرميشدير. اگر شهه ر ٣ عصرده وارسا، دئمه لي، طايفا داها اه ووللر گلميشدير.

شاماخي شهه رينين آدينين شاماکئ طايفا آديندان اولدوغو موعه يين ائديلميشدير (يانليش اولاراق اکثرن عرب منشالي سؤز کيمي ايضاح اولونور). (9؛ 200-201) هله ١ عصرده ايلک دفعه پليني ‘کاماک’ طايفاسينين آديني چکميشدير (يونان و لاتين ديللرينده «ش» سسي اولماديغيندان همين سس «ک» و يا «س» ايله وئريلير) شاماکئ/کئماکئ کيمي قئيد اولونان بو طايفانين آدي ٥-٧ عصر ائرمني منبعلرينده ‘ايژماخ’، ‘ايژئماخ’ کيمي قئيد اولونموشدور. شاماکلار ساکلارين بير قولو ساييلير. بونلار اورتا آسييادا دا گئنيش ياييلميشديلار. قازاخلاردا شوماکئي، قاراقالپاکلاردا شاماک، تورکمنلرده شاماک، قيرقيزلاردا شاماکئ، شاماکا آدلي طايفالارين ايندي ده مؤوجود اولدوغو موعه يين ائديلميشدير. ائرکن اورتا عصرلرده جنوبي آزربايجان اراضيسينده ‘شيماکي’ آدلي ياشاييش منطقه سي ده اولموشدور. (9؛ 200-201)

کئرقيللر.

ائرکن اورتا عصرلرده آزربايجان خالقينين ائتنوگئنئزينده ايشتيراک ائتميش تورک طايفالاريندان بيري ده کئرقيللر اولموشدور. بو طايفانين ايزلري آرساخ اراضيسينده کي توپونيملرده قالميشدير. عرب جوغرافيياچيسي ال-بلازوري ٧ عصر حاديثه لري ايله باغلي آرراندا خئرخيلان، م. کالانکاتوکلو ايسه خئرقلان ياشاييش منطقه سيني قئيد ائتميشدير. ق. قئيبوللايئو بونلاري و.و.رادلووون آلتايلاردا و توبالاردا موشاهيده ائتدييي تورک ‘کئرقيل’ طايفاسي ايله علاقه له نديرميشدير. ‘کئرقيل’ ائتنونيمي کئرق (کئرکي)- طايفا آدي و ايل، ائل ‘ئل’، ‘خالق’ سؤزلرينه آيريلير - باسيل، چيگيل، ائتکيل طايفا آدلاريندا اولدوغو کيمي. ائتنونيم ناخچيواندا کرکي، قازاخ رايونوندا کرکي-باشلي (باشلي سؤزونو مو´لليف باشيل، باسيل طايفا آدينا آييرميشدير) کند آدلاريندا قالميشدير. تورکمن و اؤزبکلرده ده کرکي طايفالاري اولموشدور. تورکمنلرده ‘قيرقيل’ شکلينده ايشله نميشدير. آلبانييادا اينديکي مارداکئرت رايونو اراضيسينده خارک قالاسي اولموشدور کي، بونو دا همين طايفا آدي ايله باغلاييرلار. (9؛ 116)

هونلار.

تاريخچيلرين معلوماتيندان آيدين اولور کي، ائراميزين ايلک عصرلرينده هونلار آلبانييادان شيمالدا يئرله شميش و تدريجن آشاغيلارا ائنميشلر. ايو اسر حاديثه لريندن بهس ائدرکن ائرمني تاريخچيسي فاوست بوزاند اونلاري آرتيق آلبانييانين شيمال-شرقينده تصوير ائدير و او اراضيلري «هون تورپاغي» آدلانديرير، اونلارين ماسکوتلار آراسيندا ياشاديغيني گٶسته رير. بونو مويسئي کالانکاتوکلونون قئيدلري ده تصديق ائدير. او، ماسکوتلارين خريستيان ميسسيونئري قريقوريسين اؤلدورولدويو اراضيسيني «هونلار اؤلکهسي» آدلانديرير. (2-جي کيتاب، 10،18،26-جي فصيللر). فئوفان 624-جو ايلده بيزانس چاري ايراکلي ايله خزرلرين آلبانييانين «هونلار اؤلکهسيند» گؤروشو حاققيندا معلومات وئرميشدير. آلبانييا اراضيسينده و-٧ عصرلرده هونلاردان يئقيشئ، خورئنلي مويسئي، قئووند، سئبئوس و ب. دا معلومات وئرميشلر. هونلار آلبانييانين غربينده ده ياشاميشلار. توووز اراضيسينده تورپاققالا قالاسينين خاراباليقلاري قالميشدير. کور’ون ساغ ساحيلينده قالانين ياخينليغينداکي دوز هونان دوزو آدلانير (ئرمه ني منبعلرينده هوناکئرت). قاراباغ دوزونون بير حيصصه سي ده گئچميشده خوناشئن آدلانميشدير.

‘هون’ آدي آلتيندا بير سيرا تورک طايفالاري بيرلشيردي: سووارلار، بولقارلار، باسيللر، اونوقور و س. اونلارين تورک اولدوغونا هئچ کيم شوبهه ائتمير. و عصرده هونلارين اؤز موعاصيرلري ده اونلاري «تورک» آدلانديرميشلار. «و (ي قوباد) تاريخيميزين دفعه لرله تورک آدلانديرديغي هونلارا اوز توتدو». (38؛ 180، 48؛ 240) هونلارين آلبانييادا گئنيش ياييلماسي بير سيرا تاريخچيلري بو قناعته گتيرميشدير کي، آزربايجان خالقينين ائتنوگئنئزينده بيرينجي و باشليجا رولو هونلار اويناميشلار. بو فيکيرله اونا گؤره راضيلاشماق اولماز کي، قديم يئرلي اهاليني - لوللوبي، کوتي، کاسسي، توروککي، کاسپي، ماننا، مادا طايفالاريني نظره آلمادان آزربايجان خالقينين ائتنوگئنئزيني دوزگون موعه يينله شديرمک اولماز. آتروپاتئنا و آلبانييا اراضيلرينده هونلاردان اول تورکمنشالي سکيفلر، ساکلار، کيممئرلر، آلبانلار، قارقارلار، چوللار، شاماکلار، کنگرلر، پئچئنئقلر ياشاييردي. اراضينين دايم آپاريجي آبوريگئن تورک اهاليسي اولوب، گلنلر اونو گوجلنديريب، اته-قانا دولدوروب.

چوخ واخت هونلارين تاريخي بسيطله شديريلير، مهدود شکيلده تقديم ائديلير. قديم دؤورلرده سايان-آلتاي داغلارينين شيمال-غربينده توپلاشميش تورکلر ائ.ه. ايي مينيللييين اورتالاريندا اراضيلريني تانري داغينا (تيانشان) طرف گئنيشلنديره رک غربه دوغرو ياييلماغا باشلاميشلار. ائ.ه. اييي عصرين سونلاريندا مئتئنين (ماو تونون) باشچيليغي ايله هون ايمپئريياسينين تشککولوندن خئيلي اول - ٧ي-٧ عصرلرده تورک طايفالارينين غربه، او جومله دن شيمالي قافقازا و آزربايجان اراضيسينه آخيني اولموشدور. بونلار يونانلارين عومومي آدلا ‘سکيف’، فارسلارين ‘ساک’، آسسورلارين ‘يشقوز/اشقوز’ آدلانديرديغي تورک طايفالاري ايدي. هله مئتئنين آتاسي تومانين واختيندان باشلاياراق (ئ. ه. اييي-اي يوزيلليکلر آراسي)، هون طايفالارينين تزييقي آلتيندا اورتا آسييادان ساکالارين، سارماتلارين، ماسساگئتلرين، توخارلارين غربه يئني آخينلاري باش وئرميشدير. (15؛ 100-110)

نهنگ و گوجلو تورک دؤولتينين - بؤيوک هون ايمپئراتورلوغونون يارانماسي ايله يئر اوزونده «خالقلارين بؤيوک کؤچو» باشلانميشدير. بو کؤچ ائراميزين اي مينيللييينين داها چوخ اي ياريسينا عاييددير. «خالقلارين بؤيوک کؤچو» آلمان طايفالارينين و سارماتلارين رومايا هوجومو ايله - مارکومان موحاريبه سي ايله (166-180) باشلايير، ايو عصرين سونلاريندا باربار طايفالارين يئردگيشمه سي داها دا گئنيشله نير. ايو-٧ عصرلرده بؤيوک ووس’ت آلان بو پروسئس آزربايجاندا تورک ائتنوسلارينين چوخالماسينا و گوجله نمه سينه سبب اولور.

ائراميزين ايي عصريندن هونلارين غربه حرکتي داها دا گوجله نير. هونلار اولجه وولقا ايله دون چايلاري آراسيندا يئرله شيرلر. ايو عصرين سونلاريندا دوناي اطرافيندا - بيزانس سرحدلرينده اؤزلريني مؤحکملنديريرلر. 378-جي ايلده دريال گئچيديندن گئچه رک قافقازدان جنوبا دوغرو ايره ليله ييب کيچيک آسييايا و سورييايا داخيل اولورلار. کايسئري و آنکارا اطرافلاريندا دا ب’زي يئرلري توتدوقدان سونرا آزربايجانا حرکت ائديرلر. (15؛ 71)

لاکين خزرلرين بوندان هله چوخ-چوخ اول آزربايجانا گلمه سي حاققيندا معلوماتلار واردير. خورئنلي مويسئي´ين معلوماتينا گؤره، خزرلر و باسيللر 193-جو ايل ايله 213-جو ايل آراسيندا سورخان وناسئپين باشچيليغي ايله کورو گئچه رک آلبانييا اراضيسينه سپله نميشلر. م. اي. آرتامانوو و آ. س. سومباتزاده بو جور معلوماتلاري آناخرونيزم حئساب ائديرلر. (10؛ 77) لاکين بورادا آناخرونيک هئچ بير شئي يوخدور. اولابيلر، مويسئي خورئنلي هونلارين ترکيبينده خزرلري باشقا بير تورک طايفاسي ايله قاريشديرميشدير. آ. س. سومباتزاده اؤزو ده بير قده ر سونرا بونون مومکونلوگونو گٶسته ره بيلن فيکير سؤيله ميشدير: «شيمالي کاسپيترافي اراضيلره هونلارين ايلک گليشي ائراميزين ايي عصرينين اورتالارينا عاييددير». (10؛ 79) ايي عصرين اورتالاريندا خزرين شيمال ساحيللرينده يئرله شن هونلار عصرين سونلاريندا آزربايجان اراضيسينه آسانليقلا ائنبيلرديلر.

ايي عصرين اوللرينده ديونيسي پئرييئگئت تورک ائتنوسلارينين سيرا ايله نئجه يئرله شديييني گؤزل تصوير ائتميشدير: «کاسپي دنيزينين شيمال-غرب طرفينده ياشايانلار آشاغيداکيلاردير: سکيفلر، سونرا هونلار، اونلاردان سونرا کاسپيلر، داها سونرا حربجيل آلبانلار...» بونلار گٶسته رير کي، ائراميزين اي-ايي عصرلريندن آرتيق هونلار آزربايجاندا ايدي. تاريخچيلريميزين يازديقلارينا گؤره، ايو عصرين اوللرينده آلبانييانين شيماليندا (کوردن يوخاري) موستقيل هون چارليغي (ونوغور و يا مسکوت چارليغي دا آدلانديريلير) وار ايميش. (5؛ 63).

ساوارلار.

هونلارين بير قولو اولان ساوارلاري تاريخچيلر موختليف آدلارلا - ساوار، سووار، سابير، ساوير و س. ياد ائتميشلر. ساوارلار شيمال-غربي کاسپي ساحيللرينده هونلارلا بيرليکده ياشايان، چوخ واخت بير سيرا طايفالاري اؤزونده بيرله شديرن و قديم مو´لليفلره داها چوخ «هون» آدي ايله معلوم اولان طايفالارداندير. ساوارلار حاققيندا ايلک معلوماتين پتولئمئي طرفيندن وئريلدييي ده معلومدور. ساوارلارين منشا’يينين معلوم اولماديغيني، اونلارين بولقارلارين بير حيصصه سي اولدوغونو (و. و. بارتولد) قئيد ائتميشلر. عوموميتله، هيسس اولونور کي، تاريخچيلر اينسانين منشا’يينين اؤن آسييا ايله باغلي اولدوغونو، ائتنيک جهتدن فرقلنن طايفالارين شرقه، غربه، شيمالا و جنوبا اؤن آسييادان ياييلديغيني، قافقازديلليلرين سابيت بير اراضيده ياشاديقلاريني، سئميتلرين داها چوخ غربه حرکت ائديب، يئنيدن اؤن آسييايا قاييتديقلاريني، هينداوروپاليلارين بورادا تجريد اولونوب موختليف ايستيقامتده حرکت ائتديکدن سونرا يئنيدن اؤن آسييايا گلديکلريني، تورکلرين داها چوخ شرقه و موعه يين درجه غربه (ئتروسکلار-تورساکالار) حرکت ائديب يئنيدن گئري قاييتديقلاريني فهم ائتميرلر. بو جهت نظره آلينارسا، بير چوخ طايفالارين منشا’يي موعه يينلشبيلر. بو جهتدن هونلارلا آلبانييايا قاييدان ساوارلارين ائ.ه. اييي مينيلليکده زاقروش اراضيلرينده، شومئرلردن شيمالدا ياشايان سوبير طايفاسينين بؤلوملريندن اولدوغو شوبهه دوغورماماليدير. بيز ساکلارين کاسلار اولدوغونا، ايتالييا اراضيسينده کي تورساکالارين آلبانيياداکي تورلار و ساکلارلا بير کؤکدن اولدوغونا شوبهه ائتمه ديييميز کيمي، هونلارلا بيرليکده ائراميزين ايلک عصرلريندن آلبانييادا گؤرونن ساوارلارين دا 3 مين ايل اول شومئرلرين قونشولوغونداکي سوبارلارلا عئيني کؤکدن اولدوغونا شوبهه ائتميريک. ‘سارمات’ طايفا آدينين ‘ساوار’ سؤزو ايله باغلي اولدوغو دا گومان اولونور. بو جهت ساوروماتلارين دا تورك ديللي اولدوغونا دلالت ائدير. ساوارلار ائراميزين اوللرينده ساورومات-سارمات طايفالاري ترکيبينده اولموشدور. ساوارلارين آلبانييايا بير نئچه دالغاسي معلومدور. ان قديم توپونيملري آلبانييانين شيمال-شرقينده اولموش شاباران ياشاييش منطقه سينين آدي حئساب اولونور. -آن جم شکيلچيسي، س>ش گئچيدي ايله شابار سؤزو ‘ساوار’دير. ق. قئيبوللايئو س. ب. آشوربيلينين شاباران توپونيميني شاپور آدي ايله باغلاماسيني منطيقسيز سايماقدا هاقليدير. (9؛ 128) 515، 540-جي ايللرده ساوارلار کوتلوي شکيلده آلبانييا اراضيلرينه داخيل اولموشلار. خييي عصردن حاققيندا معلومات وئريله ن بيله سووار (پيلئ سووار)، ١٩ عصرده قوبا اراضيسينده خاراباليقلاري قالميش قالئيسووار و سووارلي کند آدلاري ساوار طايفا آدي ايله باغليدير. (9؛ 128-129)

تانري داغينين شرقينده مسکونلاشميش ساوارلار (سابارلار) ائرکن اورتا عصرلرده غربه حرکت ائديرلر. ائراميزين اي عصرينده آرتيق ساوارلارين و کنگرلرين آدلارينا ايسترابونون و بؤيوک پلينينين اثرلرينده ده راست گليريک. ائرکن اورتا عصرلرده اونلار قافقازا هوجوم ائتميش، بير حيصصه سي داغيستاندا، بير حيصصه سي اينديکي آغستافا و شامخور اراضيلرينده مسکونلاشميشدير. آزربايجانين شيماليندا يئرله شميش گوجلو خزر دؤولتي اهاليسينين اكثرييتيني ساوارلار تشکيل ائديردي.

خزرلر.

بو طايفا هئچ بير شوبهه دوغورمايان خاليص تورک طايفالارينداندير. داها چوخ شيمالي خزراطرافي ساحيللرده يئرله شميشلر. ل. ن. قوميليوو خزرلرين هارادان مئيدانا چيخديغينين و اجدادلارينين معلوم اولماديغيني بيلديرسه ده (52؛10)، اثرينين باشقا بير صحيفه سينده سارماتلاري اونلارين اجدادلاري سايير. (52؛ 145) سارماتلار بير طرفدن ده ايران ديللي حئساب اولونور. ايران ديللي طايفا تورك ديللي طايفانين نئجه اجدادي اولابيلردي؟ خزرلرين کاسلارلا باغلي اولدوغونو هله واختيله ه. دميرچيزاده سؤيله ميش، ‘خاز’، ‘کاس’ سؤزلرينين بير کؤکدن اولدوغونو يازميشدير. (12، 29-32) عومومن بو فيکير شوبهه دوغورمور و کاسسيتلرين، کاسپيلرين، خزرلرين بير کؤکدن اولدوغونو، اونلارين ان آزي تونج دؤورونده پارچالانيب آيريلديغيني گٶسته رير. بئله ليکله، خزرلر بير طرفدن ده ساکلارلا عئيني کؤکلودور. بونلارين هاميسي قديمده ايلک مسکنلري اؤن آسييادان آيريلميش، مينيلليکلر گئچديکدن سونرا يوردلارينا قاييتميش طايفالاردير.

خزرلرين آلبانييايا سونراکي ايلک گليشي 193-213-جو ايللره عاييد ائديلير. خورئنلي مويسئي گٶسته رير کي، اونلار چولا گئچيديندن ائنه رک کورو گئچيب بو اراضييه ياييلديلار. ٧ عصرده خزرلر کور’ون هر ايکي ساحيلينده کي اهاليني اؤزلرينه تابئ ائتميش، قبله ويلايتي عربلر گله نه قده ر خزر دؤولتينين ترکيبينده اولموشدور. بو دؤورده «قبل» دئييلديکده خزر يادا دوشموشدور. بلازوري ائله بئله ده يازير: «قبله، يعني خزر». (48؛ 86) سونرالار خ اسره قده ر اونلار دفعه لرله آلبانييا اراضيسينه داخيل اولموشلار و تاريخدن معلومدور کي، ساسانيلر و عربلر اونلاري بؤلوک-بؤلوک آزربايجان-آلبانييا اراضيسينده يئرله شديرميشلر. لئريکده خزريايلاق، اوردوباددا خزريورد، قاراباغ و فوضولي اراضيلرينده خزرداغ توپونيملري خزر ائتنونيمي ايله باغليدير. (9؛ 139) خزرلر آباز، بيزال، کابار، کولاس، ايتيل، قاراچور، تارنا و س. کيمي بير نئچه بؤلوکدن عيبارت اولموشلار. ق. قئيبوللايئو بونلارين هاميسينين آزربايجاندا ايز قويدوغونو موعه يين ائتميشدير: کبيرلي، آباسلي، قاراچورلو، بوزالقانلي، خولاشلي، تارناهوت و س. يئر آدلاري اونلارين آدي ايله باغليدير. (9؛ 139)

٥-٨ عصرلرده چيندن ايرانا قده ر بؤيوک بير اراضيده نهنگ و گوجلو تورک خاقانليغي مؤوجود اولموشدور. خاقانليغين ترکيبينده تورکئش، تئلئ، دولو، توبو، شاتو، چئلکان، کوزئن و س. تورک طايفالاري بيرله شميشدي. بو ائتنونيملرين هاميسينين آزربايجان توپونيملرينده اؤز ايزلريني ساخلاديغي موعه يين ائديلميشدير: آغسو، شامخور، ساعاتلي رايونلاريندا دللر کندي، بالاکن رايونوندا تولو، خانلاردا توللار، شاهبوزدا تيرکئش، وارتاشئنده تئرکئش، شامخوردا توباکند، قاسيم ايسماييلوودا شاديلي، دوه چيده چالقان، آغدامدا قوزانلي و س. (9؛ 128)

ق. قئيبوللايئو آلبانييا اراضيسينده شاروان، آران، خورس، ماجار قديم تورک طايفالاري حاققيندا دا معلومات وئرميش، اونلارين ايزلريني توپونيملرده موعه يينله شديرميشدير. (9؛ 118-122، 199-200)

چول (چول)

چول طايفاسي حاققيندا موختليف فيکيرلر سؤيله نميش، اونلارين گاه قافقازديللي، گاه دا ايران ديللي اولدوغو قئيد ائديلميشدير. چوللارين بير قيسمي آلبانييانين شيمال-شرقينده يئرله شميش، قالاني اورتا آسييادا - خزرين شرقينده مسکونلاشميشدي. آزربايجان توپونيملري چوللارين تورک طايفالاريندان اولدوغونو گٶسته رير. (9؛ 111-114) ايلک دفعه ٣ عصر مو´لليفي ديونيسي پئرييئگئت طرفيندن خاطيرلانان چوللار آلبانييايا و عومومن شيمالي قافقازا هونلارين ترکيبينده گلميشلر. چوللار خريستيانليغي ايلک قبول ائده نلردن ايدي. کالانکاتوکلو مويسئي گٶسته رير کي، دربند ياخينليغينداکي چول شهه رينده ١-٢ عصرلرده ميسسيونئر يئليسئي خريستيانليغين تعليمي ايله مشغول ايدي. چول شهه ري بو دؤورده وارديسا، دئمه لي، چوللار بو يئرلره داها اوللر گلميشلر. ائرکن اورتا عصرلرده خزرلرده چول خوصوصي آد کيمي ايشله نميشدير. چول سؤزونه -لو شکيلچيسينين آرتيريلماسي ايله آزربايجاندا بو طايفانين آديني ياشادان بير نئچه کند آدي قالميشدير. بونلاردان بيري ده جبراييل اراضيسينده چوللو کندي ايدي. شرور-درله يهز قزاسيندا چول، زنگزور قزاسيندا چوللو کندلري (32؛ 622، 624) اولموشدور. چول ائتنونيمي باشقا تورک خالقلاريندا دا ايز قويموشدور.

کاتيکلر.

ائرکن اورتا عصرلرده آلبانييا اراضيسينده ياشايان تورک طايفالاريندان بيري ده کاتاک طايفاسي اولموشدور. کالانکاتوکلو مويسئي´ين «البانييا تاريخي» اثرينده آرساخ ويلايتلريندن بيري کوتايک آدلانير. «٧ عصرين ائرمني جوغرافيياسي» اثرينده اوتي ويلايتينين دايره لريندن بيري توچ-کاتاک آدلانديريلميشدير. کالان-کاتوکلو سؤزوندن گؤروندويو کيمي، بيزيم فيکريميزجه، «البانييا تاريخي»نين مو´لليفي ده بو طايفاداندير. ائتنونيم کاتاک، کاتاي، کتاي شکيللرينده ديگر تورک خالقلاريندا - قازاخ، قيرقيز، قاراقالپاق، اؤزبک، نوغاي، باشقيرد و قاقاوزلاردا دا موعه يين ائديلميشدير. (53؛ 222) خ اسر جنوبي روس چؤللرينده پئچئنئقلر آراسيندا ‘تون-کاتاي’ طايفا آدينين اولدوغو قئيد اولونموشدور. بير سيرا تورک ديللرينده سؤز سونوندا «ق» پئچئنئقلرده «ي» صاميتينه گئچير. (27؛ 257) بو جهت کاتاک و کاتاي طايفا آدلارينين عئيني اولدوغونو گٶسته رير. کاتاک، کاتاي سؤزلرينين کؤکو کات طايفا آديندان (وه ائتنونيملرده ايشتيراک ائده ن -آک،-ک شکيلچيسيندن) عيبارتدير - کازاخ، کاماک، کيپچاک، اوقراک طايفا آدلاريندا اولدوغو کيمي. ائتنونيم هئکاتئي طرفيندن ‘کاتاننا’، ‘کاتار’، پليني طرفيندن ‘کاتيار’ شکلينده قئيده آلينميشدير. (9؛ 115) کالانکاتوکلو مويسئي´ين قئيد ائتدييي ‘کاتاک’ توپونيمي خ٧ عصرده قاراباغدا ‘قودوقلو’ کيمي يازييا آلينميشدير. بيز گومان ائديريک کي، چار سکيفلرين ايلک دؤرد طايفاسيندان بيري اولان کاتيار همين بو کاتيک طايفاسينين ائ.ه.٧ي اسر اجداديدير.

------------------------------------------

ق. قئيبوللايئو’ين اثرلرينده آلبانييا اراضيلرينده بونلاردان علاوه ، ترتر، ساودئي، آران، ماجار و ب. تورک طايفالارينين ياشاديغي باره ده ده گئنيش معلومات وئريلميشدير. (7؛ 73-142)

بئله ليکله، ائرادان اولکي و سونراکي يوزيلليکلرده آلبانييا اراضيسينده تورک طايفالاري گؤيلره سپله نميش اولدوزلار کيمي سايريشير. بونلارين بير قيسمي آوتوختون طايفالاردان عيبارتدير. تبيي کي، آلبانلار، قارقارلار، ساکلار و کاسپيلر بو جور طايفالارداندير. کيممئرلر، ساکلار، سکيفلر، کاتوکلار ائ.ه. اي مينيللييين اوللرينين گلمه لري حئساب اولونور. گئچميش ائرانين سون عصرلرينده، يئني ائرانين ايلک ايللرينده گلن طايفالار هونلار، ساوارلار، بولقارلار، دوندارلار، کنگرلر، کئرقيللر، کوللار، چوللار، شاماکلار، پئچئنئقلر، آرانلار، خورسلار، خزرلر، ماجارلار، بارسيللر و باشقالاريندان عيبارت اولموشدور. تورک خاقانليغينين، خزرلرين و قيسمن ساوارلارين وي-٧ي عصرلرده کي گليشي سونراکي بؤيوک دالغا حئساب اولونور.

بوتون گلمه طايفالارين شيمالدان جنوبي قافقازا ائندييي، يالنيز 24 بويدان (کايي، باياندور، ايوا، سالور، آوشار، بيديلي، بايات، ائيمور، توکئر، چووالدار، چاپني، خالاج و س.) عيبارت اولان سلجوق-اوغوزلارين خي-خيي عصرلرده خزرين جنوبو ايله حرکت ائديب آتروپاتئنا و آلبانييا اراضيلرينه داخيل اولدوغو گومان ائديلير.

خي-خيي عصرلرده سلجوق اوغوزلارين دالغاسي موحافيظ اکار تاريخچيلرين ايديعا ائتديکلري کيمي، بيردن-بيره «يرانديللي» اهاليني تورکله شديرمه دي: «...وغوزلار آزربايجان اراضيسينه قاتي موسلمان کيمي گلميشديلر. بو فاکتين بؤيوک تاريخي اهميتي اوندادير کي، اولن، اوغوزلارين يئرلي تورك ديللي اهالي ايله کونسوليداسيياسي سور’تلندي؛ ايکينجيسي، دؤيوشکن اوغوزلار طرفيندن آزربايجان اراضيسينين يادئلليلردن مودافيعه سي ت’مين اولوندو....ونلار گلديکده آزربايجان خالقي و اونون تورک ديلي واردي. سلجوق اوغوزلاري آزربايجان خالقينين ائتنوگئنئزينده هللئديجي رول اويناماميشلار. بو رول اونلاردان قاباقکي يئرلي تورک ائتنوسلارينا مخصوصدور». (6؛ 205)

ق. قئيبوللايئو آلبانييادا مؤوجود اولان ائتنوسلارين، همين ائتنوسلارا مخصوص توپونيم و آنتروپونيملرين تدقيقي ساهه سينده ميسيلسيز ايش گؤرموشدور. لاکين مو´لليفين ب’زي نتيجه لري ايله راضيلاشماق غئيري-مومکوندور. «٧ي-ايخ عصرلردن سونرا آزربايجان اراضيسينده عومومي معنادا «تورک» ائتنيک آدي آلبان آديني عوض ائتمه يه باشلادي. ٧ي-خييي عصرلر آزربايجاندا ائتنوگئنئزين يئني مرحله سيدير. ائتنوگئنئز محض بير سيرا ائتنوسلاردان کئيفيتجه فرقلي يئني ائتنوسون يارانماسي پروسئسيدير. بو مرحله آزربايجانليلارين فورمالاشماسي مرحله سيدير. ائتنوگئنئزين قاباقکي مرحله سينده آلبان، ساک، کيممئر، کاسپي و س. ائتنوسلار اساسيندا آلبان خالقي تشککول تاپميشدي و بونونلا علاقه دار اولاراق واحيد دانيشيق ديلي، ميللي مدنيت يارانميشدي. نيظامي، خاقاني، فله کي و ب. نهنگلر محض همين ائتنيک اؤزول، مدني اؤزونمخسوسلوق اوزرينده يوکسلميشديلر». (6؛ 208)

خ اسره قده ر اوغوزلارين، خزرلرين، قيپچاقلارين آزربايجان اراضيسينه آخينينين آردي-آراسي کسيلمه ييب. جنوبدا ايسه ائ.ه. اييي-اي مينيلليکلر آراسيندا لوللولارين، سولارين، کوتيلرين، توروککيلرين، کاسلارين، مانناليلارين، ماداليلارين تورکمنشالي اولدوغونو قئيد ائتميشيک. بوتون بونلار عربلرين دئدييي کيمي، آزربايجانين حاقيقتن چوخ قديمدن تورکلر اؤلکهسي اولدوغونو گٶسته رير. پارفييا دؤورونده ده، ساسانيلر و خيلافت زامانيندا دا رسمي دايره لرده دؤولت ايشلري پهلوي ديلينده، عرب، فارس ديللرينده آپاريلميشدير. لاکين گئنيش کوتله شهه ر و کندلرده تورک ديلينده دانيشميشدير. ماننا، مادا دؤوروندن جنوبدا تورک طايفالارينين و تورک طايفا ديللرينين کونسوليداسيياسي آتروپاتئنا دؤورونده گوجله نميش و هونلارين غربه ياييلماسي ايله ايو-و عصرلرده عوموميلشمه باشا چاتميش، جنوبي آزربايجان اراضيسينده آتروپاتئناليلارين آزربايجان ديلي تشککول تاپميشدير. ائ.ه. ايو عصردن شيمالدا آلبان دؤولتينين يارانماسي ايله عوموميلشمه يه باشلاميش آلبان و يا آران ديلي ده عئيني واختدا تشککولونو باشا چاتديرميشدير. آتروپاتئنا/ازري و آلبان/ارران ديللرينين تشککول پروسئسي، عئيني زاماندا، اونلارين اولجه پارفييا، سونرالار ساسانيلر دؤولتي ترکيبينده بير جانيشينليکده بيرله شديريلمه سي ايله واحيد ديل کيمي فورمالاشما ايستيقامتينده داعوام ائتميشدير. بو پروسئس و عصرده باشا چاتميش، وي عصردن آزربايجان شيفاهي ادبي ديلينين تشککولو سور’تله نميش، وي-٧ي عصرلرده شيفاهي ادبي ديلين ميسيلسيز آبيده سي اولان «دده قورقود» کيتابينين تام فورمالاشماسي ايله شيفاهي ادبي ديلين تشککولو باشا چاتميشدير. بوندان سونراکي دؤور (خيي اسره قده ر) ادبي ديلين يازيلي قولونون تشککولو دؤورودور. خي-خيي عصرلرده سلجوق-اوغوزلارين گليشي ايله يازيلي ادبي ديلين گئنيش فاليته باشلاماسي اوچون هرترفلي زمين يارانميشدير.

ALBANIYANIN DİGƏR TÜRK TAYFALARI

Not- Bu yazı tərəfimizdən - yazım baxımından - edit edilmişdir. Mehran Baharlı

Alban dövlətinin ərazisi aborigen etnoslar və onların dilləri çərçivəsində müəyyənləşmişdi. Əhalinin etnik və dil mənsubiyyəti müxtəlif idi. Hakim sülaləni təşkil edən ən böyük və aparıcı tayfa Albanlar idi. Albanlar Şimali Azərbaycanın qədim əhalisi idilər. Ölkədə Albanlarla yanaşı, abant, Aran, qat, Quqar, Qarqar, Kaspi, Kəmər, Lpin, Maskut, Sliv, Ciqb, Çul, Gel, Lek, Sak, Uti, Şarvan, Şamak, Şirak, Dondar, Kanqar, Tərtər, Sovde, Hun, Savar, Macar, Bolqar, Her tayfalarının da yaşadığı müəyyən edilmişdir: Səmərəli axtarışlar nəticəsində bunlardan Abant, Aran, Qarqar, Quqar, Kaspi, kəmər, Sak, Uti, Maskut, Satak, Çul, Şarvan, Şamak, Kanqar, Dondar, Tərtər, Sovde, Hun, Savar, Macar, Bolqar və Şirak tayfalarının Türk mənşə’li olduğu dəqiqləşdirilmişdir. Ölkədə Türk etnosları ilə yanaşı, Udin, Lpin, Leq, Qat, Sliv, Ciqb, Gel, Mehran və s. tayfalar da yaşayırdılar. Bunların əksəriyyəti (Udin, Lpin, Ciqb, Silv, Leq) Qafqazdilli, bir qismi (Mehran, Gel, Maskut) İrandilli tayfalar hesab olunur. (9; 142-189) Strabonun mə’lumatına görə, «Onlarda 26 dil vardır, belə ki onlar bir-biri ilə ünsiyyətə çətin girirlər». (8; ,21)

Tədqiqatçılar müəyyənləşdirmişlər ki, qeyd edilən tayfaların və «dil»lərin hamısının səviyyəsi, mövqeyi eyni olmamışdır. Əvvələn, «26 dil» dedikdə 26 müxtəlif tayfa nəzərdə tutulmuşdur. Bu tayfaların bir çoxu Türkdillilər idilər və onları yalnız şivə fərqləri bir-birindən ayırırdı. Alban, Qarqar, Sak, Kaspi, Uti tayfaları kimi ərazidə daha əvvəllər məskunlaşmış, geniş yayılmış tayfalar ölkənin əsas əhalisini təşkil edirdilər.

Qafqazdilli və İrandilli etnosların üstün mövqeyi haqqında heç bir tarixi iz yoxdur. Halbuki ölkə Türk mənşə’li Alban tayfasının adı ilə adlanır, bir qədər sonra güclü Qarqarlar üçün hətta əlifba yaradıldığı mə’lumdur. Həm də çoxdillilik Albaniyanın mərkəzində deyil, qıraq zonalarında idi. Çoxdillilik özünü Araz - Kür ovalığında deyil, daha çox Dağıstan sərhədlərində, Qafqazdilli etnoslar arasında göstərirdi. Kür’ün sağ və sol sahilləri bir-birinə yaxın şivələrdə danışan Türk tayfalarının məskunlaşdıqları ərazilər idi. Ona görə də Türk etnoslarının dili vahid dövlət tərkibində ümumiləşməkdə idi.

Beləliklə, Azərbaycanın şimal hissəsində - hazırkı Şimali Azərbaycan ərazilərində ən qədim dövrlərdən Türklər yaşayırdılar. İndiki Ermənistan ərazisinin müəyyən hissəsində də Türkmənşə’li etnoslar məskunlaşmışdı. Kür’ün sol sahilində, Qafqaz dağlarının ətəklərində Hunlar, Saklar və Quqarların məskunlaşdığı mə’lumdur. Kür’ün sağ sahilində Xəzər dənizinə qədərki Aran yerlərinin əhalisi Türklər idi. Bunlar Albanlar, Qarqarlar, Utilər və başqaları olub, Azərbaycanın əsas əhalisini təşkil edirdilər.

QARQARLAR.

Albanlardan sonra Azərbaycanda geniş ərazilərdə məskunlaşmış əsas tayfalardan biri Qarqarlar idi. Qarqarlar çox qədim etnosdur. Mənbə olmadığından onların Şimali Qafqazdan Albaniya ərazisinə nə vaxt endiklərini söyləmək çətindir. Kalankatuklu Moisey Qarqarların Makedoniyalı İskəndər dövründən Albaniyada yaşadığı barədə mə’lumat vermişdir. Lakin qədim Türk tayfalarından olan Qarqarlar haqqında e.ə. I minilliyin başlanğıcında yaranmış «İliada» əsərində mə’lumat vardır: «Homer «İliada»da İdı dağında Qarqar zirvəsinin və Dardanel boğazından azca aralıdakı Qarqar şəhərinin adlarını çəkir». (13; 30-31)

Qarqarlar kompakt halda yaşamışlar. Onlar Albaniyanın əsas tayfalarından idilər; Kür’ün aşağı tərəfində, Artsakda, Albaniyanın şimal-şərqində, eyni zamanda Cənubi Azərbaycanda, Şimali Qafqazda və indiki Ermənistan ərazilərində yaşayırdılar.

Xorenli Moisey Qarqar dilində boğaz səslərinin çox olduğunu göstərmiş, Qarqar dilini «barbar dili» adlandırmışdır. Ona görə də A. Q. Şanidze, N. Q. Volkova, P. K. Uslar, E. U. Krupnov, İ. H. Əliyev və başqaları Qarqarları Qafqazdilli etnos hesab etmişlər. K. H. Əliyev və Q. Qeybullayev (9; 81) Qarqarların Türk mənşə’li olduğunu sübut etmişlər. Q. Qeybullayev göstərir ki, qədim Erməni müəllifi Koryun (IV əsr) Midiya və Alban dillərini də «barbar dili» adlandırmışdır və bu əsassız qeydlərə görə bu dilləri Ləzgi dil qurupuna aid etmək olmaz. (9; 81)

Qarqarların Türk mənşə’li tayfa olduğunu sübut edən ən mühüm dəlillərdən biri yalnız Azərbaycanda, İranda, Şimali Qafqazda deyil, bütün Mərkəzi Asiyada bu tayfanın son dərəcə geniş iz qoymasıdır. Hələ vaxtilə Dionisi Perieget (II əsr) Qarqarların Orta Asiyada da yaşadıqlarını qeyd etmişdir. Orta Asiyada Qarqarxan vilayəti, Qarqar çayı, Karkar toponimi (Semireçye və Tyan-Şanda), Qazaxıstanda Qarqarlı dağ massivi, Türkmənistanda iki Qarqar çayı, Buxara əmirliyində Qarqar çayı, Qazaxıstanda Qarqar rayonu və Qarqar sovetliyi, Qıpçaqlarda qədimdən Karkar antroponimi, Azərbaycanda və İranda Qarqar çayı, Qarqar, Karkar, Qerqer yaşayış məntəqələri və s. Qarqarların çox geniş ərazilərdə yayılmış Türk tayfalarından olduğuna heç bir şübhə qoymur.

Başqa Türk tayfaları kimi, Qarqarlar da vaxtilə Ön Asiyadan şimala və şərqə yayılmışlar. V. V. Bartold qeyd edir ki: «Qarqarlar eyni adlı Qırqız dastanının əfsanəvi qəhrəmanı Manasın babaları idilər» və Qırqız eposu «Manas»ın qəhrəmanı Manasın xalqı da Qarqar və ya Qıpçaqlar idi. (14; 541) Azərbaycan ərazisində Qarqar toponimləri çoxdur. ‘Qarqar’ və ya ‘Karkar’ toponimi geniş işlənmə arealına malik olmuşdur. V əsrdə Qarqar dili üçün əlifba yaradılması haqqında mə’lumat da vardır.

BOLQARLAR.

Qədim Türk tayfalarından olan Bolqarların Qara dənizin şimal sahillərinə Hun dövründən əvvəl gəldiyi qeyd olunur. (23; 588) Xorenli Moisey onların Qafqaza e.ə. II əsrdə gəldiklərini və Koladan cənubda yerləşdiklərini, Q. Qeybullayev bu ərazinin indiki Ordubad rayonu ərazisinə uyğun gəldiyini göstərir. (9; 133) S. S. Əliyarov da (24; 4-9) bir neçə dalğa ilə gələn protobulqarların IV-V əsrlərdə Kəngərlərlə kompakt şəkildə Albaniya ərazisində məskunlaşdıqlarını qeyd etmişdir. «Kitab-i Dədə Qorqud»da Bolqar sözünün xüsusi şəxs adı kimi işlənməsi həm Bolqarların, həm də «Dədə Qorqud»un Azərbaycanla bilavasitə bağlılığı baxımından əhəmiyyətlidir. Biləsuvar rayonu ərazisindən keçən Bolqarçay, yenə bu ərazilərdə keçmişdə qeydə alınmış Bolqar, Bolqarkənd, Bolqar Göytəpə yaşayış məntəqə adları Bolqarların qədim izləridir. Xorenli Moiseyin əsərindən aydın olur ki, Bolqarların bir qismini təşkil edən Basillər də 216-cı ildə Albaniyada yerləşmişlər. Bolqarların Küər, Çakar, Kuriqir, Oxsun, Qul, Qazan, İskil və s. bölükləri olmuşdur. Q. Qeybullayev bunların hamısının Albaniya toponimlərində iz qoyduğunu müəyyən etmişdir: Cəbrayıl və İmişli ərazilərində Xubyarlı (‘Küər’ sözü), Cəbrayılda Çaxırlı, Azərbaycanda 10 müxtəlif ərazidə Qazançı, müxtəlif ərazilərdə Qullar, Əzgilli kənd adları və s. də bu tayfanın bölümlərinin adlarını yaşadır.

DONDARLAR.

Qədim Türk tayfalarından olan Dondarlar haqqında, onların Qafqazda və Azov sahillərində yaşaması barədə Miletli Hekateydən (e.ə.VI-V əsrlər) başlamış, Strabon, Tasit, Plutarx və Lukulla qədər bir çoxları mə’lumat vermişlər. Onların Kuban ərazisində yaşadıqları və İrandilli olduqları, ‘Dondar’ sözünün Osetin dilində «çayı saxlayanlar» mə’nasında işləndiyi barədə mülahizələr də söylənmişdir. (25; 286) Lakin Dondarlarla bağlı bütün izlər onların Türk tayfalarından olduğunu göstərir. Tovuz və Qubadlı rayonlarında Dondarlı, Tovuzda Dondar-Quşçu, Dəvəçi rayonu ərazisində Qala-Dondar qala xarabalıqları, Qazax rayonunda Dondardağ və s. kimi toponimlərdən aydın olur ki, Dondarlar Albaniyanın şimal-qərb ərazilərində yaşamışlar. «Kitab-i Dədə Qorqud»da Dondar bəy şəxs adı da bu etnonimlə bağlıdır. Güman olunur ki, Türkdilli Dondarlar Albaniya ərazisinə III-IV əsrlərdə Tərtər, Aran, Kəngər, Xurs, Savar tayfaları ilə, VI-VIII əsrlərdə isə Xəzərlər, Avarlar, qismən Suvarlar və başqaları ilə eyni vaxtda daxil olmuşlar. (9; 137) XIII əsrin Kiçik Asiya Türk tayfalarından biri ‘Dondarlı’ adlanırdı. - Dondar şəxs adları Türkcə izah olunur. Plutarx Dondar hakiminin adının Oltak olduğunu göstərir. Bu sözü ‘oğul’ (Oul) və ‘tək’ sözlərinə ayırmaq olur. (9; 136)

PEÇENEQLƏR.

Oğuz mənşə’li qədim tayfalardan olan Peçeneqlər Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülündə mühüm rol oynamışlar. Q. Qeybullayev Azərbaycan toponimlərinin tədqiqi əsasında müəyyən etmişdir ki, Peçeneqlər eramızın ilk əsrlərində Albaniyaya Hunlarla birlikdə gəlmişdir. Bolqarlar və Suvarlar kimi, Peçeneqlər də Hun tayfalarından olmuşlar. (9; 549) Ümumiyyətlə, eramızın ilk əsrlərində Albaniya ərazisində Kəngər, Peçeneq, Savar, Hun, Çolu, Şamak, Aran, Tərtər və s. kimi dəqiq şəkildə nə vaxt gəldikləri bilinməyən Türk tayfaları görünməyə başlayır. Kalankatuklu Moiseyin yazdıqlarından aydın olur ki, bunların bir qismi Parfiya çarı Valarşakın (Tiridatın) vaxtında gəlmişlər. Hətta I əsr hadisələri ilə əlaqədar şimal ərazilərinə də belə tayfaların gəldiyi göstərilir. (9; 101) Bu tayfalardan biri də Peçeneqlər idi. Peçeneqlərin eramızın ilk əsrlərində Orta Asiyada və Şimali Qafqazda məskunlaşdığı təsdiq edilir. Peçeneq toponimlərinin VII əsrdə Albaniya ərazisində qeydə alınması onların bu ərazidə daha əvvəllər məskunlaşdığını düşünməyə imkan verir.

Peçeneqlərin səkkiz əyalətdə yerləşdikləri, səkkiz qola ayrıldıqları göstərilir. Bu qollar aşağıdakı şəkildə dəqiqləşdirilmişdir: Erdim, Çur, Kil, Kuloba, Kuyər, Karabay (başqa sözlə, Qarabağ - ümumTürk dilində «q» səsi Peçeneqlərdə «y» kimi tələffüz olunur), Kapan, Çopan. Q. Qeybullayev göstərir ki, Kil etnonimi müstəsna olmaqla, bunlar V-VII əsrlərin toponimlərində əks olunmuşdur. «Albaniya tarixi» əsərində V əsr hadisələri ilə bağlı Üur toponimi (Çur) qeyd olunmuşdur. Çur etnonimi Qutqaşen ərazisindəki Corlu (Çorludan), Yardımlıdakı Çoryurt, Kəlbəcər və Laçındakı Çorman toponimlərində, Tovuzdakı Çuratan kənd adında qalmışdır. (9; 106) Kuyərçi etnonimi Quqar Türk tayfa adı və -çı şəkilçisindən ibarət olub ‘Göyərçin Veysəlli’(Cəbrayıl), ‘Göyərçindağı’ toponimlərində qalmışdır. Yardımlı rayon adı «y» samitinin əlavəsi ilə Erdim etnonimini əks etdirir. Mirbəşir rayonu ərazisində dörd müxtəlif ‘Kapan’ oykonimi, Ermənistanda ‘Kafan’ şəhəri, ZaQafqaziya ərazilərində ‘Kapan’, ‘Kəpənəkçi’ toponimləri Kapan etnonimi ilə bağlıdır. Peçeneq qollarından birinin adını əks etdirən Karabay (Qarabağ) toponimini ilk dəfə 1284-cü ildə Rəşid əd-Din qeydə almışdır. XVII əsrdən Türkiyədə ‘Qarabağlı’ tayfası mə’lumdur. Özbəkistanda və Əfqanıstanda ‘Qarabağlı’ kəndləri vardır. Azərbaycanda Qullar kənd adı, Tatarlarda Kul, Türkmənlərdə Kul, Özbəklərdə Kol, Tuvinlərdə Kol, Xakaslarda Kul etnonimləri ‘Kul’ etnonimi ilə bağlıdır. (9; 103-111) ‘Peçeneq’ sözünün Türk dillərində baca ‘ərin bacısı’ və ad düzəldən -aq şəkilçisindən (Qazax, Qıpçaq, Gəncək, Sirak, Şamaq, Kaymak və s. etnonimlərdə olduğu kimi) ibarət olduğu müəyyən edilmişdir.

Oğuzların «Üç ox» adlanan 12 qolundan biri Peçeneqlərdən ibarət idi. Onlar Göy Türk dövləti dağıldıqdan sonra qərbə irəliləmiş, müxtəlif vaxtlarda Azərbaycana gələrək Azərbaycan xalqının etnogenezində iştirak etmişlər. Başqa bir mə’lumata görə, Qıpçaq soyundan olan Peçeneqlər (Patsaanaklar/Paçanaqlar) Azərbaycanda daha əvvəllərdən olmuşlar: «Kartli çarlarının həyatı» əsərinin müəllifi L. Moroveli yazır ki, I yüzilliyin sonu, II yüzilliyin əvvəllərində Gürcülər Peçeneqlərin köməyi ilə Ermənistanı tutmuşdular.» (5; 89) Müəllif göstərir ki, Peçeneqlərlə bağlı hadisələr Xorenli Movsesin (V əsr) əsərində Kür’ün sol sahilində - Alazan çayı ətrafında, Kambisiena adlanan ərazidə təsvir edilmişdir və Kambisiena Albaniyanın bir vilayəti idi.

QIPÇAQLAR.

E.ə. III əsrin sonlarında Hun imperatoru Şanyuy Mode (Mete) imperiyanın şimalında məskunlaşmış beş tayfanı - Xunyuy, Kuyeş, Dinlin, Qequn və Dayli tayfalarını da özünə tabe etmişdir. Tarixçilər elmi ədəbiyyatda Kuyeş adını «Qıpçaq» sözü ilə eyniləşdirirlər. Qıpçaqlar o vaxtdan eramızın I əsrinin sonlarına qədər Hunların, sonralar bir müddət (II-IV əsrlər) Syanbiy və Monqoldilli jujjan (IV-VI əsrlər) tayfalarının tabeliyində olmuşlar. VI-VII əsrlərdə öz yurdlarını tərk edərək bir qismi Orxon, bir qismi İrtış çayı sahillərində məskunlaşmışdır. Altayı da tam tərk etməmişlər. VII-VIII əsrlərdə güclənərək Xəzərlərlə ittifaqda qərbə irəliləmiş, 722-723-cü illərdə Azərbaycan (Aran) və Ermənistan ərazilərinə daxil olmuşlar. (60;42-49)

Tanrı dağının şimal-qərbində məskunlaşmış sarışın saçlı, uca boylu, mavi gözlü Qıpçaqlar da qərbə irəliləyərək Balxaş gölündən Dunay çayına qədər böyük bir əraziyə nəzarət etmişlər. Qıpçaqlar (Kıpçak, Kıpşak) müxtəlif şəkildə - Kumanlar, Poloveslər, Kardeşlər və s. adlarla tanınmış çoxsaylı tayfalar birliyindən ibarət olmuşlar. (27;359) N. A. Baskakov Qıpçaqların ən qədim inkişaf dövrünü Hun dövrünə aid edir, onları Qıpçaq-Bulqar, Qıpçaq-Noğay və Qıpçaq-Poloves quruplarına ayıraraq Qıpçaq tayfalarının Qərbi Asiya və Şərqi Avropa ərazilərində ilk dəfə Peçeneqlərlə birlikdə IX-XI əsrlərdə, sonra Poloveslər və Kumanlarla XI-XIII əsrlərdə və nəhayət, Qızıl Orda tərkibində XIII-XV əsrlərdə göründüklərini, Astraxan, Qazan, Krım xanlıqları ərazilərinə səpələndiklərini göstərir. Bu dövrdə Qıpçaq dilinə başqa Türk tayfa dilləri ilə yanaşı, Slavyan, İran, Uqor-Fin tayfa dillərindən də bir sıra elementlər daxil olmuşdur. (27; 267-268) Qıpçaqların dəfələrlə Zaqafqaziyaya axını olmuşdur. Onlar Azərbaycan xalqının etnogenezində mühüm yer tutur. Təkcə Azərbaycanda deyil, Qafqazın başqa bölgələrində də onlar geniş yayılmışdılar.Vaxtilə Gürcü çarı IV David Gürcüstanda 45 min Qıpçaq döyüşçüsü yerləşdirmişdi. Onlar çox olduqları üçün sonralar Azərbaycana gələn Monqolların Türkləşməsində böyük rol oynamışlar.

KOMANLAR

Qıpçaqların mühüm qollarından birini Komanlar təşkil edirdi. «Albaniya tarixi»nin birinci kitabının 6-cı fəslində ‘Qomenk’ adlı bir yaşayış məntəqəsinin adı çəkilir: «Qatillər müqəddəs cənazəni Qomenk adlanan yerdə bir xəndəyə atdılar». (7; 18) Əsərə şərhlərində Z. Bünyadov həmin məntəqəni Şəki rayonundakı Kiş kəndindən yuxarıda yerləşən Qelmets kəndi ilə lokallaşdırmağın mümkün olduğunu yazmışdır. (7; 209) Q. Qeybullayev isə onun Arsaxda və ya Sünikdə (Zəngəzurda) ola biləcəyini güman edir.

Lakin hadisələr Qelmetsə daha uyğundur. Məsələ burasındadır ki, bu sözdə Q. Qeybullayev Koman tayfasının izlərini görür və bizcə, düz görür (k qədim Erməni dilində etnonimlərə artırılan şəkilçidir). Q. Qeybullayev’in maraqlı bir müşahidəsi də vardır. Müəllif göstərir ki, Cənubi Rus çöllərində VIII-XII əsrlərə aid edilən Peçeneq və Qıpçaq tayfalarının V-VII əsrlərdə Albaniya ərazisində toponimlərinin olması həmin tayfaların eramızın ilk əsrlərində Albaniya ərazisində olduğunu göstərir. Və bu da maraqlıdır ki, həmin tayfalar daha çox Arsax və Sünik (Zəngəzur) ərazilərini seçmişlər. Müəllif bunu həmin ərazilərdə otlaqların, köçəri maldarlığın inkişafı üçün əlverişli şəraitin daha çox olması ilə əlaqələndirmişdir. (9; 117) Buradan başqa bir maraqlı mülahizə də ortaya çıxır: Komanların Orta Asiyada yaşaması barədə ilk mə’lumatı Plini vermişdir. Düşünmək olar ki, Ön Asiyadan Orta Asiyaya və ümumən Şərqə yayılan Türklər Cənubi Rus çöllərinə Xəzərin şimalı ilə deyil, əvvəlcə Cənubi Qafqaz ərazilərində məskən salmaqla, həm də Qara dənizin şərq sahilləri ilə yayılmışlar.

KƏNGƏRLƏR.

Erkən orta əsrlərdə Albaniyanın Türk tayfalarından biri də Kəngərlər olmuşdur. Kəngərlər Albaniyanın qərbində, Ermənistan bölgəsində və Naxçıvan ərazilərində yaşayırdılar. Kəngərlər haqqında ilk mə’lumat V əsrdən verilir. Onlar Peçeneqlərin bir qolu hesab olunur. (26; 145) Peçeneqlərin əsas yurdu isə Aral gölündən şimalda, Sır-Dəryanın yuxarı və aşağı axarı daxil olmaqla, Kəngər vilayəti idi. IX əsrin Ərəb coğrafiyaçısı ibn Xordadbeh Sır-Dərya çayını ‘Kanqar’ adlandırmışdır. (9; 102) Güman olunur ki, Kəngərlər bizim eranın ilk illərində Hunlarla birlikdə Azərbaycana gəlmişlər. Kanqlı tayfası kimi, Kanqar (Kəngər) tayfası da e.ə.II əsrdə mövcud olan Kanq vilayətinə, Sır-Dərya üzərindəki Kanqyuy dövlətinə mənsub olmuşlar. Buna görə də Kanqar (Kəngər) sözünün ‘Kanq’ tayfa adı və ər ‘igid’, ‘əsgər’, ‘kişi’ sözündən əmələ gəldiyi müəyyən edilir - Bolqar, Suvar, Xəzər, Avar, Quqar tayfa adlarında olduğu kimi. (9; 103)

SIRAKLAR.

Albaniya ərazisindəki tayfalardan biri də Siraklar idi. Sirak tayfa adı Şirak və Çirak şəkillərində də işlənmişdir. Sirakların cənub-şərqi Avropa çöllərində yaşayan Türkdilli Sarmat-alan tayfalarından ayrılıb gəldiyini, həm də eradan əvvəl gəldiklərini qeyd etmişlər. Siraklar Ermənistan və Albaniya ərazilərində məskunlaşmışdılar.
Tarixçilər Sirakların şəxs adları və toponimləri əsasında Türkdilli olduqlarını isbat etmişlər. Antik müəlliflərdən Tatsit Sirakların Zorsin, Strabon isə Abeak adlı çarı olduğunu qeyd etmişdir. Hər iki ad Türkcə izah olunur. Latın dilində «ç» səsi olmadığı üçün Çursin adı Zorsin kimi yazılmışdır. Çur Türkcə ‘pəhləvan’, ‘qəhrəman’, ‘güclü’ mə’nasındadır; sin (şin, çin) ‘kişi’, ‘adam’ deməkdir. Türk xaqanı Çur-Tarduş adı kimi. Abeak adı Türk dillərində abaqa ‘əmi’ sözündəndir. Sözün Türkmənşə’li olduğunu göstərmək üçün Telengitlərin başçısı (VIII əsr) Abak, Teleutların xanı (XVII əsr) Abak, Çingiz xanın nəslində Abaqa, Çuvaşlarda işlənən Abak, Abayak adlarına diqqət yetirmək olar. Şimali Qafqazda şəhər adı Uspu ‘Üç upu (Üç oba)’ kimi bərpa olunur. Qaraqalpaqlarda Kara-Sirak, Özbəklərdə Cuvan-Sirak, Katta-Sirak, Türkmənlərdə Çiraxçi tayfa adları da vardır. Moisey Xorenasi şimaldan Türk Bolqarların e.ə.II əsrdə gəlib Ermənistanın Şirak mahalında məskunlaşdığını yazmışdır. Xorenasi Şiraklara məxsus Quşar xüsusi adını qeyd edir ki, bu da xalis Türkcədir: quş - ‘alıcı quş’ və ər sözlərindəndir. Şiraklar Ermənistanda Arpaçay sahillərində məskunlaşmış və bu ərazilər Şirak-el adlanmışdır (tarixi ədəbiyyatda Şuraqel, Şorəyəl şəkillərində). Ermənistanda XIX əsrə qədər Şirakqala adlı şəhərin xarabalıqları qalırmış. İndi Ermənistandakı Şirak rayonu həmin tayfanın adını daşıyır və Q. Qeybullayev’in qeydinə görə, Ermənilər Şirakları İranmənşə’li saydıqlarından bu adı dəyişmirlər. İrəvan quberniyasında Şirak kəndi də olmuşdur. (32; 653) «Kitab-i Dədə Qorqud»da isə katib səhvi kimi, bu söz Şirəku kimi işlənmişdir. (9; 199-200) Bir sıra rayonlarda olan ‘Sirik’ toponimi də bu tayfanın adını daşıyır. Cəbrayılda Sirik kəndi kimi.

ŞAMAKLAR.

Albaniyanın Türkdilli tayfalarından biri də Şamaklar olmuşdur. Bu tayfanın Azərbaycana miladdan əvvəl gəldiyi güman olunur, çünki bu tayfanın adı ilə bağlı Kemaxiya (Şamaxı) şəhəri haqqında II əsrdə Ptolemey mə’lumat vermişdir. Əgər şəhər II əsrdə varsa, deməli, tayfa daha əvvəllər gəlmişdir.

Şamaxı şəhərinin adının Şamake tayfa adından olduğu müəyyən edilmişdir (yanlış olaraq əksərən Ərəb mənşə’li söz kimi izah olunur). (9; 200-201) Hələ I əsrdə ilk dəfə Plini ‘Kamak’ tayfasının adını çəkmişdir (yunan və latın dillərində «ş» səsi olmadığından həmin səs «k» və ya «s» ilə verilir) Şamake/Kemake kimi qeyd olunan bu tayfanın adı V-VII əsr Erməni mənbələrində ‘İjmax’, ‘İjemax’ kimi qeyd olunmuşdur. Şamaklar Sakların bir qolu sayılır. Bunlar Orta Asiyada da geniş yayılmışdılar. Qazaxlarda Şomakey, qaraqalpaklarda Şamak, Türkmənlərdə Şamak, Qırqızlarda Şamake, Şamaka adlı tayfaların indi də mövcud olduğu müəyyən edilmişdir. Erkən orta əsrlərdə Cənubi Azərbaycan ərazisində ‘Şimaki’ adlı yaşayış məntəqəsi də olmuşdur. (9; 200-201)

KERQİLLƏR.

Erkən orta əsrlərdə Azərbaycan xalqının etnogenezində iştirak etmiş Türk tayfalarından biri də Kerqillər olmuşdur. Bu tayfanın izləri Arsax ərazisindəki toponimlərdə qalmışdır. Ərəb coğrafiyaçısı əl-Bəlazuri VII əsr hadisələri ilə bağlı Arranda Xerxilan, M. Kalankatuklu isə Xerqlan yaşayış məntəqəsini qeyd etmişdir. Q. Qeybullayev bunları V.V.Radlovun altaylarda və tubalarda müşahidə etdiyi Türk ‘Kerqil’ tayfası ilə əlaqələndirmişdir. ‘Kerqil’ etnonimi Kerq (Kerki)- tayfa adı və il, el ‘el’, ‘xalq’ sözlərinə ayrılır - Basil, Çigil, Etkil tayfa adlarında olduğu kimi. Etnonim Naxçıvanda Kərki, Qazax rayonunda Kərki-Başlı (Başlı sözünü müəllif Başil, Basil tayfa adına ayırmışdır) kənd adlarında qalmışdır. Türkmən və Özbəklərdə də Kərki tayfaları olmuşdur. Türkmənlərdə ‘Qırqıl’ şəklində işlənmişdir. Albaniyada indiki Mardakert rayonu ərazisində Xark qalası olmuşdur ki, bunu da həmin tayfa adı ilə bağlayırlar. (9; 116)

HUNLAR.

Tarixçilərin mə’lumatından aydın olur ki, eramızın ilk əsrlərində Hunlar Albaniyadan şimalda yerləşmiş və tədricən aşağılara enmişlər. IV əsr hadisələrindən bəhs edərkən Erməni tarixçisi Favst Buzand onları artıq Albaniyanın şimal-şərqində təsvir edir və o əraziləri «Hun torpağı» adlandırır, onların Maskutlar arasında yaşadığını göstərir. Bunu Moisey Kalankatuklunun qeydləri də təsdiq edir. O, Maskutların xristian missioneri Qriqorisin öldürüldüyü ərazisini «Hunlar ölkəsi» adlandırır. (2-ci kitab, 10,18,26-cı fəsillər). Feofan 624-cü ildə Bizans çarı İrakli ilə Xəzərlərin Albaniyanın «Hunlar ölkəsində» görüşü haqqında mə’lumat vermişdir. Albaniya ərazisində V-VII əsrlərdə Hunlardan Yeqişe, Xorenli Moisey, Qevond, Sebeos və b. da mə’lumat vermişlər. Hunlar Albaniyanın qərbində də yaşamışlar. Tovuz ərazisində Torpaqqala qalasının xarabalıqları qalmışdır. Kür’ün sağ sahilində qalanın yaxınlığındakı düz Hunan düzü adlanır (Erməni mənbələrində Hunakert). Qarabağ düzünün bir hissəsi də keçmişdə Xonaşen adlanmışdır.
‘Hun’ adı altında bir sıra Türk tayfaları birləşirdi: Suvarlar, Bulqarlar, Basillər, Onoqur və s. Onların Türk olduğuna heç kim şübhə etmir. V əsrdə Hunların öz müasirləri də onları «Türk» adlandırmışlar. «O (I Qubad) tariximizin dəfələrlə Türk adlandırdığı Hunlara üz tutdu». (38; 180, 48; 240) Hunların Albaniyada geniş yayılması bir sıra tarixçiləri bu qənaətə gətirmişdir ki, Azərbaycan xalqının etnogenezində birinci və başlıca rolu Hunlar oynamışlar. Bu fikirlə ona görə razılaşmaq olmaz ki, qədim yerli əhalini - Lullubi, Kuti, Kassi, Turukki, Kaspi, Manna, Mada tayfalarını nəzərə almadan Azərbaycan xalqının etnogenezini düzgün müəyyənləşdirmək olmaz. Atropatena və Albaniya ərazilərində Hunlardan əvvəl Türkmənşə’li Skiflər, Saklar, Kimmerlər, Albanlar, Qarqarlar, Çullar, Şamaklar, Kəngərlər, Peçeneqlər yaşayırdı. Ərazinin daim aparıcı aborigen Türk əhalisi olub, gələnlər onu gücləndirib, ətə-qana doldurub.

Çox vaxt Hunların tarixi bəsitləşdirilir, məhdud şəkildə təqdim edilir. Qədim dövrlərdə Sayan-Altay dağlarının şimal-qərbində toplaşmış Türklər e.ə. II minilliyin ortalarında ərazilərini Tanrı dağına (Tyanşan) tərəf genişləndirərək qərbə doğru yayılmağa başlamışlar. E.ə. III əsrin sonlarında Metenin (Mao Tunun) başçılığı ilə Hun imperiyasının təşəkkülündən xeyli əvvəl - VIII-VII əsrlərdə Türk tayfalarının qərbə, o cümlədən Şimali Qafqaza və Azərbaycan ərazisinə axını olmuşdur. Bunlar Yunanların ümumi adla ‘Skif’, Farsların ‘Sak’, Assurların ‘İşquz/Aşquz’ adlandırdığı Türk tayfaları idi. Hələ Metenin atası Tumanın vaxtından başlayaraq (e. ə. III-I yüzilliklər arası), Hun tayfalarının təzyiqi altında Orta Asiyadan Sakaların, Sarmatların, Massagetlərin, Toxarların qərbə yeni axınları baş vermişdir. (15; 100-110)

Nəhəng və güclü Türk dövlətinin - Böyük Hun imperatorluğunun yaranması ilə Yer üzündə «xalqların böyük köçü» başlanmışdır. Bu köç eramızın I minilliyinin daha çox I yarısına aiddir. «Xalqların böyük köçü» Alman tayfalarının və Sarmatların Romaya hücumu ilə - Markoman müharibəsi ilə (166-180) başlayır, IV əsrin sonlarında barbar tayfaların yerdəyişməsi daha da genişlənir. IV-VII əsrlərdə böyük vüs’ət alan bu proses Azərbaycanda Türk etnoslarının çoxalmasına və güclənməsinə səbəb olur.

Eramızın II əsrindən Hunların qərbə hərəkəti daha da güclənir. Hunlar əvvəlcə Volqa ilə Don çayları arasında yerləşirlər. IV əsrin sonlarında Dunay ətrafında - Bizans sərhədlərində özlərini möhkəmləndirirlər. 378-ci ildə Dəryal keçidindən keçərək Qafqazdan cənuba doğru irəliləyib Kiçik Asiyaya və Suriyaya daxil olurlar. Kayseri və Ankara ətraflarında da bə’zi yerləri tutduqdan sonra Azərbaycana hərəkət edirlər. (15; 71)

Lakin Xəzərlərin bundan hələ çox-çox əvvəl Azərbaycana gəlməsi haqqında mə’lumatlar vardır. Xorenli Moiseyin mə’lumatına görə, Xəzərlər və Basillər 193-cü il ilə 213-cü il arasında Surxan Vnasepin başçılığı ilə Kürü keçərək Albaniya ərazisinə səpələnmişlər. M. İ. Artamanov və A. S. Sumbatzadə bu cür mə’lumatları anaxronizm hesab edirlər. (10; 77) Lakin burada anaxronik heç bir şey yoxdur. Olabilər, Moisey Xorenli Hunların tərkibində Xəzərləri başqa bir Türk tayfası ilə qarışdırmışdır. A. S. Sumbatzadə özü də bir qədər sonra bunun mümkünlüyünü göstərə bilən fikir söyləmişdir: «Şimali Kaspiətrafı ərazilərə Hunların ilk gəlişi eramızın II əsrinin ortalarına aiddir». (10; 79) II əsrin ortalarında Xəzərin şimal sahillərində yerləşən Hunlar əsrin sonlarında Azərbaycan ərazisinə asanlıqla enəbilərdilər.

II əsrin əvvəllərində Dionisi Periyeget Türk etnoslarının sıra ilə necə yerləşdiyini gözəl təsvir etmişdir: «Kaspi dənizinin şimal-qərb tərəfində yaşayanlar aşağıdakılardır: Skiflər, sonra Hunlar, onlardan sonra Kaspilər, daha sonra hərbcil Albanlar ...» Bunlar göstərir ki, eramızın I-II əsrlərindən artıq Hunlar Azərbaycanda idi. Tarixçilərimizin yazdıqlarına görə, IV əsrin əvvəllərində Albaniyanın şimalında (Kürdən yuxarı) müstəqil Hun çarlığı (Onoğur və ya Məskut çarlığı da adlandırılır) var imiş. (5; 63).

SAVARLAR.

Hunların bir qolu olan Savarları tarixçilər müxtəlif adlarla - Savar, Suvar, Sabir, Savir və s. yad etmişlər. Savarlar şimal-qərbi Kaspi sahillərində Hunlarla birlikdə yaşayan, çox vaxt bir sıra tayfaları özündə birləşdirən və qədim müəlliflərə daha çox «Hun» adı ilə mə’lum olan tayfalardandır. Savarlar haqqında ilk mə’lumatın Ptolemey tərəfindən verildiyi də mə’lumdur. Savarların mənşə’yinin mə’lum olmadığını, onların Bolqarların bir hissəsi olduğunu (V. V. Bartold) qeyd etmişlər. Ümumiyyətlə, hiss olunur ki, tarixçilər insanın mənşə’yinin Ön Asiya ilə bağlı olduğunu, etnik cəhətdən fərqlənən tayfaların şərqə, qərbə, şimala və cənuba Ön Asiyadan yayıldığını, Qafqazdillilərin sabit bir ərazidə yaşadıqlarını, semitlərin daha çox qərbə hərəkət edib, yenidən Ön Asiyaya qayıtdıqlarını, hindavropalıların burada təcrid olunub müxtəlif istiqamətdə hərəkət etdikdən sonra yenidən Ön Asiyaya gəldiklərini, Türklərin daha çox şərqə və müəyyən dərəcə qərbə (Etrusklar-TurSakalar) hərəkət edib yenidən geri qayıtdıqlarını fəhm etmirlər. Bu cəhət nəzərə alınarsa, bir çox tayfaların mənşə’yi müəyyənləşəbilər. Bu cəhətdən Hunlarla Albaniyaya qayıdan Savarların e.ə. III minillikdə Zaqroş ərazilərində, Şumerlərdən şimalda yaşayan Subir tayfasının bölümlərindən olduğu şübhə doğurmamalıdır. Biz Sakların Kaslar olduğuna, İtaliya ərazisindəki TurSakaların Albaniyadakı Turlar və Saklarla bir kökdən olduğuna şübhə etmədiyimiz kimi, Hunlarla birlikdə eramızın ilk əsrlərindən Albaniyada görünən Savarların da 3 min il əvvəl Şumerlərin qonşuluğundakı Subarlarla eyni kökdən olduğuna şübhə etmirik. ‘Sarmat’ tayfa adının ‘Savar’ sözü ilə bağlı olduğu da güman olunur. Bu cəhət savromatların da Türkdilli olduğuna dəlalət edir. Savarlar eramızın əvvəllərində Savromat-Sarmat tayfaları tərkibində olmuşdur. Savarların Albaniyaya bir neçə dalğası mə’lumdur. Ən qədim toponimləri Albaniyanın şimal-şərqində olmuş Şabaran yaşayış məntəqəsinin adı hesab olunur. -an cəm şəkilçisi, s>ş keçidi ilə Şabar sözü ‘Savar’dır. Q. Qeybullayev S. B. Aşurbəylinin Şabaran toponimini Şapur adı ilə bağlamasını məntiqsiz saymaqda haqlıdır. (9; 128) 515, 540-cı illərdə Savarlar kütləvi şəkildə Albaniya ərazilərinə daxil olmuşlar. XIII əsrdən haqqında mə’lumat verilən Biləsuvar (Pilesuvar), XIX əsrdə Quba ərazisində xarabalıqları qalmış Qaleysuvar və Suvarlı kənd adları Savar tayfa adı ilə bağlıdır. (9; 128-129)

Tanrı dağının şərqində məskunlaşmış Savarlar (Sabarlar) erkən orta əsrlərdə qərbə hərəkət edirlər. Eramızın I əsrində artıq Savarların və Kəngərlərin adlarına Strabonun və Böyük Plininin əsərlərində də rast gəlirik. Erkən orta əsrlərdə onlar Qafqaza hücum etmiş, bir hissəsi Dağıstanda, bir hissəsi indiki Ağstafa və Şamxor ərazilərində məskunlaşmışdır. Azərbaycanın şimalında yerləşmiş güclü Xəzər dövləti əhalisinin əksəriyyətini Savarlar təşkil edirdi.

XƏZƏRLƏR.

Bu tayfa heç bir şübhə doğurmayan xalis Türk tayfalarındandır. Daha çox Şimali Xəzərətrafı sahillərdə yerləşmişlər. L. N. Qumilyov Xəzərlərin haradan meydana çıxdığının və əcdadlarının mə’lum olmadığını bildirsə də (52;10), əsərinin başqa bir səhifəsində Sarmatları onların əcdadları sayır. (52; 145) Sarmatlar bir tərəfdən də İrandilli hesab olunur. İrandilli tayfa Türkdilli tayfanın necə əcdadı olabilərdi? Xəzərlərin Kaslarla bağlı olduğunu hələ vaxtilə Ə. Dəmirçizadə söyləmiş, ‘Xaz’, ‘Kas’ sözlərinin bir kökdən olduğunu yazmışdır. (12, 29-32) Ümumən bu fikir şübhə doğurmur və Kassitlərin, Kaspilərin, Xəzərlərin bir kökdən olduğunu, onların ən azı tunc dövründə parçalanıb ayrıldığını göstərir. Beləliklə, Xəzərlər bir tərəfdən də Saklarla eyniköklüdür. Bunların hamısı qədimdə ilk məskənləri Ön Asiyadan ayrılmış, minilliklər keçdikdən sonra yurdlarına qayıtmış tayfalardır.

Xəzərlərin Albaniyaya sonrakı ilk gəlişi 193-213-cü illərə aid edilir. Xorenli Moisey göstərir ki, onlar Çola keçidindən enərək Kürü keçib bu əraziyə yayıldılar. VII əsrdə Xəzərlər Kür’ün hər iki sahilindəki əhalini özlərinə tabe etmiş, Qəbələ vilayəti Ərəblər gələnə qədər Xəzər dövlətinin tərkibində olmuşdur. Bu dövrdə «Qəbələ» deyildikdə Xəzər yada düşmüşdür. Bəlazuri elə belə də yazır: «Qəbələ, yə’ni Xəzər». (48; 86) Sonralar X əsrə qədər onlar dəfələrlə Albaniya ərazisinə daxil olmuşlar və tarixdən mə’lumdur ki, Sasanilər və Ərəblər onları bölük-bölük Azərbaycan-Albaniya ərazisində yerləşdirmişlər. Lerikdə Xəzəryaylaq, Ordubadda Xəzəryurd, Qarabağ və Füzuli ərazilərində Xəzərdağ toponimləri Xəzər etnonimi ilə bağlıdır. (9; 139) Xəzərlər Abaz, Bizal, Kabar, Kulas, İtil, Qaraçor, Tarna və s. kimi bir neçə bölükdən ibarət olmuşlar. Q. Qeybullayev bunların hamısının Azərbaycanda iz qoyduğunu müəyyən etmişdir: Kəbirli, Abaslı, Qaraçorlu, Bozalqanlı, Xulaşlı, Tarnahut və s. yer adları onların adı ilə bağlıdır. (9; 139)

V-VIII əsrlərdə Çindən İrana qədər böyük bir ərazidə nəhəng və güclü Türk xaqanlığı mövcud olmuşdur. Xaqanlığın tərkibində Türkeş, Tele, Dulu, Tubo, Şato, Çelkan, Kuzen və s. Türk tayfaları birləşmişdi. Bu etnonimlərin hamısının Azərbaycan toponimlərində öz izlərini saxladığı müəyyən edilmişdir: Ağsu, Şamxor, Saatlı rayonlarında Dəllər kəndi, Balakən rayonunda Tulu, Xanlarda Tullar, Şahbuzda Tirkeş, Vartaşendə Terkeş, Şamxorda Tubakənd, Qasım İsmayılovda Şadılı, Dəvəçidə Çalqan, Ağdamda Quzanlı və s. (9; 128)

Q. Qeybullayev Albaniya ərazisində Şarvan, Aran, Xurs, Macar qədim Türk tayfaları haqqında da mə’lumat vermiş, onların izlərini toponimlərdə müəyyənləşdirmişdir. (9; 118-122, 199-200)

ÇOL (ÇUL)

Çol tayfası haqqında müxtəlif fikirlər söylənmiş, onların gah Qafqazdilli, gah da İrandilli olduğu qeyd edilmişdir. Çolların bir qismi Albaniyanın şimal-şərqində yerləşmiş, qalanı Orta Asiyada - Xəzərin şərqində məskunlaşmışdı. Azərbaycan toponimləri Çolların Türk tayfalarından olduğunu göstərir. (9; 111-114) İlk dəfə II əsr müəllifi Dionisi Periyeget tərəfindən xatırlanan Çollar Albaniyaya və ümumən Şimali Qafqaza Hunların tərkibində gəlmişlər. Çollar xristianlığı ilk qəbul edənlərdən idi. Kalankatuklu Moisey göstərir ki, Dərbənd yaxınlığındakı Çol şəhərində I-II əsrlərdə missioner Yelisey xristianlığın tə’limi ilə məşğul idi. Çol şəhəri bu dövrdə vardısa, deməli, Çollar bu yerlərə daha əvvəllər gəlmişlər. Erkən orta əsrlərdə Xəzərlərdə Çol xüsusi ad kimi işlənmişdir. Çul sözünə -lu şəkilçisinin artırılması ilə Azərbaycanda bu tayfanın adını yaşadan bir neçə kənd adı qalmışdır. Bunlardan biri də Cəbrayıl ərazisində Çullu kəndi idi. Şərur-Dərələyəz qəzasında Çul, Zəngəzur qəzasında Çullu kəndləri (32; 622, 624) olmuşdur. Çul etnonimi başqa Türk xalqlarında da iz qoymuşdur.

KATİKLƏR.

Erkən orta əsrlərdə Albaniya ərazisində yaşayan Türk tayfalarından biri də Katak tayfası olmuşdur. Kalankatuklu Moiseyin «Albaniya tarixi» əsərində Arsax vilayətlərindən biri Kotayk adlanır. «VII əsrin Erməni coğrafiyası» əsərində Uti vilayətinin dairələrindən biri Tuç-Katak adlandırılmışdır. Kalan-Katuklu sözündən göründüyü kimi, bizim fikrimizcə, «Albaniya tarixi»nin müəllifi də bu tayfadandır. Etnonim Katak, Katay, Ktay şəkillərində digər Türk xalqlarında - Qazax, Qırqız, Qaraqalpaq, Özbək, Noğay, Başqırd və Qaqauzlarda da müəyyən edilmişdir. (53; 222) X əsr Cənubi Rus çöllərində Peçeneqlər arasında ‘Tun-katay’ tayfa adının olduğu qeyd olunmuşdur. Bir sıra Türk dillərində söz sonunda «q» Peçeneqlərdə «y» samitinə keçir. (27; 257) Bu cəhət Katak və Katay tayfa adlarının eyni olduğunu göstərir. Katak, Katay sözlərinin kökü Kat tayfa adından (və etnonimlərdə iştirak edən -ak,-k şəkilçisindən) ibarətdir - Kazax, Kamak, Kıpçak, Uqrak tayfa adlarında olduğu kimi. Etnonim Hekatey tərəfindən ‘Katanna’, ‘Katar’, Plini tərəfindən ‘Katiar’ şəklində qeydə alınmışdır. (9; 115) Kalankatuklu Moiseyin qeyd etdiyi ‘Katak’ toponimi XVII əsrdə Qarabağda ‘Qoduqlu’ kimi yazıya alınmışdır. Biz güman edirik ki, çar Skiflərin ilk dörd tayfasından biri olan Katiar həmin bu Katik tayfasının e.ə.VIII əsr əcdadıdır.

------------------------------------------

Q. Qeybullayev’in əsərlərində Albaniya ərazilərində bunlardan əlavə, Tərtər, Savdey, Aran, Macar və b. Türk tayfalarının yaşadığı barədə də geniş mə’lumat verilmişdir. (7; 73-142)

Beləliklə, eradan əvvəlki və sonrakı yüzilliklərdə Albaniya ərazisində Türk tayfaları göylərə səpələnmiş ulduzlar kimi sayrışır. Bunların bir qismi avtoxton tayfalardan ibarətdir. Təbii ki, Albanlar, Qarqarlar, Saklar və Kaspilər bu cür tayfalardandır. Kimmerlər, Saklar, Skiflər, Katuklar e.ə. I minilliyin əvvəllərinin gəlmələri hesab olunur. Keçmiş eranın son əsrlərində, yeni eranın ilk illərində gələn tayfalar Hunlar, Savarlar, Bolqarlar, Dondarlar, Kəngərlər, Kerqillər, Kollar, Çullar, Şamaklar, Peçeneqlər, Aranlar, Xurslar, Xəzərlər, Macarlar, Barsillər və başqalarından ibarət olmuşdur. Türk xaqanlığının, Xəzərlərin və qismən Savarların VI-VIII əsrlərdəki gəlişi sonrakı böyük dalğa hesab olunur.

Bütün gəlmə tayfaların şimaldan Cənubi Qafqaza endiyi, yalnız 24 boydan (Kayı, Bayandur, İva, Salor, Avşar, Bəydili, Bayat, Eymur, Tuker, Çuvaldar, Çapni, Xalac və s.) ibarət olan Səlcuq-Oğuzların XI-XII əsrlərdə Xəzərin cənubu ilə hərəkət edib Atropatena və Albaniya ərazilərinə daxil olduğu güman edilir.

XI-XII əsrlərdə səlcuq Oğuzların dalğası mühafizəkar tarixçilərin iddia etdikləri kimi, birdən-birə «İrandilli» əhalini Türkləşdirmədi: «...Oğuzlar Azərbaycan ərazisinə qatı müsəlman kimi gəlmişdilər. Bu faktın böyük tarixi əhəmiyyəti ondadır ki, əvvələn, Oğuzların yerli Türkdilli əhali ilə konsolidasiyası sür’ətləndi; ikincisi, döyüşkən Oğuzlar tərəfindən Azərbaycan ərazisinin yadellilərdən müdafiəsi tə’min olundu. ...onlar gəldikdə Azərbaycan xalqı və onun Türk dili vardı. Səlcuq Oğuzları Azərbaycan xalqının etnogenezində həlledici rol oynamamışlar. Bu rol onlardan qabaqkı yerli Türk etnoslarına məxsusdur». (6; 205)

Q. Qeybullayev Albaniyada mövcud olan etnosların, həmin etnoslara məxsus toponim və antroponimlərin tədqiqi sahəsində misilsiz iş görmüşdür. Lakin müəllifin bə’zi nəticələri ilə razılaşmaq qeyri-mümkündür. «VIII-IX əsrlərdən sonra Azərbaycan ərazisində ümumi mə’nada «Türk» etnik adı Alban adını əvəz etməyə başladı. VIII-XIII əsrlər Azərbaycanda etnogenezin yeni mərhələsidir. Etnogenez məhz bir sıra etnoslardan keyfiyyətcə fərqli yeni etnosun yaranması prosesidir. Bu mərhələ azərbaycanlıların formalaşması mərhələsidir. Etnogenezin qabaqkı mərhələsində Alban, Sak, Kimmer, Kaspi və s. etnoslar əsasında Alban xalqı təşəkkül tapmışdı və bununla əlaqədar olaraq vahid danışıq dili, milli mədəniyyət yaranmışdı. Nizami, Xaqani, Fələki və b. nəhənglər məhz həmin etnik özül, mədəni özünəməxsusluq üzərində yüksəlmişdilər». (6; 208)

X əsrə qədər Oğuzların, Xəzərlərin, Qıpçaqların Azərbaycan ərazisinə axınının ardı-arası kəsilməyib. Cənubda isə e.ə. III-I minilliklər arasında Lulluların, Suların, Kutilərin, Turukkilərin, Kasların, Mannalıların, Madalıların Türkmənşə’li olduğunu qeyd etmişik. Bütün bunlar Ərəblərin dediyi kimi, Azərbaycanın həqiqətən çox qədimdən Türklər ölkəsi olduğunu göstərir. Parfiya dövründə də, Sasanilər və Xilafət zamanında da rəsmi dairələrdə dövlət işləri pəhləvi dilində, Ərəb, Fars dillərində aparılmışdır. Lakin geniş kütlə şəhər və kəndlərdə Türk dilində danışmışdır. Manna, Mada dövründən cənubda Türk tayfalarının və Türk tayfa dillərinin konsolidasiyası Atropatena dövründə güclənmiş və Hunların qərbə yayılması ilə IV-V əsrlərdə ümumiləşmə başa çatmış, cənubi Azərbaycan ərazisində Atropatenalıların Azərbaycan dili təşəkkül tapmışdır. E.ə. IV əsrdən şimalda Alban dövlətinin yaranması ilə ümumiləşməyə başlamış Alban və ya Aran dili də eyni vaxtda təşəkkülünü başa çatdırmışdır. Atropatena/Azəri və Alban/Arran dillərinin təşəkkül prosesi, eyni zamanda, onların əvvəlcə Parfiya, sonralar Sasanilər dövləti tərkibində bir canişinlikdə birləşdirilməsi ilə vahid dil kimi formalaşma istiqamətində davam etmişdir. Bu proses V əsrdə başa çatmış, VI əsrdən Azərbaycan şifahi ədəbi dilinin təşəkkülü sür’ətlənmiş, VI-VIII əsrlərdə şifahi ədəbi dilin misilsiz abidəsi olan «Dədə Qorqud» kitabının tam formalaşması ilə şifahi ədəbi dilin təşəkkülü başa çatmışdır. Bundan sonrakı dövr (XII əsrə qədər) ədəbi dilin yazılı qolunun təşəkkülü dövrüdür. XI-XII əsrlərdə Səlcuq-Oğuzların gəlişi ilə yazılı ədəbi dilin geniş fəaliyyətə başlaması üçün hərtərəfli zəmin yaranmışdır.