آزربايجان اراضيسينده قديم تورک يازيلاري



مونقولوستاندان باشلاميش ماجاريستانا قده ر بؤيوک بير اراضيده قديم تورک آبيده لري ياييلميشدير. قبير داشلاري، قايالار، موختليف قابلار و س. اوزه رينده يازيلميش بو آبيده لر ١١-٥ يوزايلليکلره عاييد ائديلير. مونقولوستان اراضيسينده 33، يئنيسئي چايي ساحيللرينده 140، لئنا-بايکال اراضيسينده 40-آ قده ر، داغليق آلتايدا 20، شرقي تورکوستاندا 10، شيمالي قيرغيزيستان و قازاخيستان اراضيسينده 28، فرقانه ده، شيمالي توخاريستاندا 18-ه قده ر، شرقي آوروپادا خئيلي بئله يازيلي آبيده تاپيلميشدير. شيمالي قافقازدا — کومراندا کؤهنه ديوارلار اوزه رينده کيچيک يازيلي متنلر موعيين ائديلميشدير.

آزربايجان اراضيسي چوخ قديم دؤورلردن اينسان مسکني اولموش، شيماللي-جنوبلو اؤلکه ميزين اراضيسينده قديملردن تورک طايفالاري ياشاميشدير. قديم منبعلردن هر بير اوخوجونون آلديغي آيدين تاثثورات، بير سيرا گؤرکه ملي عاليملريميزين تدقيق و آراشديرمالاري بونو چوخدان ثوبوت ائتميشدير. لاکين موحافيظه کار تاريخچيلر آزربايجان اراضيسينده کي قديم خالقلارين منشاييني ايران و يا قافقاز خالقلاري و اونلارين ديللري اساسيندا زورلا " اساسلانديرماقدان " معنوي ذؤوق آليرلار. تورک طايفالاري چوخ قديملردن گؤي اوزونه سپه له نميش اولدوز کيمي، آزربايجان اراضيسينه سپه له نميشدير. همين اولدوزلارين مين ايلليکلر آرخاسيندان ايشارتيلاري گؤرونمکده دير. لاکين بير چوخلاري اولدوز شوعاعلارينين اوزه رينه قارا پرده چکمه يه چاليشيرلار.

اصلینده، بو، تاريخي حقيقتي اينکار ائتمکله ياناشي، هم ده جاهيلليک علامتيدير. بؤيوکلويوندن آسيلي اولماياراق، هر هانسي بير عاليم تاريخي حقيقتي پرده له ييرسه، او، يئرليچيليک، محلله چيليک، عيرقچيليک، ميللتچيليک، موناقيشه، توققوشما باتاقليغيندادير و موختليف خالقلاري موناقيشه يه آپارير. تاريخ تاريخدير. هيند، چين مدنييتي اولاندا آوروپا مدنييتي يوخ ايدي. آمما ايندي آوروپا وار، لاکين بو او دئمک دئييل کي، آوروپا گئچميش بشر مدنييتيني دانماليدير. اينسان بيلمه ليدير کي، بوتون اينسانلار بير منشادندير، بوتون ديللر و دينلر ده بير کؤکدندير. رنگيندن، دريسيندن، آنتروپولوژي قورولوشوندان، ديليندن، دينيندن آسيلي اولماياراق، بوتون اينسانلار اينساندير و قوهومدور. بو جهتين درک اولونماماسي آزغينليغا، موحاريبه لره، سيلاحلي توققوشمالارا سبب اولور، اينسان اؤزو بيلمه دن اؤزونه قنيم کسيلير. بشرييت حاضيردا عاغيلا دولماميش، بدنينده يوکسه ک ائنئرژيسي اولان، داعوا-دالاشلا ائنئرژيسيندن اؤز خئيرينه ايستيفاده ائتمه يه چاليشان اوشاق کيميدير و چوخ چتين بير مساله ده بودور کي، بو اوشاغين عاغيللي بير آتاسي دا يوخدور، اگر عاغيللي بير آتا تاپيلسا، يئر اوزونده عدالت بير ساعاتدا برپا اولونا بيله ر.

بيز قديم مدنييتيميزي اؤيره نمه يه چاليشيريق. هر بير اراضيده ياشايان خالق بو ايشله مشغول اولماليدير و اولور دا. بورادا مقصد بشر مدنييتينين عومومي اينکيشاف يولونو اؤيره نمکدير. بشر اؤز گئچميشيني اؤيره نمه ليدير کي، گله جک يولونو دوزگون موعيينله شديره بيلسين.

لاکين بعزي خالقلار مدنييت آبيده لريندن ايختيلاف و موناقيشه لر اوچون ايستيفاده ائدير، اونو اؤيونمه واسيطه سينه چئويرير، ساختا ماتئرياللارلا اؤز " قديم " ليييني، ايبتيدادان اينسانلا ايلکين باغليليغيني اساسلانديرماغا چاليشير، اراضي ايدديعالارينا گئچمک اوچون واسيطه لر آختارير.

بيزيم خالق ائقوييست يوخ، آلتروييستدير، يعني اؤز قديمليييندن، قديم مدنييتيندن ايستيفاده ائتمک، اونو اؤيره نمک، دونيا آرئناسينا چيخارماق، اؤيونمک عوضينه، قديم مدنييت نومونه لريني اوزه چيخارماغا ائحتيياط ائدير، تورکلرين بورا گلمه اولدوغونو، بيزيم باشقا طايفالاردان چئوريلديييميزي ايثباتا چاليشير، چونکو الينده " حاضير فاکت " يوخدور، هئرئدوت، ايستيرابون و باشقالاري چيغيرا-چيغيرا دئمه ييبلر بو يئرلرده تورک ديللي طايفالارين ياشاديغيني، تاريخين آتاسي يازماييب. گؤرونه ن شوعاعلار ايسه " اساس " وئرمير، عاليم ايشي ساييلمير.

اصلینده، تاريخي تدقيقاتا دؤولت نظارتي اولماليدير. ايدئولوگييا مساله لرينه باخان شخصلرين يوکسه ک ساوادي اولمالي، اونلار گئچميشي گؤرمه لي، اؤيرهنمه لي، اوبيئکتيو تدقيقاتي يوکسه لتمه لي، موحافيظه کار و تئندئنسييالي يازيلاري عئلمي موذاکيره لر يولو ايله جيلوولاماليدير. اؤزباشينا آخينلا هر کس ايسته ديييني يازير و ان دهشتليسي ده بودور کي، گوجلو قلم تاريخه موحافيظه کار ياناشانلارين الينده دير. اونا گؤره ده تاريخين حقيقي قاپيلاريني آچماق چتيندير.

حمزه ولي اوغلو علييئو (1924) زنگيلان´ين هووه دي کندينده (بو کند 1929-جو ايلده يييه سيزليک اوجوندان ائرمنيستانا قاتيليب) دوغولوب. باکي دؤولت اونيوئرسيتئتيني بيتيريب. کندي ترک ائده نه قده ر هووه ديده موعلليم ايشله ييب. وطنپرور ضيياليدير، بير نئچه شئعر کيتابينين مو´لليفيدير. همزه موعلليم 80-جي ايللرين اوللريندن هووه دي اطرافيندا يئرله شه ن قارقا داشي داغينين سينه سينده موشاهيده ائتدييي يازيلي داشلارلا ماراقلانيب، زمانه آداملارينين لاقئيدليک و مسوليتسيزليييندن ائحتيياط ائده ره ک داشلارلا صبر و تمکينله داورانيب، داشلاري قورويوب. اينانيب کي، بو داشلار قديم تورکلرين، اولو بابالاريميزين ياديگاريدير. قديم يازيلاري، قديم اليفبالاري اؤيره نيب. بؤيوک زحمتله موعيينله شديره بيليب کي، بو يازيلار تورک يازيلارينداندير، قديم اورخون-يئنيسئي يازيلاري سيلسيله سينه داخيلدير. بو، بير کشف ايدي، خوشبخت بير تاپينتي ايدي، عئلمي ايجتيماعييتي سئوينديرمه لي ايدي. لاکين چوخ تأسسوف کي، همزه ولي اوغلو هانسي قاپييا گئديبسه، گئري قايتاريبلار. " عئلم و حيات " ژورناليندا ييغجام بير معلومات — مقاله چاپ ائتديره بيليب (1985، 11)، لاکين بو يازي دا ديققتدن کناردا قاليب، هئچ کسي ماراقلانديرماييب. يالنيز رئداکسييادا تاپشيريبلار کي، بير ده بئله يازيلار گتيرمه سين — ائرمنيلرله موناقيشه يه سبب اولور.

کندي ترک ائده رکن، ائو شئيلري عوضينه، 6 بؤلوک يازيلي داشدان بيريني اؤزو ايله عزيزله ييب گؤتوره ن همزه ولي اوغلو باکي دؤولت اونيوئرسيتئتينين تاريخ فاکولته سينده، نسيمي آدينا ديلچيليک اينستيتوتوندا موذاکيره لر آپاريب. لاکين بير ثمره گؤرمه ييب.

همزه موعلليم بو گونلرده ه. توسي آدينا آدپو-نون فيلولوگييا فاکولته سينين عئلمي سئميناريندا گئنيش معروزه ائتدي، بازالت داشي و اونون اوزه رينده کي يازيلارلا عياني شکيلده يولداشلاري تانيش ائتدي. تأسسوف کي، کيتابه لرين هاميسي حاضيردا الده دئييل. الده اولان يئگانه داشدا اورخون-يئنيسئي اليفباسي ايله يازي آيدين موشاهيده اولونور. اونا گؤره ده بيز بعزي مولاحيظه لريميزي بيلديرمکله مؤلليفه يازينين و کيتابه نين شکلينين چاپيندا کؤمک ائتديک.

همزه موعلليم آبيدنين ايلک جومله لريني اوخويا بيلميشدي. ايکينجي سطيري اوخوماقدا اونا کؤمک ائتديم. حيسس اولونور کي، يان-يانا دوزولموش داشلاردا بير تاريخي حاديثه، بير احوالات حک اولونموشدور. اوخونان داش بو سيلسيله نين هانسي حيصه سيدير، بيلينمير. اونا گؤره ده همزه موعلليمين اوخودوغونو بير قده ر فرقلي اوخوماق دا مومکوندور؛ خوصوصن " ائرينج " سؤزو گئچه ن مينيللييين سونلارينا مخصوص بعزي آبيده لرده تصديق اداتي اولماقلا ياناشي، "بدبختليک" ، "بدبخت" معنالاريندا دا ايشله نميشدير. و يا " اوچ اوق" کيمي اوخونان سؤزلري "چوخ" کيمي ده اوخوماق اولار. بوتون بونلار مومکوندور، لاکين اساس مساله بودور کي، بو داشداکي يازيلار اورخون-يئنيسئي اليفباسي ايله يازيلميش قديم تورک آبيده سيدير.
داشلار بوتؤولوکده اوخوندوقدا اؤز سيرلريني ده آچاجاقدير. هله ليک، هووه دي آبيده لري تام اوخونماديغي اوچون اؤز سيرلريني ده گيزلي ساخلايير1.
آزربايجان اراضيسينده قديم تورک يازيلاري تاپيليب! تورکولوق عاليملر و بوتون وطن سئوه رلر اوچون بو بير موژده دير.

10. 05. 95

AZƏRBAYCAH ƏRAZİSİHDƏ QƏDİM TÜRK YAZILARI

Monqolustandan başlamış Macarıstana qədər böyük bir ərazidə qədim türk abidələri yayılmışdır. Qəbir daşları, qayalar, müxtəlif qablar və s. üzərində yazılmış bu abidələr V-XI yüzilliklərə aid edilir. Monqolustan ərazisində 33, Yenisey çayı sahillərində 140, Lena-Baykal ərazisində 40-a qədər, Dağlıq Altayda 20, Şərqi Türküstanda 10, Şimali Qırğızıstan və Qazaxıstan ərazisində 28, Fərqanədə, Şimali Toxarıstanda 18-ə qədər, Şərqi Avropada xeyli belə yazılı abidə tapılmışdır. Şimali Qafqazda — Kumranda köhnə divarlar üzərində kiçik yazılı mətnlər müəyyən edilmişdir.
Azərbaycan ərazisi çox qədim dövrlərdən insan məskəni olmuş, şimallı-cənublu ölkəmizin ərazisində qədimlərdən türk tayfaları yaşamışdır. Qədim mənbələrdən hər bir oxucunun aldığı aydın təəssürat, bir sıra görkəmli alimlərimizin tədqiq və araşdırmaları bunu çoxdan sübut etmişdir. Lakin mühafizəkar tarixçilər Azərbaycan ərazisindəki qədim xalqların mənşəyini İran və ya Qafqaz xalqları və onların dilləri əsasında zorla ”əsaslandırmaqdan” mə’nəvi zövq alırlar. Türk tayfaları çox qədimlərdən göy üzünə səpələnmiş ulduz kimi, Azərbaycan ərazisinə səpələnmişdir. Həmin ulduzların minilliklər arxasından işartıları görünməkdədir. Lakin bir çoxları ulduz şüalarının üzərinə qara pərdə çəkməyə çalışırlar.

Əslində, bu, tarixi həqiqəti inkar etməklə yanaşı, həm də cahillik əlamətidir. Böyüklüyündən asılı olmayaraq, hər hansı bir alim tarixi həqiqəti pərdələyirsə, o, yerliçilik, məhəlləçilik, irqçilik, millətçilik, münaqişə, toqquşma bataqlığındadır və müxtəlif xalqları münaqişəyə aparır. Tarix — tarixdir. Hind, Çin mədəniyyəti olanda Avropa mədəniyyəti yox idi. Amma indi Avropa var, lakin bu o demək deyil ki, Avropa keçmiş bəşər mədəniyyətini danmalıdır. İnsan bilməlidir ki, bütün insanlar bir mənşədəndir, bütün dillər və dinlər də bir kökdəndir. Rəngindən, dərisindən, antropoloji quruluşundan, dilindən, dinindən asılı olmayaraq, bütün insanlar insandır və qohumdur. Bu cəhətin dərk olunmaması azğınlığa, müharibələrə, silahlı toqquşmalara səbəb olur, insan özü bilmədən özünə qənim kəsilir. Bəşəriyyət hazırda ağıla dolmamış, bədənində yüksək enerjisi olan, dava-dalaşla enerjisindən öz xeyrinə istifadə etməyə çalışan uşaq kimidir və çox çətin bir məsələ də budur ki, bu uşağın ağıllı bir atası da yoxdur, əgər ağıllı bir ata tapılsa, Yer üzündə ədalət bir saatda bərpa oluna bilər.

Biz qədim mədəniyyətimizi öyrənməyə çalışırıq. Hər bir ərazidə yaşayan xalq bu işlə məşğul olmalıdır və olur da. Burada məqsəd bəşər mədəniyyətinin ümumi inkişaf yolunu öyrənməkdir. Bəşər öz keçmişini öyrənməlidir ki, gələcək yolunu düzgün müəyyənləşdirə bilsin.

Lakin bə’zi xalqlar mədəniyyət abidələrindən ixtilaf və münaqişələr üçün istifadə edir, onu öyünmə vasitəsinə çevirir, saxta materiallarla öz ”qədim”liyini, ibtidadan insanla ilkin bağlılığını əsaslandırmağa çalışır, ərazi iddialarına keçmək üçün vasitələr axtarır.

Bizim xalq eqoist yox, altruistdir, yə’ni öz qədimliyindən, qədim mədəniyyətindən istifadə etmək, onu öyrənmək, dünya arenasına çıxarmaq, öyünmək əvəzinə, qədim mədəniyyət nümunələrini üzə çıxarmağa ehtiyat edir, türklərin bura gəlmə olduğunu, bizim başqa tayfalardan çevrildiyimizi isbata çalışır, çünki əlində ”hazır fakt” yoxdur, Heredot, Strabon və başqaları çığıra-çığıra deməyiblər bu yerlərdə türkdilli tayfaların yaşadığını, tarixin atası yazmayıb. Görünən şüalar isə ”əsas” vermir, alim işi sayılmır.

Əslində, tarixi tədqiqata dövlət nəzarəti olmalıdır. İdeologiya məsələlərinə baxan şəxslərin yüksək savadı olmalı, onlar keçmişi görməli, öyrənməli, obyektiv tədqiqatı yüksəltməli, mühafizəkar və tendensiyalı yazıları elmi müzakirələr yolu ilə cilovlamalıdır. Özbaşına axınla hər kəs istədiyini yazır və ən dəhşətlisi də budur ki, güclü qələm tarixə mühafizəkar yanaşanların əlindədir. Ona görə də tarixin həqiqi qapılarını açmaq çətindir.

Həmzə Vəli oğlu Əliyev (1924) Zəngilanın Hüvədi kəndində (bu kənd 1929-cu ildə yiyəsizlik ucundan Ermənistana qatılıb) doğulub. Bakı Dövlət Universitetini bitirib. Kəndi tərk edənə qədər Hüvədidə müəllim işləyib. Vətənpərvər ziyalıdır, bir neçə şe’r kitabının müəllifidir. Həmzə müəllim 80-ci illərin əvvəllərindən Hüvədi ətrafında yerləşən Qarqa daşı dağının sinəsində müşahidə etdiyi yazılı daşlarla maraqlanıb, zəmanə adamlarının laqeydlik və məs’uliyyətsizliyindən ehtiyat edərək daşlarla səbr və təmkinlə davranıb, daşları qoruyub. İnanıb ki, bu daşlar qədim türklərin, ulu babalarımızın yadigarıdır. Qədim yazıları, qədim əlifbaları öyrənib. Böyük zəhmətlə müəyyənləşdirə bilib ki, bu yazılar türk yazılarındandır, qədim Orxon-Yenisey yazıları silsiləsinə daxildir. Bu, bir kəşf idi, xoşbəxt bir tapıntı idi, elmi ictimaiyyəti sevindirməli idi. Lakin çox təəssüf ki, Həmzə Vəli oğlu hansı qapıya gedibsə, geri qaytarıblar. ”Elm və həyat” jurnalında yığcam bir mə’lumat — məqalə çap etdirə bilib (1985, 11), lakin bu yazı da diqqətdən kənarda qalıb, heç kəsi maraqlandırmayıb. Yalnız redaksiyada tapşırıblar ki, bir də belə yazılar gətirməsin — ermənilərlə münaqişəyə səbəb olur.

Kəndi tərk edərkən, ev şeyləri əvəzinə, 6 bölük yazılı daşdan birini özü ilə əzizləyib götürən Həmzə Vəli oğlu Bakı Dövlət Universitetinin tarix fakültəsində, Həsimi adına Dilçilik İnstitutunda müzakirələr aparıb. Lakin bir səmərə görməyib.
Həmzə müəllim bu günlərdə H. Tusi adına ADPU-nun filologiya fakültəsinin elmi seminarında geniş mə’ruzə etdi, bazalt daşı və onun üzərindəki yazılarla əyani şəkildə yoldaşları tanış etdi. Təəssüf ki, kitabələrin hamısı hazırda əldə deyil. Əldə olan yeganə daşda Orxon-Yenisey əlifbası ilə yazı aydın müşahidə olunur. Ona görə də biz bə’zi mülahizələrimizi bildirməklə müəllifə yazının və kitabənin şəklinin çapında kömək etdik.

Həmzə müəllim abidənin ilk cümlələrini oxuya bilmişdi. İkinci sətiri oxumaqda ona kömək etdim. Hiss olunur ki, yan-yana düzülmüş daşlarda bir tarixi hadisə, bir əhvalat həkk olunmuşdur. Oxunan daş bu silsilənin hansı hissəsidir, bilinmir. Ona görə də Həmzə müəllimin oxuduğunu bir qədər fərqli oxumaq da mümkündür; xüsusən ”erinc” sözü keçən minilliyin sonlarına məxsus bə’zi abidələrdə təsdiq ədatı olmaqla yanaşı, ”bədbəxtlik”, ”bədbəxt” mə’nalarında da işlənmişdir. Və ya ”üç oq” kimi oxunan sözləri ”çox” kimi də oxumaq olar. Bütün bunlar mümkündür, lakin əsas məsələ budur ki, bu daşdakı yazılar Orxon-Yenisey əlifbası ilə yazılmış qədim türk abidəsidir.

Daşlar bütövlükdə oxunduqda öz sirlərini də açacaqdır. Hələlik, Hüvədi abidələri tam oxunmadığı üçün öz sirlərini də gizli saxlayır1.
Azərbaycan ərazisində qədim türk yazıları tapılıb! Türkoloq alimlər və bütün vətənsevərlər üçün bu bir müjdədir.

10. 05. 95