بالغ / بالق (بالیق، بالیغ بالغ بالق )

واژة ترکی به معنی شهر و قلعه و کاخ که تنها یا به صورت ترکیبی در اسامی شهرها و اماکن به کار رفته است . این کلمه که در کتیبه های اورخون (قرن دوم ) و نوشته های اویغوری استعمال شده از واژه های کهن و اصیل ترکی است . علاوه بر این کلمه در قسمتی از متون اویغوری به واژة «کنت » و «کند» به معنی شهر نیز برمی خوریم که بعدها وارد محیط ترک زبانان شده و جای کلمة بالق را گرفته است . به نظر می رسد که از قرن پنجم در بخش بزرگی از سرزمینهای ترک نشین کلمة بالق دیگر به معنی شهر به کار نرفته و جایش را به واژة کند یا کنت داده است چنانکه در منظومة حماسی قوتاد غوبیلیگ (قرن پنجم ) فقط کلمة کنت به کار رفته است .

محمود کاشغری در دیوان لغات الترک بعد از قید واژة بلق (بالق ) به معنی کاخ و شهر (ج 1 ص 317 و بلقلندی ـ به معنی «در جایی قلعه ساخته شد» ـ ج 2 ص 210) لازم دیده است تصریح کند که این عنوان «مجوسی » و مخصوص اویغورها بوده است . در نسخه ای از داستان اوغوز (غز) که متعلق به دورة نسبتا جدیدتر است و به خط اویغوری نوشته شده این واژه به صورت اصل قدیمی بالق و بالوق آمده است . بالق در اویغوری و چینی به معنی شهر و قلعه (رادلف ج 4 ص 1166) و در جغتایی به معنی «شهری که اطرافش را دیوارهایی محصور کرده باشد» آمده است (همان ج 4 ص 1498). در لهجه و تلفظ ترکی امروزی این واژه دیگر به کار نمی رود.

بالق به صورت ترکیبی نیز در اسامی شهرها و اماکن دیده می شود: مثلا در کتیبه های اورخون به صورت بیش بالق («پنج شهر» در ترکستان چین رجوع کنید به کاشغری ج 1 ص 317) چن بالق (همان ج 1 ص 103) ینی بالق (همان ج 1 ص 103 317) خان بالق («شهرخان » شهرهای قره قروم و پکن مدت زمانی به این نام خوانده می شدند) ایلی بالق (در ساحل رود ایلی که نام روسی آن «ایلی ایسک » است ).

به نظر بنگ (1932) واژة بالق با بالچق به معنی گل (همان ص 210 316 و نیز ص 412 ج 2 ص 210) نسبت دارد. مشابه این دگرگونی معنایی را در کلمة ترکی دیگر توی می توان دید که هم به معنای گل است (همان ج 3 ص 103) و هم به معنای قرارگاه (همان ج 1 ص 429) و در نوشته های اویغوری به معنی شهر نیز به کار رفته است . این تحول معنایی با ملاحظة ساختمانهای گلی شهرها طبیعی می نماید (شوارتز ص 156 و بعد ص 410).

منابع : یوسف حاجب خاص قوتادغوبیلیگ محمودبن حسین کاشغری دیوان لغات الترک

W. Bang and A. V. Gabain، Analytischer Index ...، SBAW ، XVII، 1931; W.Bang and G.R.Rahmeti، Die Legende von Oghuz Qaghan، SBAW ، XXV، Berlin 1932، and turkish transl.، Oguz Kagan destan i ، Istanbul 1936; A. V. Le Coq، SBAW ، 1902; Radloff، Versuch eines Worterbuches des turkischen Dialekte ، Petersburg 1866; Ramstedt، JSFOu ، XXXII، 9; F. V. Schwarz، Turkestan .

) / د. ا. ترک / رشید رحمتی آرات (