بیگدلی

قبیلة بزرگ و قدیمی ترک از قبایل بیست ودوگانة غز. نام این قبیله در دیوان لغات الترک به صورت بکتلی نوشته شده است . به صورتهای بیکدلی و بگدلی و بویوک دیل لی (قائم مقام ص 444) نیز ضبط شده است که طبق نسب نامه های افسانه ای ترکان از نسل یولدوزخان پسر سوم اغوزخان هستند (رشیدالدین فضل الله ج 1 ص 25 41 حمدالله مستوفی ص 566). کاشغری معنایی برای این نام ذکر نکرده است اما خواجه رشیدالدین (ج 1 ص 41) آورده است که بیگدلی یعنی کسی که همانند بزرگان عزیز باشد. این قبیله با شعار و علامت خاص خود از سایر قبایل ترک متمایز بود (کاشغری ص 171). تاریخ ورود این قبیله به ایران نامعلوم است اما براساس خبر ضعیفی که از جامع التواریخ خواجه رشیدالدین نقل شده است در عصر سلاجقه بردگانی از قبیلة بیگدلی در غرجستان خرید و فروش می شدند از جمله انوشتکین غرجه جد خوارزمشاهیان که در سالهای آخر سلطنت ملکشاه سلجوقی شحنة خوارزم بود (قفس اوغلی ص 48ـ 49 52). این قبیله ظاهرا پیش از مهاجرت به طرف جنوب غربی (ماوراءالنهر خوارزم ایران عراق آناطولی و شام ) در کوههای آلتایی سکونت داشتند. آنها در عصر چنگیزخان در شمار قبایل نایمان بودند و در لشکرکشی جورماغون نویان سردار معروف مغول به ایران شرکت کردند و تدریجا تا آناطولی و شام پیش رفتند (قائم مقام ص 445). بیگدلیهای شام که به شاملو مشهورند اغلب در اطراف حلب پراکنده بودند (سومر ص 209) و بهترین چراگاهها در میان حلب و دیار بکر به آنان تعلق داشت ( د.اسلام چاپ دوم ذیل ماده ). استقرار شاملوهای بیگدلی در ایران ظاهرا پیش از تشکیل دولت صفویه صورت گرفته است . امرای یکی از طوایف اوجی از طوایف مشهور شاملو (سومر ص 209 211) پیش از نیمة اول قرن نهم در قریة لوشان از روستاهای طارم سکونت داشتند (مرعشی ص 260ـ261). برخی از منابع دورة صفویه میان طوایف بیگدلی و شاملو تفاوت قائل شده اند. شاملوها یکی از طوایف قزلباشان بودند اما نام بیگدلیها نخستین بار پس از وقایع 953 آمده است . در این سال برکت خلیفة بیگدلی از القاص میرزا برادر شورشی شاه طهماسب جدا شد و به اردوی شاه طهماسب پیوست (روملو ج 1 ص 408). احمدبیگ بیگدلی در 1002 داروغة لاهیجان شد (اسکندرمنشی ج 1 ص 459). محمدبیگ بیگدلی شاملو و برادرانش قبان سلطان و ساروبیگ از سرداران و حکام معتبر دولت شاه عباس صفوی بودند (همان ج 1 ص 535 ج 2 ص 641 811 منجم یزدی ص 402 409).

زینل بیگ بیگدلی * از سرداران ارتش شاه عباس در 1037 حاکم ری بود (اسکندرمنشی ج 2 ص 935 حسینی استرآبادی ص 214). حیدرسلطان بیگدلی ایشیک آقاسی باشی حرم شاه عباس بود (اسکندرمنشی ج 2 ص 860). گوندغمش سلطان بیگدلی که در حوالی کرکوک سکونت داشت در 1032 و به هنگام اولین تهاجم شاه عباس به بغداد با اتباع خود به اردوی شاه عباس پیوست و با دریافت تیولی بزرگ در آزربايجان به آن سامان مهاجرت کرد (همان ج 2 ص 1085). طوایف بیگدلی ایران از دورة سلطنت صفویه که اغلب در نواحی غربی و مرکزی ایران سکونت داشتند در آزربايجان و در اطراف مراغه (قائم مقام ص 446) و در کنار رودخانة مزلقان چای (مزدقان چای ) و بلوکات ساوه می زیستند (همانجا ناصرالدین قاجار ص 18ـ 19 افضل الملک ص 104). عده ای از بیگدلیها تدریجا به طرف قم مهاجرت کردند و در شمار یکی از نیروهای اجتماعی مهم قم درآمدند.

برخی از مشاهیر بیگدلیها عبارت اند از: حاجی لطفعلی خان آذربیگدلی * شاعر معروف قرن دوازدهم و صاحب تذکرة آتشکدة آذر محمدزمان بیگ بیگدلی و پسرش ولی محمدخان بیگدلی از بزرگان دولت شاه سلطان حسین صفوی (جزایری ص 69) حسین بیگ لله بیگدلی * دورمیش خان بیگدلی * مصطفی خان بیگدلی که در آخرین سال سلطنت نادرشاه به سفارت عثمانی رفته بود (قائم مقام همانجا غفاری کاشانی ص 41) محمدزمان خان بیگدلی نوادة مصطفی خان از مشاهیر و بزرگان دربار کریم خان زند و جانشینان او (غفاری کاشانی ص 165 211 545 553) علیقلی خان بیگدلی * از سران افشاریه و یدالله خان اسلحه دارباشی سرکردة بیگدلیهای همدان و زنجان از رجال دربار رضاخان و پسرش محمدرضا پهلوی . در میان بعضی از طوایف چادرنشین یا اسکان یافتة ایران چند تیرة ترک و ترکمن دیده می شود که بیگدلی نام دارند از جملة آنان طایفة بیگدلی از طوایف آغاجری خوزستان است (امام شوشتری ص 86). در میان طوایف ترکمن گوکلان نیز طایفه ای به نام بیگدلی وجود داشته است ( گرگان نامه ص 126 241 قورخانچی ص 60). اما انتساب این طایفة ترکمن به قبیلة قدیمی بیگدلی محل تردید است . در میان ایلات قشقایی نیز سه تیره به نام بیگدلی وجود دارد که دو تیرة آن از طوایف کشکولی بزرگ و یک تیرة آن از طوایف شش بلوکی است (مرکز آمار ایران ص 17 پیمان ص 217 قهرمانی ابیوردی ص 426 439).

منابع : اسکندرمنشی تاریخ عالم آرای عباسی تهران 1350ش غلامحسین افضل الملک تاریخ و جغرافیای قم تهران 1356ش محمدعلی امام شوشتری تاریخ جغرافیائی خوزستان تهران 1331ش حبیب الله پیمان توصیف و تحلیلی از ساختمان اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی ایل قشقائی تهران 1347ش عبدالله بن نورالدین جزایری کتاب تذکرة شوشتر چاپ خان بهادر مولی بخش و محمد هدایت حسین تهران 1348ش حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی تاریخ سلطانی : از شیخ صفی تا شاه صفی چاپ احسان اشراقی تهران 1364ش حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی تاریخ گزیده چاپ عبدالحسین نوائی تهران 1362ش رشیدالدین فضل الله جامع التواریخ چاپ بهمن کریمی تهران 1338ش حسن روملو احسن التواریخ چاپ عبدالحسین نوائی ج 12 تهران 1357ش فاروق سومر نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعة دولت صفوی ترجمة احسان اشراقی و محمدتقی امامی تهران 1371ش ابوالحسن غفاری کاشانی گلشن مراد چاپ غلامرضا طباطبائی مجد تهران 1369ش ابوالقاسم بن عیسی قائم مقام منشآت قائم مقام فراهانی چاپ فرهاد میرزا معتمدالدوله تهران 1280 ابراهیم قفس اوغلی تاریخ دولت خوارزمشاهیان ترجمة داود اصفهانیان تهران 1367ش محمدعلی قورخانچی نخبة سیفیه : در تاریخ و جغرافیای استرآباد چاپ منصورة اتحادیه (نظام مافی ) و سیروس سعدوندیان تهران 1360ش مظفر قهرمانی ابیوردی از باورد یا ابیورد خراسان تا ابیورد یا بوالورد فارسی تهران 1355ش محمودبن حسین کاشغری نامها و صفتها و ضمیرها و پسوندهای دیوان لغات الترک ترجمه و تنظیم و ترتیب الفبائی محمد دبیرسیاقی تهران 1357ش گرگان نامه به کوشش مسیح ذبیحی چاپ ایرج افشار تهران 1363ش ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی تاریخ گیلان و دیلمستان چاپ منوچهر ستوده تهران 1364ش مرکز آمار ایران سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده 1366: نتایج تفصیلی ایل قشقایی تهران 1368ش جلال الدین محمد منجم یزدی تاریخ عباسی یا روزنامة ملاجلال چاپ سیف الله وحیدنیا تهران 1366ش ناصرالدین قاجار شاه ایران شهریار جاده ها: سفرنامة ناصرالدین شاه به عتبات چاپ محمدرضا عباسی و پرویز بدیعی تهران 1372ش .

EI 2 ، s.v. "Begdili" (by Faruk Sدmer).

/ علی پورصفر قصابی نژاد /