دده قورقود توركمنجه- بيرينجي بٶلوم

دده قورقود توركمنجه- اٶنسٶز

Çapa tayyarlan:
Akmırat Qürqenli
2005

1 Qiriş
Oquzlarıñ (Türkmenleriñ) iñ qadımı eposı(hemsı dastanı) bolan Dəde
Qorkut/ Qorkut Ata, 15-nci yyüzyılda Türkçülik düşüncəniniñ barha ösen
Ilhanlılar döwründe Ozanlar tarapından il arasına köp yayrayar. Ozanlar
Qorkut ata, Qöroqlı yalı milli destanları, toy-tomaşalararda, məreke
meylislerde şowhun bilen aydıp berer ekenler. Soñra bu rowarayatlar, kətipler
tarapından yazılıp başlanyar. Həzir Qorkut ata destanınıñ iki sanı dürli
qolyazmasınıñ bardıqı bilinyər. Olardan birisi Vatikan kitaphanasında,
beylekisi bolsa Almanıñ Deresden şəher kitaphanasında saklanyar. Bu
qolyazmalarıñ fotokopiyaları Türkmenistanıñ milli qolyazmalar inistitutına
qetrildipdir.
Yazqa qeçen Qorkut ata bir sözbaşı bilen 12 baydan (boy/destandan) ıbarat.
Sözbaşı, Osmanlı döwründe, soñra artdırlana meñzeyər. Eserdəki baylarıñ
hersı öz başına, ayrı-ayrı düzlen yalı bolup qörünse-de, olarda qidip yatan bir
sıdırqıyn durmuş obrazı qörünyər. Olarda Oquz iliniñ batırlıqı, ər yiqitleriñ
söweşleri, qöçüp-qonuşlar, dəp-dessurları, aw awlamak, ok atmak, toyları,
yasları… suwratlanıpdır.
Qorkut ata destanı tarıh hem ceoqrafıya taydanam ulı əhmiyete eye.
Oquzlarıñ ilki oturan topraklarını, durmuş yaqdaylarını we han-beqlerini
sayqarmak bolyar.
Eserde 9-nci asırda Türküstan Türkleri, şol sandan Qöktürkleriñ durmuşı
yaqşı yañlanıpdır. Onda Qaracık, Saqnak, Cend, Yeni-kent yalı tarıhı
şəherlerden söz edilip, ençeme dəpler hakında qürrüñ berilyər, mısal üçin
ölüniñ «yōqaşını»(yok+aşı) bermek, ölen yiqidiñ atınıñ quyruqını kesmek,
batırlara yuska(depecik) qaldırmak, ölen yiqidiñ atını onuñ bilen bile caylamak
«atım boqazlap, aşım beriñ», öleniñ ıyzından dırnak bilen yüzleri sıyrıp, qan
yaş dökmek, oqlan edermenlik qörkezmese at dakmazlık, baytalıñ(yılkınıñ)
2
etini iymek dəpleri qörse bolyar. Henizem Türkmenlerde «baytal ölsün, bal
qaynasın», «baytal eti, bal eti», kımıs içmek we ş.m. nakıllar bar.
Oquzlarıñ ulı duşmanı Qıpçaklar bolupdır, eserde bir batır öwlende
”Qıpcak melekne qan qusduran” diyilyər (2-nci bay)
Oquzlar Beçene (Piçnek) ili bilen hem yaqı bolupdır. Abulqazınıñ 18-nci
yüzyılda yazdıran «Şecere-ye terakime شجره تراکمه » eserinde bu hakda şeyle
diyilyər:
«Beçene uruqı özünden ”Turaqa” tarap Salur ili bile yaqı bolup çapışar
erdiler. Bəş, altı arkaqaçe bu iki ilniñ arasında duşmanlık bar erdi. Beçene ili
Salur iline qalıp qelurlar eydi. Onuñ üçin Salur ili, Beçene halkına ”it
Beçene” diyerler. Beçene ilniñ Doymadık atlı bir padışası bar erdi, ol qoşun
birle qelip, Salur ilini çapıp, Salur qazan alpnıñ enesi Ceceklini olcalap alup
qitdi»
Bu tarıyhı fakt, Dəde Qorkut destanınıñ ikinci bayında aqzalyar.
Oquz iliniñ 24 taypa ayrılşı barasında ”Şecere-ye terakimede” şeyle diyilyər:
«Oquz han oqlanlarına: ”Siz üçüñiz altın yayı tapıp qetirdiñiz, siziñ adıñız
Bozok bolsun, sizlerden bolanları kıyamata çenli Bozok diysinler” diydi. Üç
ok qetiren üç kiçi oqullarına:” Sizden bolanlara üçok diysinler” diydi, we
yene aytdı: ”Yay ok birle qeturqeñiz. Ol eş kişi bolmadı, Tañrıdan boldı.
Bizden burun öten halk yayı padışa ornunda bilip, okı ilçi ornunda qoyarlar.
Okı haysı yana bar diyse, ok ol yere barar. Men ölemden soñra, Bozok
nesliden bir kimse layık bola, halk onı patışa kılsun. Kıyamata çenli
Bozokuñ bir yaqşısı patışa bolsun we özqeleri saq tarapda oltursunlar.
Üçoklar onuñ sōl tarapında oltursunr” diydi».
Bu bölünşik şulardan ıbarat:
Bozoklar:
1-Qayı (qayım, berk)
2- Bayat (döwletli)
3- Alka-öyli (başarcañ)
3
4- Qara-öylük (niyrede otursa aköyli)
5- Yazır (iller aqası)
6- Dökür (töre, han)
7- Dōdurqa (yuwrt almak, at salmaqı bilqiç)
8- Yaparlı (yıqnanmak)
9- Owşar (yıldam, yüwrük)
10- Qırık (böke, pəliwan)
11- Beqdil (hormatlı)
12- Qarkın (işli)
Üçoklarlar:
1-Bayandar (bay, bereketli)
2-Beçene (qazaplı, söz bilqiç)
3-Çowdur (namıslı)
4-Çepni (batır)
5-Eymir (baylar bayı)
6-Ala-yonatlı (ala atlı)
7-Örəker (yaqşı)
8-Iqdir (uluq/ ulı)
9-Bökdür (qullukçı)
10-Uwa (belent mertebeli)
11-Qonuk (eziz)
12- Salır (qılcı ötqür)
Dəde Qorkut destanında, Bozoklar «Daş/daşkı Oquz», Üç-okları bolsa
«Iç/içerki Oquz» diyilyər. Eserde Oquzlarıñ baştutanı Bayandar han öz
qeñeşçileri bolan beqler bilen yurt dolandıryar, söweş waqtında bütin beqleriñ
ruqsatı bilen yöriyər. Destanda Bayndar hanıñ körekeni/qiyewsi Salır Qazanıñ
ulı rolı bar. Bayandar han oturan yerinden turmayan adam edilip qörkezilipdir.
4
Onuñ oqlı ya-da yakıyn qarındaşı bolmandır. Bu Bayndar han qöye soñra,
destana qirizilen bolmalı. Akqoyunlı Türkmenleriñ Bayandar diyen padışası
bar. Oquz boylarındakı (uruqlarındakı) Bayandar hanıñ atasınıñ adı Qök
handır. Yöne eserde onuñ atası «Qam-qan» diyilyər. Şeyle-de qadımı
eserlerde Salır Qazanıñ adı ”Enkeş” diyilip qörkezilen bolsa, Dəde Qorkut
destanında «Ulaş» diyilyər. Dəde Qorkudıñ ”Vatikan” nusqasında eseriñ adı
Qazan beq bilen baqlı bolup, ol «Oquznama we Qazan beq» diyip
atlandırılıpdır. Qazan beq qoşun serkerdesi bolup, hökümi yörqünli kişi
sayılyar. Salır Qazan Içoquzlardan bolup, iliñ ulı qeñeşçisi hökmünde
hormatlanıpdır. Ol yılda bir qezek öyüni öz iline talatdırıpdır.
Salır Qazan hakında ençeme tarıyhı faktlar bar. Hoca Reşiyt et-diniñ «Came
ut-tevarıyhı جامع التواريخ », şeyle-de Abulqazınıñ «Şecere-ye terakime» eserinde
bu şahsıyet hakında qürrüñ berilyər.

Dəde Qorkut kim bolupdır?
Dəde Qorkut, Oquz iliniñ iñ dana/bilqiç kişisi, öñden qörüci bilermeni,
qeñeşçisi. Ol öz qopuzı (tamdırası) bilen ilden-ile, beqden-beqe aylanıp,
öwütleri bilen han-beqleri doqrulıqa çaqıryar. Onuñ aydan qoşqı-öwütleri
yıqnanıp, oña «Dəde Qorkut» adı berilyər. Ol batırlıqı öwyər, namartlıqı
yazqaryar, yiqrenyər. Ata adı Türki halklarıñ arasında arassalıqıñ, pəkliqiñ,
yaqşı-zadalıqıñ simbolıdır.
Dəde Qorkut, yaş oqlanlara at beryər (Buqaç, Bamsı Beyrek, Basat…), qerek
waqtında başqa ile ilçi bolup qidyər.
11-nci yüzyılda yaşap öten Hoca Reşiyt etdin, Dəde Qorkut hakında şeyle
diyipdir: «Ol 295 yıl mundan ozal Aynal siryaw Qöy han (Oquzlarıñ
yabqusı/hanı) döwründe, ilçi hökmünde Muhammet piyqamberiñ yanıñ
iberilyər».
Türkmenlerde, bolmacak işi etcek bolanlara «Qorkudıñ qabrını qazma»
diyilyər, şu pəhimden uqur alınsa onuñ uzak yaşandıqını añsa bolyar.
5
Türküstanlı Türkleriñ rowayatına qörə Dəde Qorkut her yere baranda bir
qabrıñ qazlıp durandıqını qörüp, «bu kimiñ qabrı?» diyip soranda «Dəde
Qorkut diyen ər öz qabrına seredip duwr, bu şonuñ mazarı» diyip coqap
beryərler. Dəde Qorkut ol yerden qaçyar, ol nirə barsa şeyle zada duwş qelyər,
soñunda ol 300 yaşında, şol qabırlarıñ birinde caylanyar diyilyər. Rowayatlara
qörə bu mazar Qorkut şəherinde həzirki Qazaqıstanıñ «Novo-Kazalinsk» bilen
«Qızıl-ordanıñ» aralıqında yerleşipdir diyərler. Türkmensəhranıñ «Qüllidaq»
sebtinde «İnçeli Qerkeziñ» qarşısında Qorkut adında bir daqıñ yamacı bar, bu
at, Dəde Qorkut bilen baqlanşıklı bolmaqı ahmal.
Dəde Qorkut destanlarındakı bayları aydıp beryən ozanlar bolupdır. Olar
sözleriniñ soñunda: «Dədem Qokut qeldi, bay-bayladı, söy-söyledi…» diyərler.
Yene-de olar: «hanı ol diydiqim beq, erenler» diyip, özünden ozalkı döwri
qürrüñ beryərler. Kəbir baylarda, Dəde Qorkut qelip: «Bu bay Dəli
Domrolıñkı… bu bay Emraqıñkı bolsun, menden soñ ozanlar alıp söylesin,
alnı açık cōmartlar diñlesin» diyyər.
Şecere-ye Terakime-de Dəde Qorkut barasında şeyle bilqi berilyər:
«Oquz han Kiyumers zamanında erdi, Aynal yawı hanıñ weziri Qayı
halkından Dəde Qorkutdı. Ol biziñ piyqamberimiziñ atalarınıñ inisi
Abbasıñ öwladınıñ oqlanları, Baqdad şəherinde bəş yüz yıl patışalık
kıldı. Qorkut olarıñ zamanında erdi. Kiyumers bile Abbasıñ oqlanlarınıñ
arası bəş müñ yıl . Quzı yawı han, Oquz hanıñ bəşinci oqlıdır. Özüñiz
hasap kılıñ Quzı yawı bilen Qorkut Atanıñ we Aynal hanıñ arası niçe müñ
yıl bolar we indi biz bu aydan dört müñ yılda biyr-biyr we atma-at kimiñ
bolandıqını bilmeris. Oquz iliniñ yurtları, qündoquşı Issık qöl we
Almalık, ilerisi Sayram we Qazquwrt daqı (eserde Qazlık daqı) we
Qaracık daqı we qayrası Uluq daq we Kicik daq misiñ kəni bolar.
Qünbatuşı Sersoynıñ ayaqı, Yeñi-kent we Qaraqum. Şu aydılan yerleriñ
içinde dört müñ yıl, bəş müñ yıl oturdılar.
6
Salır Qazannı altı arka ötüp, yedilenci arkada Oquz hana yetiryərler. Indi
bu sözi okıyan we diñlən kişiler yaqşı pikir kılıñ Oquz han biziñ
piqamberden dört müñ yıl öñ qelendir. Qazan alp biziñ piqamberden üç yüz
yıl soñ qeldi. Qocalan çaqda mekqə barıp hacı bolup qeldi. Onda, Salır
Qazan alp, altı arkada Oquz hana niçik yetsin. Daqı, Salır Qazan Qayı,
Qorkut ata bile bir zamandadı».

Qorkut atanıñ Salır Qazan alpa baqışlap aydanı:
«Qazquwrt daqdan oñkıyr daşı yuqarlatdı,
Salır Qazan otur barıp qarbap tutdı,
It-Beçene qörüp anı, ıssından qitdi,
Alplar, beqler qören barmu Qazan kibi?
Bir Qazana kırk bir atlık atın saldı,
Ol Qazannı sol eli bilen aldı,
Saq eli bilen ile ulaşturdı,
Alplar, beqler qören barmu Qazan kibi?
Qök asmandan inip qeldi tiynli yılan,
Her adamı yuwdar boldı qören zaman,
Salır Qazan başın kesdi berməy aman,
Alplar, beqler qören barmu Qazan kibi?
Otuz-kırk müñ leşqer bilen Qazan barıp,
It-Beçene illerini qeldi qırıp,
Bir niçesi qutuldılar köp yalbarıp,
Alplar, beqler qören barmu Qazan kibi?
7
Türk we Türkmen, Arap-acam raqayatlar,
Qazan kıldı musulmanlara terbiyetler,
Kafırlarnı qırdı oşal köp fursatlar
Alplar, beqler qörqen barmu Qazan kibi?
Andan hünər qöterdiler barça ulı,
Baqzıylarqa orun berdi saqu solı
Bizqe boldı kamuq iliñ ornı diñli,
Alplar, beqler qörqen barmu Qazan kibi?
Saba Qorkut, öler bolduñ, indi bilqil
Ol Qazanıñ döwletine doqa kılqıl,
Kerwen qitdi, köp qiyç qaldıñ yola qiyrqil
Alplar, beqler qören barmu Qazan kibi?»
Yene şol eserde Qorkut Ata hakında şeyle bilqi bar:
Oquz ili yıqılıp Qayı halkından Aynal Yawnı patışa qöterdiler, weziri
Qorkut erdi. Her nərse diyer, onıñ sözünden çıkmas erdi (edil şeyle
sözlemleri, Dəde Qorkutıñ qiyrişinde qöryəris).
Qorkut Atanıñ keramatları köp erdi. Yüz toqsan bəş yıl ömür tapdı, üç
patışa weziyr boldı. Aynaldan soñ oqlı Dolı han patışa boldı Qorkut atanıñ
sözünden çıkmas erdi. Doludan soñ, oqlı bolmansoñ inisi Erkene hanlıqa
yetdi, ondan Duman adlı öwlad dünyə indi. Han beqenip yüz yılkı, dört müñ
koy (qoyun) yıqıldı, bulqardan üç hawuz dikdirdi, birin kımıs , birsin şerap
, birsin qatık bilen doldurdı (Buqaç beqiñ bayındakı yalı). Oquz ili Qorkut
ata:” bu oqlana yaqşı at qoyqul” diydiler. Qorkut ata: ”munıñ adı Duman
bolsun” diydi. ”sebəbi ülkəmiz duman tutdı, oqlan dumanda doqdı, onıñ
üçin Duman at qoyduk, yaqşı eren budrur. Duman uzak durmaz, tiz
qider…Dumanlı qün qüneş bolar…”
8
Qorkut ata destanı dürli adamlarıñ dilinden rowayat edilipdir, oña kə zatlar
qoşlup, kə zatları bolsa üytqedilipdir, ıslam dininiñ düzqünleri destana
qoşlupdır. Bir adam (Şükli melek) dört qezek öldrülyər, yer-yurdıñ atları
üytqedilyər. Eserde kəmahal ”Türküstanıñ diyreqi, Qaracıqıñ qaplañı” diyilse,
başqa yerde Qürcüstanıñ şəherleri aqzalyar. Buthanalar, kə-yerde kilisa diyilyər
we ş.m. Muña, Ozanlarıñ dürli yerlerde yaşap, Qöçüp-qonup yörənleri sebəp
bolmalı.
Dəde Qorkut destanı 15-nci, 16-nci yüzyıllarda yazqa qeçyər. Nusqalar,
Əzerbeqcan diyalektinde yazılıpdır. Muña qaramazdan, eser bütinleyin diyen
yalı Oquz Türklerinden söz açyar. Oquzlar Türküstandan qünbatara tarap
qöçüşlerinde özleri bilen köp rowayatları, bayları, destanları alıp qaydyarlar.
Dəde Qurkutda aqzalyan dəpler bu qün Türkmenlerde saklanıp qelinyər.
Nakılları alıp qöreyliñ:
”At işlemeye, ər öwünməz”(Qorkut ata)
Ər öwner, yaraq işlər (Buqünki Türkmençede)
”Yalnız yiqit alp olmaz, yawşan düybi berk olmaz” (Q.ata)
”Qardaşsız yiqdiñ yeñsesine yumruk deqer” (Q.Ata)
Bulardan başqa yene birnəçe dəpleri alıp qöreyliñ:
Üçünci bayda, Beyrek kapırıñ qalasından qaçıp qelşine, öz deñiz qulanı boz
ayqrına qabat qelyər. Ol atına bakıp: «At diymerin saña qardaş diyerin,
qardaşımdan yeq. Başıma iş qeldi, yoldaş diyerin, yoldaşimdan yeq», ya-da
«Atıñ qulaqı saq olar», «özüñ qapıl bolsañda, at seni beladan qorar»(10-nıncı
bay), «yaya(pıyada) əriñ umıydı bolmaz» we ş.m.
Türkmenlerde atıñ yörite ornı, sıylaqı bar. ”At adamıñ qanatıdır”
Edil Qorkut ata boluşı kimin Türkmenlerde yañı yakına çenli ayqır(baytal)
etini imek dəbi bolupdır. Türkmenlerde «Baytal eti bal eti», «Baytal ölsün bal
qaynasın» diyen nakıllar bar.
9
Üçünci bayda ”Yalançı oqlı(Yaltacık, Yalıncık hem diyilyər) öz qünəsin
qeçirtmek üçin üç qezek Bireqiñ qılcınıñ astından qeçyər. Beyle qünə ötmek
dəbi yañı yakıynlarda biziñ aramızda bolupdır. Türkmensəhrada, qanlı
adamınıñ boynuna yüp salıp, öyüñ tərimine dañıp qoyyardılar. Qan eyesi onı
öldürməqe ya-da boşatmaqa haklı. Qan eyesi qanlısınıñ qünəsini ötmekçi
bolanda onı üç qezek qılcınıñ aşaqından qeçirip, soñunda yüpi kesip
qoyberyənmiş. Bu oña ölümden-de aqır bolyanmış.
(seret: Abbas Şowkı: Deşt-e Qürqen. 1324-ncı ş yılı)
عباس __________شوقی: دشت گرگان- 1324 شمسی
Qorkut atanıñ oqlanlara at dakışı barada, Qulteqin hanıñ daş mazarında
şeyle yazlıpdır: ”Meniñ ərlikde alan adım Yarık Teqin, qardaşımıñ alan adı
Qulteqin”. Həzire çenli Türkmenlerde Ürküt, Burkut (Huday-yōlı üçin zıyarat
caylara qetrilen qeçi) yalı adlara qabat qelse bolyar. Adlar köplenç yaşayış,
durmuşda bolup qeçyən wakalar bilen baqlanşılı ”Atbasar”, ”Atçapar”, ”Atlı”,
”Qündoqdı”, ”Aybölek”, ”Qulan”, ”Tōrum”, ”Köşek” we ş.m
Dəde Qokutda, halkıñ durmuşı aydıñ qörnüşde qörkezilipdir. Birinci bayda
(Buqaç hanıñ bayında) zuryadıñ qerekliqidiqi aqzalyar, ”oqul atanıñ yeteridir,
ocaqınıñ közidir”. Maqtımqulıda:
”Bolmasa yiqidiñ zuryadı Ölende tutulmaz adı”
diyen setir bar. Öwlatsız adam hormatlanmandır, onı ”Hüyrlukqa-Hemra”
destanında-da qörse bolyar, şonda ”Padışa bir toya baranda, zuryatsızlıqı üçin
atınıñ quyruqına çöp-çolam, biline bolsa süñk dakyarlar”.
Derse han bu eqsikliqini ayırmak üçin hatınıñ maslahatına qörə ulı toy tutup,
atdan ayqır, düyeden buqra, qoyundan qoç qırdıryar, depe yalı et yıqyar, qöl
kimin kımıs saqdıryar. Bular yalı toy tutmaqı biz ”Şecere-ye
10
Terakime”eserinde-de qöryəris. Oquz han ömrüniñ soñunda ulı toy tutup,
oqullarına Bozok, Üçokları paylayar.
Ikinci bayda, Salır Qazanıñ öyüniñ talanmaqını hem ”Şecerede” Oquzlar
bilen Beçeneleriñ söweşinde qöryəris. Bu bayda wepalı qaracık çopanıñ iliñ
malını-baylıqını qorayşını, Qöroqlı destanındakı çopanlarıñ mısalında
qörse bolyar.
Dəde Qorkut destanınıñ başından ayqına çenli hatınlarıñ ulı rolunıñ
bardıqı orta atılyar. Burla hatınıñ (Burla üzüm manısında bolmalı. Şecere
Terakimede, ol Senduwn bayıñ qıyzı, boyı uzıyn altın qözli diyip wasp
edilipdir) maşqala namısını qoramak yolunda oqulundan qeçişini, Banu
Çeçeqiñ, Salcan(Sıylıcan) qıyzıñ edermenliklerini Türkmen klasiki
eserleriniñ hemmesinde şol sanda Qöroqlınıñ Aqa-Yunusında qörse bolyar.
Olar yönekey ayal hökmünde oturmayarlar, qerek waqtı ata çıkyarlar,
söweşyərler, ok atyarlar, qöreş tutyarlar, ərleriniñ maslahatçıları bolyarlar. Olar
erkekler bilen deñ hatarda orun alyarlar. Şecere-ye Terakimede bellenişi kimin 6
ayal Oquz iline beqlik edipdir. Qelin-qıyzlara qatı hormat qoylup: ”Qıyzlarıñ
yolı ilkidir”(Qantöreli bayında) diyip, yiqitlere olara hormat etyənmişler.
Beyreqiñ bayında, ol öz adaqlısınıñ wepalıdıqını, wepasızdıqını
sayqarmak üçin ozan eşiqine qirip, kimiñ kimdiqini bilyər.
Dəli Domrolıñ bayı həzir buqüne çenli biziñ aramızda aydılıp qelinyər. Bu
bayda ayalıñ ərine wepadarlıqını qöryəris. Bu destan hatta Yunanlarıñ
medeniyetine hem öz təsirini yetiripdir, ”Alstis” diyen bir ayal öz əriniñ yerine
ölməqe razı bolyar, ol Orpidosıñ ayalı, Herkul onı ölümden qutaryar.
Eserde ıslam dininiñ Oquzlarıñ arasında təze yayrandıqını añsa bolyar.
Olar Tañrını ınsanlar yalı bir söz bilen şat, bir söz bilen ıncıyan oyedyərler,
şerap içmek dəp bolupdır. Qıssanan çaqlarında Tañrı yadlarına düşse,
11
yeñişden soñra kımıs içip serhoş bolyarlar. Eserde Şiyr Şemsetdin, Ayşa,
Patma yalı musulman adlara duwş qelinyər. Dəde Qorkut eserinde ant içmek
ıslam dini ınançları esasında dəl-de, qılca, toparqa bolupdır:
”Qılcıma doqranayın, okuma sancılayın, yer kimi kertileyin, toprak kimi
sawrılayın, oqlum doqmasın, doqsa ōn qüne barmasın”.
Hayır doqa (yom) hökmünde Dəde Qorkut şeyle öwüt beripdir:
” Yom bereyin hanım!
Yerli qara daqıñ yıkılmasın, kölqelice qaba aqacıñ kesilmesin. Qörkli suwuñ
quwramasın, çalşañda qara polat uwz qılcıñ kütdelmesin”…
Qorkut ata destanlarında yene-de ençeme qadımı dəpleri qörse bolyar, mısal
üçin Birek ok atyar, ok niyrə düşse şol yerde qelini bilen ilkinci qiyce qircek ak
öyi dikilyər, öylenen yiqidiñ dakınan yüzüqini yoldaşları ok atıp uryarlar.
Bular yalı dəbi 13-nci asırda Italiyan sıyahatçısı Markopolo Türkleriñ
arasına eden sıyahatı mahalında hem aqzayar.
Öylencek yiqit, alcak qıyz bilen qöreşyənmiş, bu barada Kaşqarlı Mahmıtda
şeyle nakıl qetirlipdir:
”Qıyz bilen qöreşme, Qısrak bilen yarışma”.
Dəde Qorkut destanında Quwrdıñ ulı hormatı bolupdır. Bilşimiz yalı
Oquznamalarda Boz quwrt Oquz iline qalawuz bolup, oları Erqene kon
daqından Ata yurtlarına aşıryar, nesilbaşımızı ölümden qutaryar. Şoña qörə
Oquzlar öz baydaklarında Quwrduñ başını naqış edipdırler. Həzir
Türkmenleriñ arasında ”Quwrt yüzi mübərekdir”, ”Quwrt qeldi, qut qeldi”
diyen nakıllar bar, çaqalara ”Quwrtqeldi”, ”Quwrtmırat” yalı at dakılyar.
Kümüşdepeli yaşulılarıñ aytmaklarına qörə quwrdıñ diyşi bilen bir bölecek
tüyni daqdan edip oqlancıklarıñ boyunlarına dakar ekenler.
12
Qorkut atada oqlanlarıñ dürli uqurlarda sapak alıp, durmuşa tayyarlık
qöryəndiklerini qöryəris, olar awa əkidilyər, söweş meydanlarına eltilyər. Dəde
Qorkudıñ aytmaqına qörə: ”Ol çaqda oqul ata sözün iki eylemezdi, iki eylese
oqlanı sıylamazdılar (4-nci bay)
Qantöreliniñ bayında ”Qöroqlı” bilen ”Harman dəli” qöz öñüe qelyər.
Merhum professor Faruk Sümeriñ bellemeqine qörə arap rowayatlarında hemde
sözlüklerinde Qantöreliñ oqlanları (Beni Qanture ن􀑧􀑧 وره یب 􀑧􀑧􀑧 قنط ) Türkleriñ bir
boyı (tiyresi) diyilyər, şeyle-de Qantörəni bir hiyl dokıylan parça hem manı
edilipdir (F.Sümer, Oquzlar, 3-nci bölüm)
Depeqöz örən qadımı bay. F.Sümeriñ bellemeqine qörə bu destan Yunanlı
Humeriñ eserlerinde qörünyər, qöyə Humer bu destanı Türklerden eşdipdir.
Arap ceoqrafiyaçısı Əl-Maqreziniñ ”Əlsuluk لوک 􀑧􀑧􀑧􀑧 الس ” atlı eserinde Depeqöz
Qıpçaklarıñ serdarı bolanmış, bu at eserde (Tebakez Əltuqrili اکز 􀑧􀑧􀑧􀑧􀑧􀑧 تب
ر􀑧􀑧 یلیالطغ ) diylip yazılıpdır.
Yene aqzap qeçmeli bir zat, ol-da Oquzlarıñ duşmanları hakında. Olar
eserde kapır diylip aqzalyar. Bu duşmanlarıñ atları Türkçe: ”Qara Tüken”,
”Buqacık”, ”Qara Budak”, ”Sonı Sandal”, ”Qara Arslan”, ”Demir yaylı”,
”Arşın oqlı”… Bular şol başda aqzap qeçişimiz yalı Qıpçak, Beçeneklerden
bolmalı. Soñ bular kapır, mesihi(hırıstıyan), Qürci we ş.m diyilip qörkezilyər.
Şökli melek hem Türkçedir (Şök=çök= aqırbaşlılık, otrumlılık
manısındadır).
Tarıhı maqlumatlarıñ bellemeqine qörə Türkler 11-ncı asra çenli ıslam
dinini kabul edməndirler. Bular yañı musulman bolan Oquzlar bilen köp
waqtlap söweş edip qelipdirler.
Dəde Qorkut eserinde yiqitleriñ qulaqı ”altın qupbalı” bolupdır. Erkekleriñ
halka dakınmakları qadımı döwürde qulçılık simbolı bolupdır, yaqnı erkin
13
kişiler bilen qulları sayqarmak üçin qullarıñ qulaklarını deşip, halka
dakıpdırlar. Türkleriñ arasında Berke han (Altın ordanıñ başlıqı) musulman
bolanda (1256-66−ncı yılda) qulaqına almasdan halka dakınıpdır. Emir
Teymur körekeniñ-aqsak Timurıñ (1360-1405) qulaqında altın qupbası
bolupdır.
Dəde Qorkutda birnəçe ata sözlerine qabat qelse bolyar:
” Baş saq bolsa börük bulanmazmı?” (Saqlıkda söweşmən durup bolarmı?).
”Depeqeni, süseqen yırtar” (Oqrını, qaltaman tanıyp alar)
”Eski düniñ bitqisi, oksüz oqlanıñ dili acı bolar” (qarrı aqacıñ miwesi, yetim
oqlanıñ dili acı bolar).
”Qeyim qıcıldamasından, at çıyqırmasından” (Söweşde qeymiñ sesinden,
atıñ kiñşemeqinden onuñ qızqıyndıqını bilse bolar).
”Eyeqüli ulalar, qapırqalı boy alar”(Ulalıp ösmek)
”At ayaqı külek bolar, ozan dili çevik” (Dünyə at ayaqı yalı tiyz qeçer, özi-de
ozan dili kimin çalt, süyci bolar).
Eserde qopuzıñ (tamdıranıñ) mukaddes ornı bolupdır. Ol ozanıñ qolunda
ilden-ile, beqden-beqe qidip, beqleri doqrı yola çaqrıpdır. 10-nıncı bayda
ençeme yıllap duşmanıñ qalasında tussaq saklanan Seqrek yesirlikden qutulıp,
Oquz iline qaydıp qelşine yadawlıkdan yolda uwklayar. Seqreqiñ ıyzından
Eqrek diyen doqanı dünyə iynip, ol yiqit bolup yetişipdir, Seqrek ondan habarı
yokdı. Eqrek uwklap yatan Seqreqiñ qopuzunı alyar, şol bada Seqrek turup:
”Ey kapır, Qorkut atamıñ qopuzınıñ hormatına [qılıç] çalmadım, qopuz
bolmasaydı aqamıñ başı üçin seni çalardım” diyər.
Arkeoloq alımlarıñ Çiniñ Turfan şəherinde qeçiren qazuw işleriniñ
neticesinde ulı bir konsert salunuñ üstünden barılıpdır, onda dürli qopuz, çeñ,
aqız bilen çalınyan saz qurallar taplıpdır.
14
Dəde Qorkut eseriniñ yazqa qeçen nusqalarında birnəçe kemçiliklere hem-de
qapma-qarşılıklara duwş qelse bolyar. Onuñ düyp sebəbi eseriñ elden-ele
qeçmeqi, dürli ozanlar, baqşılar tarapından rowayat edilmeqidir. Mısal üçin
Salır Qazan iki qezek Şükli meleqi öldüryər, ikinci we üçünci baylarda onuñ
başını kesyər, dördüncide onı yaralap tussaq edyər. 9-ncı bayda Şükli melek:
”Aman, diyniñze qirdim” diyip ölümden qutulyar.
Destanda erkekleriñ at dakılşını qörsek-de, qıyzlara at berilişi hakında
qürrüñ yok. Burla hatın bir yerde dayaw, batır ayal qörkezilse, başqa yerde
yaramaz qarrı, ak saçlı sıpatında qelyər. Qazan han bir yerde dayaw, alp yiqit,
bir yerde ak sakqallı ata qörkezilyər.
Üçünci bayda Bezirqenleriñ mallarını Bozoqlan lakamlı (oña heniz Bamsı
Birek at berilməkə) bir Oquz yiqidi qutarıp, bu malları beqleriniñ oqluna alıp
baryandıkları diyenlerinde, Bozoqlan Bezirqenlere:” Beqñiziñ oqlı kim”
diyende, olar ”Bay Buranıñ oqlı, Bamsı” diyərler. Eserde bolsa ol, bu adı
söweşden soñ Qorkut atadan alyar.
İkinci bayda ”Qulbaş/Qılbaş”, Şükli meleqiñ elinde öldürülyər, emma 12-nci
bayda ol qazanıñ ilçisi bolup Daş-Oquzlara iyberilyər.
Alp-Ürslem we Qıyan Selcuk, Depeqözüñ elinde ölyərler, emma 12-nci bayda
atları çekilyər. 12-nci bayda alp-Ürslem ”Yeñse/Eñse Qoca oqlı Okçını” öz
qırımı (duşmanı) hasaplap, onuñ bilen söweşmek isleyər.
7-nci bayda ”Qazılık qoca duşman qalasında bolan waqtında ıyzında bir
yaşında oqlı bar erdi” diyip qörkezilyər, soñ onı oqlı we yoldaşları barıp
duşman qalasından çıkaranlarında, Qoca, yiqitlere bakıp: ”ala qözli, qörkli
ayalımı yükli qoydum erkekmidir, qıyzmıdır, onı bilsem” diyip sorayar.
Elbette eseriñ başdan-ayak süyciliqini bucaz kemçilikler ayrıp bilmez.
Eser bize nəhil məlim boldı?
15
Watikan nusqasınıñ baş sahıpası
Dresden nusqasınıñ baş sahıpası
”Dəde Qorkut hakındakı iñ qadımı bilqimiz Müsürli Türkmen yazıcısı
Əbubekr ibn Abdılla ibn Eybeq Davadarı,nıñ(ölümi 1331-32) beren
maqlumatındandır. Ol bir Oquznama hakında qürrüñ beryər, yöne
qıynansakda bu eser biziñ döwrümiz qelip yetməndir”. (F.Sümer)
Davadarı şeyle yazıpdır: ”Meniñ pikrime qörə bu eser Türküstanda yaşan
Oquzlarıñ iñ qadıymı destanlarından söz açyar. Bu eser Oquzlarıñ tarıhı,
sıyası hereketleri we medeni durmuşları barada qürrüñ beryər. Oquzlar bu
destanları arkama-arka alıp qelyərler. Onda Depeqöz diyen bir bar bar. Bu
depeqöz bir Oquz çopan bilen peri qıyzından doqulyar. Depeqöz Oquzlara köp
zıyan beryər, oña okdır, qılıç ötmeyər, onı ”Basat” diyen batır öldüryər.
Davadarınıñ tassıklamaqına qörə bu destanlar, Türküstanda yaşayan
Türkleriñ arasında dörəp, soñ olar Əzerbeqcan we Anadola qöçüp qelenlerinde,
14-ncı yüzyılda Ak-qoyunlı Türkmenler döwründe yazqa qeçirilyər.
16
Davadarınıñ rowayat eden ”Depeqözi” bilen Dəde Qorkutdakı Depeqözüñ
arasında birnəçe tapawut bar. Davadarınıñ rowayatında Basatıñ bir söyqülsı
bar, Basat, Depeqözi öldürenden soñ bu qıyz bilen qöreş tutup, onı yıkandan
soñ onuñ bilen öylenyər.
Dəde Qorkut hakında ”Welayatnama” diyen eser hem bilqi beryər. Hacıweli
Bektaşı (Bektaşı tarıkatınıñ yolbaşçısı) bu eserde qadımı Türk
destanlarından söz açyar. ”Ötmen Baba” diyen adam (Bektaşı akımınıñ
ulularından biri) Oquznamadan birnəçe qoşqı bize məlim edipdir” diyip, Faruk
Sümer yazyar.
Yene Ibrayım Qülşeni (Qülşeni tarıkatınıñ başlıqı, ölümi 1510)
Muhammed piyqamber we onuñ yaranı, şeyle-de Oquz han we onuñ nebireleri
hakında birnəçe qoşqı bildiripdir. Ol qoşqular ”Munakıp nama مناقب نامه ” atlı
kıtapda cemlenip, Oquz ata we Oquz handan söz açyar.
Dəde Qorkutda diñe iki sanı qolyazma saklanıp qalıpdır. Olarıñ birisi
Almanıñ Deresden şəheriniñ padışalık kitaphanasında saklanyar. Bu eseri
ilkinci qezek Haitrisch Fredrik fon Diez 1815-ncı yılda bize məlim etdi.
İkinci nusqa bolsa Vatikanıñ kitaphanasında saklanyar. Bu qolyazmanı 1950-
nci yılda Ottore Rossi məlim etdi. Bu nusqanıñ adı ”Hekayat Oquznama,
Qazan beq we qıyzı” bolup, 1950-nci yılda Filsher, Deresden kitaphanasında
kataloq yazanda onuñ adını ”Dəde Qorkut əlel-lesan tayfe-ye Oquzan دده قورقوت
علی ال لسان طايفه اوغوزان ” diyip beripdir. Bu düzlen tertipde eseriñ yazılan tarıhı
we yazıcısından nışan yok. Esere Istanbulıñ Ahmat paşa kitaphanasınıñ
möhri (10-nıncı yüzyıl) basılanı üçin Deresden-de oña 10-nıncı yüzyılıñ
eseri diylipdir.
Vatikan qolyazmasında 1,2,3,4,7,12-nci baylar yerleşdirlipdir. Rossinıñ
aytmaqına qörə Vatikan nusqası Deresdenden qadıymırak bolmalı.
1815-nci yılda ”Daits” Depeqöz Basatıñ elinde ölüşi” atlı bayı Alman
dilinde çap etdiryər. Soñ almanıñ belli alımı Teodor Noldke 1859-ncı yılda
eseri dolı suratda Alman diline tercime edyər, emma ol öz işini soñlap bilmeyər.
17
Onuñ işini rus alımı Barthold 1894-nci yıldan 1910-ncı yıllar arasınada
qaytadan işleyər. Barthold ”Buqaç han” hem-de ”Salır Qazanıñ öyüniñ
talanmaqı”, ”Birek”, ”Dəli domrol” baylarını Orsyediñ qazet-curnallarında çap
etdiryər.
Bartholdıñ işi çap bolmazdan öñ Türkiyede 1916-ncı yılda Kilisli Rəfet arap
hatı bilen ”Kitab-e Dəde Qorkut əlel lesan tayfeye Oquzan” işini Deresden
nusqası esasında çap etdiryər. 1938-ncı yılda Orhan şayık Qökyay eseri latın
hayında çıkaryar.
1958-nci yılda Muharrem Erqin Türkiyede Qorkut atanı qiyñden işləp, onı
iki ciltde tayyarlar. Birinci cildi sözbaşı, dürli nusqalar hakındakı bilqiler we
tankıdı tekstden ıbarat bolyar. İkinci cildi bolsa sözlük we eseriñ qrameri
hakında 1962-nci yılda çapdan çıkyar.
Bulardan başqa 1958-nci yılda Yo-achim Hein eseri Alman diline tercime edip
Zurihda çap etdiryər. Bakuwda 1950-nci yılda Hamid Araslı, M.H.Tahmasb
tarapın işlendi. Soñlar 1960-ncı yılda rus alımları Yakuboski we Cirmonski
tarapından Moskvada çap edildi. 1950-nci yıllarda eseriñ qıysaldılan qörnüşini
Türkmenistanda çap etdirməqe sıynanşan prof. Məti Kösəyev «milletçilikde»
ayplanyar we eseriñ çap edilmeqine ruqsat berilmeyər.

Dəde QorkudıÑ başqa çapları:
1-Binyzar Adnan. Dədem Korkut. Ankara 1973
2- Lewis Qeoffrey, The Bok of Dede Korkut. London, penquin Boks, 1974, first
published
3- Sumer Faruk, Uysal ahmad, E.Walker, Warren. S The Boks of Dede Korkut
(Austin and London: university of Texas press 1972, first published
Eyranda 1355/1976-ncı yılda ”Baba Qorkut” atı bilen Lewis Qeoffrey′niñ işi,
Tebrizli Feriba Əzeb-defteri we M.H.Akberi tarapından pars dilinde çap edildi,
18
soñ 1358/1979-ncı yılda M.E.Ferzane dürli çapları deñeşdirip onı əzeri
türkçesinde çap etdi.
Türkmenistanda 1989-ncı yılda ”Soviet edebiyatı” curnalınıñ 7 we 8-nci
sanlarında eseriñ dolı qörnüşi çap edildi. 1990-ncı yılda bolsa 1951-ncı yılda
merhum Məti Kösəyeviñ tayyarlan teksti yörite bir kitap qörnüşinde okuwcılara
hödürlendi. Məti aqa bu işi öz döwründe orta mekdep okuçılar üçin niyetləp
eserin qıysqaldılan qörnüşini çapa tayyarlapdı, yöne ol milletçilikde ayplanıp
neçr edilmeqi qadaqan edildi.
Yokarda aqzap qeçişimiz yalı Qorkut atanıñ eserinde qetirlen sözbaşı soñralar
Osmanlı döwründe yazılıp, esere qoşulan bolmalı.
A.Qürqenli
19

دده قورقود توركمنجه- قورقوت آتا
QORKUT ATA

Resul aley-hıssalam رسول عليه السلام zamanına yakın Bayat boyundan Qorkut
ata diyerler bir ər qopdı. Oquzuñ baş kişisi, bilicisidi. Nəme diyse bolardı.
Qayıpdan dürli habar söylərdi. Hak Taqala onuñ köñlüne ılham bererdi.
Qorkut ata:
− Ahır zamanda hanlık yene, Qayı halkına öwrüler, ahır zaman bolup,
kıyamat qopyança Kimse ellerinden almaz. Bu diydiqi Osmanlı neslidir, işde
sürüp qidyərler- diydi, muña meñzər niçe sözler söyledi.
Qorkut ata Oquz halkınıñ müşqilini çözerdi, herne iş bolsa, Qorkut ata aytman
edmezdiler, herne buyursa, ederdiler. Sözüni tutup, tamam ederdiler.
Qorkut ata şeyle söylemiş:
− Tañrı-Tañrı diymeyinçe, işler oñmaz.
Kadır Tañrı bermeyinçe, ər bayımaz.
Başda yazılmasa, qul başına kaza qelmez.
Acal wada ermeyinçe, kimse ölmez.
Ölen adam direlmez, çıkan can qeri qelmez.
Bir yiqidiñ qara daq yumrucınça malı bolsa,
Yıqar, düyrer, talap eylər,
Nesibinden artıqını iye bilmez.
Ulaşıban suwlar daşsa, deñiz dolmaz.
Tekepbirlik eyeleyeni Tañrı söymez.
Köñlüni yuca tutan ərde döwlet bolmaz.
Yad oqlı saklamak bile oqul bolmaz,
Boy alanda qider, qördüm diymez.
Külden depe bolmaz.
Qara eşek başına uyan ursañ, qatır bolmaz.
Çora dōn qeydirseñ, hatın bolmaz.
20
Yapa-yapa qarlar yaqsa, yaza qalmaz.
Yapaqılı qökçe çemen qüyze qalmaz.
Esqi pamık biyz bolmaz,
Qarrı duşman dost bolmaz.
Qaraqoça qıymayınça, yol alınmaz.
Qara polat uwz qılıcı çalmayınça, qırım dönmez.
Ər malına qıymayınça, adı çıkmaz.
Qıyz eneden qörmeyençe, öwüt almaz.
Oqul atadan qörmeyinçe, supra çekmez.
Oqul atanıñ yetidir, iki qözüniñ biridir.
Döwletli oqul qopsa, ocaqınıñ közüdir.
Oqul daqı neylesin, ata ölüp mal qalmasa.
Ata malından ne peyda, başda döwlet bolmasa.
Döwletsiz şerinden alla saklasın, hanım, sizi!
Dəde Qorkut yene şeyle söylemiş:
− Sarp yörerken, Qazılık ata,
Namart yiqit müne bilmez, müninçe münmese yeq.
Çalıp keser uwz qılıcı,
Muhannesler çalınça, çalmasa yeq.
Çalabılen yiqide ok bilen qılıçdan, bir çomak yeq.
Qonaqı qelmeyen qara öyler yıkılsa yeq.
At iymeyen acı otlar bitmese yeq.
Adam içmez acı suwlar, sızıynça, sızmasa yeq.
Ata adını yöretmeyen hoyrat oqul,
Ata bilinden ininçe, inmese yeq,
Ene rehmine düşünçe, doqmasa yeq.
Ata adını yöredende, döwletli oqul yeq.
Yalan söz bu dünyəde bolıynça, bolmasa yeq.
21
Qerçekleriñ üç otuz ōn yaşını dōldursa yeq
Üç otuz, ōn yaşıñ-da dōlsun!
Hak size yaman qetirmesin!
Döwletiñiz payende bolsun, hanım hey!
Dəde Qorkut söylemiş, hanıñ, qöreyli nəme söylemmiş:
− Qidilen yeriñ otlaqlarını keyik biler.
Qiñez yerler çemenlerini qulan biler.
Ayrı-ayrı yollar ıyzını düye biler.
Yedi derya koklarını tilki biler.
Tüyn bile kerwen qeçdiqini torqay biler.
Oqul kimden bolduqını ene biler.
Əriñ aqırını, yeñilini at biler.
Aqır yükler zəhmetini qatır biler.
Niyrəñ sızlasa, çiqin biler.
Qafıl başıñ aqırısını, beyni biler.
Qolça qopuz qöterip, ilden-ile,
Beqden-beqe ozan qezer.
Ər comardını, ər nəkesini ozan biler.
Iliñizde çalıp aydan ozan bolsun.
Azıp qelen kazanı Tañrı sowsun, hanım, hey!
Dəde Qorkut yene söylemiş, qöreli, hanım ne söylemiş:
Aqız açıp öwer bolsam,
Üstümizde Tañrı qörkli.
Tañrı dōstı, din serweri, Muhammet qörkli.
Muhammediñ saq yanında namaz kılan
Əbubeker sıddıyk qörkli.
22
Ahırkı otuz paranıñ başıdır, ”əmm عم ” qörkli.
Hıccısı bilen düz okalsa, ”yasıyn” qörkli.
Qılıç çaldı, din açdı,
Şahı merdan Alı qörkli.
Alınıñ oqulları, piqamberiñ aqtıkları
Kerbela yasısında, Yezidler elinde,
Şehit bolan Hesen bilen Huseyin,
Iki qardaş qörkli.
Yazılıp-düzlüp, qökden iyndi,
Tañrı əlemi Qurhan qörkli.
Ol Qurhanı yazdı-düzdi,
Olamalar öwrenyənçə köydi-bişdi,
Alımlar serweri Osman ibin Əffan qörkli.
Alçak yerde yapılıpdır,
Tañrı öyi Mekqe qörkli.
Ol Mekqə-ye saq barsa, esen qelse,
Sıdkı bütin hacı qörkli.
Anna qüni okalyan ”hutba” qörkli.
Qulak berip diñlenende ”ımmat” qörkli.
Minarada yañlananda, ”fakıh” qörkli.
Dıyzını basıp oturanda, halal qörkli.
Dolumından aqarsa, baba qörkli.
Ak süydni doya emdirse, ene qörkli.
Yanaşıp yōla qirende, qara buqra qörkli.
Söyqüli qardaş qörkli.
Yañal ala öy yanında dikilse qerdek qörkli.
Uaıynca tanapı, oqul qörkli.
Kimsə meñzemedi, cümle əlemi yaradan,
Alla, Tañrı qörkli.
23
Ol öwdüqim yuca Tañrı dōst boluban, meded ersin,
hanım hey!
Ozan aydar:
− Hatınlar dört dürlüdir:
Birisi öyüñ diyreqidir.
Birisi solduran soydur.
Birisi dolduran topdur.
Birisi niçe söyleseñ, bayakıdır.
Öyüñ diyreqi bolan hatın, yasıdan-yabandan öye bir qonak qelse, əri öyde
bolmasa, ol onı iydirer-içirer, aqırlar, sıylar, qönderer. Ol Ayşa-Patma
soyudır. Hanım, onuñ bəbekleri bitsin! Ocaqıña bular kibi hatın qelsin!
Qeldik, soyı solduran hatına.
Dañdan yerinden ör turar. Elini-yüzüni yumazdan, dokuz bazlamaç bilen bir
çanak yoqurt öñüne alar. Doyunça dıka-basa iyer. Elini böwrüne urar-da:
− Bu öy quwrısın, əre baralımdan bəri qarnım doymadı, yüzüm qülmedi.
Ayaqım başmak, yüzüm yaşmak qörmedi, wah, bu ölüp, başqa birine barsadım,
nəme bolardı. Çakımdan-da yaqşı uyar bolsadı− diyer.
Onuñ kibi hatınıñ bəbekleri bitmesin! Ocaqıña bular kibi arwat qelmesin
hanım!
Qeldik, ol ki dōluduran topdur:
Ertir yerinden turar. Elin-yüzün yumazdan, ōbanıñ ol ucından bu ucuna, bu
ucundan ol ucuna ılqar, qıykular. Öyləne çenli qezer. Öyleden soñra öyüne
qeler, qörse oqrı köpekdir, tana öyüni biyr-birine qatıp-qarandır. Öyi towuk
keteqine, sıqır yataqına dönendir.
Qoñşularını çaqırar:
24
− Ayu! Züleyha! Zübeyde! Aynamelek! Qutlımelek! Ölməqe, yitməqe
qitməndim. Yatcak yerim yene bu yumurlan yerdir. Öyüme bir baksadıñız nəme
bolardı. ”Qoñşı hakı Tañrı hakı”−diyip söylər. Munuñ yalınıñ, hanım,
bəbekleri bitmesin! Ocaqıña beyle arwat qelmesin!
Qeldik, ol kim niçe söylərsiñ, bayakıdır:
−Öyüne yasıdan-yabandan bir qonak qelse, ər adam öyde bolsa, oña:
− Tur, ekmek qetir, iyeli, bu-da iysin. Çöreqiñ saklamalı dəl, iymelidir!– diyse
Ayalı:
−Neyləyin, bu yıkılmışda uwn yōk, elek yōk. Düye deqirmenden
qelmedi−diyr.
−Ne qelerde, meniñ suprama qelsin− diyip, elini sırtına urar, yanın eñer,
saqrısını ərine dönderer. Müñ söylərsiñ, birini qoymaz, əriniñ sözüni qulaqına
qoymaz.
Ol Nuh piqamberiñ eşeqiniñ aslındndır. Ondan daqı, sizi, hanım, Alla
saklasın! Ocaqıñıza beyle hatın qelmesin.
25

دده قورقود توركمنجه- دئرسه خان اوقلي بوقاچ خان بويي
1 DERSE HAN OQLI BUQAÇ HAN BOYI

Hanım hey!
Bir qün Kamqan oqlı han Bayandır yerinden turyar. Ala meydanda çadırını
dikdiryər. Müñ yerde yüpek halı düşedyər.
Hanlar hanı Bayandır yılda bir qezek toy edip, oquz beqlerini qonaklardı.
Yene toy edip, atdan ayqır, düyeden buqra, qoyundan qoç qırdıryar. Bir yere
ak otaq, bir yere qızıl otaq, bir yere qara otaq qurduryar. Oqlı bolanı ak, qıyzı
bolanı qızıl, balası bolmadıqı qara otaqa qondurıñ, altına qara keçe düşəñ,
qara qoyun yahnasından öñüne qetiriñ, ise isin, imese tusun qitsin, onı Tañrı
qarqapdır, biz daqı qarqarıs, belli bilsin− diyyər.
Oquz beqleri yıqnanşıp başlayar.
Meqer Derse han diyerlerdi, bir beqiñ oqlı-qıyzı yakdı. Öz-özi bilen:
−Salkın-salkın dañ yelleri ösende,
Sakqallı bozaç torqay sayranda,
Sakqalı uzıyn tat əri yañlanda,
Bedew atlar eyesin qörüp hokaranda,
Aklı-qaralı saçılan çaqda,
Qöwsi qözel qaba daqlara qün deqende,
Beq yiqitler, çalasınlar bir-birine qoyulan çaqda.
Ala dañdan Derse han qalkıban, yerinden ör turup, qırk yiqidini yanıa alıp,
Bayandır hanıñ toyna qeldi. Bayandır hanıñ yiqitleri Derse hanı qarşıladı.
Qetirip qara otaqa qondurdı. Qara keçe astına düşediler. Qara qoyun
yahnasından öñüne qetirdiler.
−Bayandır handan buyruk beyledir, hanım!− diydiler.
Derse:
26
− Bayandır han meniñ ne eqsikliqimi qördi? Qılıcımdan qördümi,
supramdan qördümi? Menden aşak kişileri ak otaqa, qızıl otaqa qondurdı. Qara
otaqa qondurar yalı meniñ yazıqım nəme?− diydi.
Aytdılar:
− Hanım, bu qün Bayandır handan buyruk şeyle: oqlı-qıyzı bolmayanı
Tañrı qarqapdır, biz daqı qarqarıs−diymişdir −diydiler.
Derse han yerinden ör turyar:
−Qalkıbanı, yiqitlerim, yeriñizden ör turuñ! Bu qaralık ya mendendir, ya-da
hatındandır− diydi.
Derse han öyüne qelip hatınını çaqırıp:
− Bəri qelqil, başımıñ baqtı, öyüm taqtı!
Öyden çıkıp yörəñnde, selwı boylıym!
Topuqına sarmaşanda, qara saçlıym!
Qurqulı yaya meñzər, çatma qaşlıym!
Qoşa badam sıqmayan dar aqızlıym!
Qüyz almasına meñzər, al yañklıym!
Hatınım, direqim, düwleqim!
Qöryəñmi, nəler bolmuş! Qalkıbanı han Bayandır yerinden turmuş. Bir yere
ak otaq, bir yere qızıl otaq, bir yere qara otaq dikdirmiş.
− Oqulı bolanı ak otaqa, qıyzı bolanı qızıl otaqa, oqlı-qıyzı bolmayanı
qara otaqa qondurıñ, astına qara keçe düşəñ. Qara qoyun yahnasından öñüne
qetiriñ, ise, isiñ, imese, tursun qitsin. Oqlı-qıyzı bolmayanı Tañrı qarqapdır,
biz daqı qarqayarıs− diymiş.
Qelip meni qarşı aldılar. Qara otaqa qondurdılar. Astıma qara keçe
düşediler. Qara qoyun yahnasından qetirdiler.
−Oqlı-qıyzı bolmayanı Tañrı qarqapdır, biz daqı qarqayarıs, belli bilsin−
diydiler.
27
Tañrı bize bir yetmen oqul bermedi, yazık sendenmidir, yoqsa menden? −
diyip, söyledi. Qör bak nəme söyledi:
− Han qıyzı yerimden turayınmı?
Yanıñ bile boqazıñdan tutayınmı?
Qaba ökcəm altına salayınmı?
Qara polat uwz qılıcımı elime alayınmı?
Öz qöwrəñden başıñı keseyinmi?
Can datlısını saña bildireyinmi?
Alaca qanıñı yer yüzüne dökeyinmi?
Han qıyzı sebəp nedir, diyqil maña?
Qatı qazap ederem şimdi saña!− diydi.
Derse hanıñ hatını:
− Han, Derse han, maña qazap etme!
Incayıp, acı sözleri söyleme!
Yeriñden ör turqul!
Ala çadırıñ yer yüzüne dikdirqil!
Atdan ayqır, düyeden buqra,
Qoyundan qoç öldürqil!
Iç-oquzıñ, Daş-oquzıñ beqlerini çaqırqıl!
Aç qörseñ doyurqıl!
Yalancak qörseñ, donatqıl!
Borçlını, bōrcundan qutarqıl!
Depe qibi et yıq!
Qöl qibi kımız saqdır!
Ulı toy et, dileq dile!
28
Belki aqzı doqalıynıñ alkışı bile Tañrı bize bir yetmen oqul berer−
diydi.
Derse han hatınıñ sözi bile ulı toy tutdı, dileq diledi. Atdan ayqır, düyeden
buqra, qoyundan qoç qırdırdı. Iç-oquz, Daş-oquz beqlerini çaqırdı. Aç qörse
doyurdı, yalañaç qörse donatdı, borçlını, bōrcundan qutardı. Depe qibi et
yıqdı, qöl qibi kımız saqdırdı. El qöterdiler, dileq dilediler. Bir aqzı
doqalınıñ alkışı bile Tañrı bir oqul berdi.
”At ayaqı kölük bolar, ozan dili çəvük”. ”Iqüli ulalar, qapırqalı boy alar”.
Oqlan on bəş yaşına qirdi. Derse han, Bayndır hanıñ ordasına qitdi.
Bayandır hanıñ bir buqası bardı. Bir daqı buqrası bardı, Ol buqa qatı daşa
boynuzıñ ursa, uwn qibi üwərdi. Bir yazda, bir qüyzda buqa bile buqranı
söweşdirerlerdi. Bayandır han qalıñ oquz beqleri bilen tomaşa ederdi. Hezil
ederdi.
Yene yaz qeldi, buqanı saraydan çıkardılar. Üç kişi saq yanından, üç kişi sol
yanından demir zıncır bile tutdılar. Qetirip meydanıñ ortasına qetirdiler.
Derse hanıñ oqlı üç daqı orda uşaqı bilen meydanda aşık oynarlardı.
Buqanı qoyberdiler. Oqlancıklara:
− qaçıñ− diydiler. Ol üç oqlan qaçdı. Derse hanıñ oqlı qaçmadı. Ak
meydanıñ ortasında bakdı durdı.
Buqa daqı oqlana sürdi qeldi, oqlanı ezmek isledi. Oqlan yumruqı bilen
buqanıñ alnına qıya tutup çaldı. Buqa sırtın qitdi. Buqa yene oqlana sürdi,
oqlan yene buqanıñ alnına yumruqı bilen qatı urdı, oqlan buqanıñ alnına
yumruqını dayadı. Sürdi meydanıñ daşına çıkardı.
Buqadır oqlan bir-birine dopuldılar. Ne oqlan yeñdi, ne buqa.
Oqlan ōylandı:
− Bir tama diyreq urarlar, ol tama dayak bolar. Men munıñ alnında nəme üçin
dayanık bolup durarın− diydi.
29
Oqlan buqanıñ alnından yumruqını ayırdı, yolundan sowuldı. Buqa ayak
üstünde durman, yıkıldı. Aqdarıldı. Oqlan pıçaqını aldı, buqanıñ başını
kesdi.
Oquz beqler qelip, oqlanıñ üstüne yıqnandılar, qeñ qalıp:
− Dədem Qorkut qelsin, bu oqlana at qoysun, alıp atasına barsın. Atasından
oqlana beqlik islesin, taqt alıp bersin −diydiler.
Çaqırdılar, Dədem Qorkut qeldi. Oqlanı alıp atasına bardı. Dəde Qorkut
oqlanıñ atasına yüzlenip:
− Ey, Derse han!
Oqlana beqlik berqil!
Taqt berqil− erdemlidir.
Boynı uzıyn bedew at berqil!
Müner bolsun− hünərlidir.
Aqıldan tümen qoyun berqil, bu oqlana!
Çiyşlik bolsun− erdemlidir.
Qaytabandan qızıl düye berqil, bu oqlana!
Yüklet bolsun− hünərlidir.
Altın başlı ban öy berqil, bu oqlana!
Kölqe bolsun− erdemlidir.
Çiqin quşlı don berqil, bu oqlana!
Qeyer bolsun− hünərlidir.
Bu oqlan Bayandır hanıñ ak meydanında ceñ etdi. Bir buqa öldürdi. Oqluñ
adı Buqaç bolsun. Adını men berdim, yaşını Tañrı bersin!− diydi.
Derse han oqlana beqlik berdi, taqt berdi. Oqlan taqta çıkdı. Atası qırk
yiqidini unutdı.
Ol qırk yiqit qısqanıp başladılar, bir-birine:
− Qeliñ, oqlanı atasına yamanlaylıñ, munı öldürsin, yene biziñ sıylaqımız
artsın− diydiler.
30
Qırk yiqidiñ yarısı Derse hanıñ yanına barıp:
− Qöryəñmi, Derse han, nəler boldı? Yarımasın, yarçımasın, oqluñ kör
qopdı, ərçil boldı. Kırk yiqidini yanına aldı. Qalıñ oquzuñ üstüne yöriş etdi.
Nirede qözel qörse, çekip aldı. Ak sakqallı qoca sökdi. Ak bürçekli enəni itdi.
Akan durı sulardan habar qeçer, ərqurı yatan ala daqdan beter aşar. Hanlar hanı
Bayandıra habar barar.
− Derse hanıñ oqlı beyle iş etmiş−diyerler. yaşandan, öleni yeq bolar.
Bayandır han seni çaqırar. Qazaplanıp: Beyle oqul nəməñe qerek? Beyle
oqullı bolmakdan, bolmazlık yeqdir. Öldür!− diydiler.
Derse han: «Qetiriñ öldüreyin»− diydi.
Beyle diyqeç, hanım, ol namartlarıñ yiqrimisi daqı çıka qeldi. Olar daqı bir
yalan añlatdılar:
− Qalkıbanı, Derse han, seniñ oqluñ yerinden ör turdı. Qöwsi qözel qaba
daqa awa çıkdı. Sen barkañ aw awladı, quş quşladı. Enesiniñ yanına alıp
qeldi. Al şerabıñ yitisinden aldı içdi. Enesi bilen söhbet eyledi, atasına kast
eyledi. Seniñ oqluñ kör qopdı, ərçil qopdı. Ərqurı yatan ala daqdan habar
qeçer. Hanlar hanı Bayandıra habar barar. Derse hanıñ oqlı beyle iş eylemiş −
diyerler. Seni çaqırar, qazaplanar. Beyle oqul nəməñe qerek, öldür!−diydiler.
Derse han:
−Qetiriñ, öldüreyin. Beyle oqul qerekmez− diydi.
Nökerler:
− Biz seniñ oqluñı niçik qetireyli. Oqluñ biziñ sözümizi almaz, biziñ sözümiz
bilen qelmez. Qalkıbanı yeriñden ör turqul! Yiqitleriñi alqıl! Oqluñı alıp awa
çıkqıl! Quş uçurıp, aw awlayıp, oqluñı oklap öldürqil! Beyle öldürmeseñ,
başqa dürli daqı öldürmezsiñ, belli bilqil!− diydiler.
Söyleme:
−Salkın-salkın dañ yelleri ösende,
Sakqallı bozaç torqay sayranda,
Bedew atlar eyesin qörüp hokarnda,
31
Aklı-qaralı saçılan çaqda,
Qalıñ oquzıñ qelini-qıyzı bezenen çaqda,
Qöwsi qözel qaba daqlara qün dişende,
Beq yiqitler, çalasınlar bir-birine qoyulan çaqda.
Ala dañdan Derse han yerinden ör turdı. Oqlancıqını yanına alıp, kırk
yiqidini boyuna saldı, awa çıkdı. Aw awladılar, quş quşladılar.
Ol kırk namardıñ birnəçesi oqlanıñ yanına barıp:
− Atañ, keyikleri kowsun qetirsin, meniñ öñümde depelesin, oqlumıñ at
seqredişini, qılıç çalışını, ok atışını qöreyin, söyüneyin, quwanayın diydi” −
diydiler.
Namartların birnəçesi Derse hana:
− Derse han, qöryərmisiñ oqlanı? Yasıdan-yabandan keyiqi kowup, señ
öñüñe qetirer. Keyqi atarken, ok bilen seni urar, öldürer. Seni öldürmezden, sen
oqluñı öldürqil!− diydiler.
Oqlan keyiqi kowarken, atasınıñ öñünden qelip qiderdi. Derse han quwrt
siñirli yayını eline aldı. Üzeñqə qalıp, qatı çekdi, uwz atdı. Oqlanıñ iki
omzunıñ arasından urdı, yıkıldı. Ala qanı şorladı. Atınıñ boynunı
qucakladı, yere düşdi.
Derse oqlancıqınıñ yanına barcak boldı. Ol kırk namart qoymadı. Atınıñ
cılawunı çekdi, ardasına döndi.
Derse hanın hatını oqlancıqımıñ ilki awudır− diyip, atdan ayqır, düyeden
buqra, qoyundan qoç qırdırdı. –Qalıñ oquz beqlerini toylayın− diydi.
Yumurlanıp, yerinden ör turdı. Kırk iynçe billi qıyzı yanına aldı. Derse
hana qarşı bardı, qabak qaldırdı. Derse hanıñ yüzüne bakdı. Saq bilen soluna
qöz qezdirdi. Oqlancıqını qörmedi. Qara baqrı sarsıldı, döm yüreqi oynadı.
Qara qıyma qözleri qan-yaşa doldı. Çaqırıp, Derse hana söylər. Qöreyli,
hanım ne söylər:
Bəri qelqil!
32
Başımıñ baqtı, öyüm taqtı,
Han atamıñ qiyewsi,
Hatın enemiñ söyqüsi,
Atam-enem berdiqi,
Qöz açıban qördüqim,
Köñül berip söydüqim,
Derse han!
− Qalkıbanı yeriñden ör turduñ.
Yalı qara qazılık atıñ bütin mündüñ.
Qöwsi qözel qaba daqa awa çıkdıñ,
Iki bardıñ, bir qelersen, baqrım hanı?
Qara qerduwnda bolduqım oqul kanı?
Çıksın meniñ qörer qözüm.
A, Derse han, yaman sekrər.
Kesilsin oqlan emen süyt dmarım, yaman sızlar.
Sarı yılan sokmazdan,
Akca tenim qalkıp çiyşer.
Yalñızca oqul qörünmez, baqrım yanar.
Quwrı-quwrı çaylara suwçı saldım.
Qara dōnlı derwüşleri boş qoybermedim.
Aç qörsem doyurdım.
Yalañaç qörsem donatdım.
Depe qibi et yıqdım.
Köl qibi kımız saqdırdım.
Dileq bilen bir oqullı boldum.
Yalñız oqul habarını,
A, Derse han, Diyqil maña!
Qarşı yatan ala daqdan,
Bir oqul uçurdun bolsañ, diyqil maña!
33
Coşup akan yürük suwdan,
Bir oqul akdıran bolsañ, diyqil maña!
Arslan bile qaplaña,
Bir oqul iydirden bolsañ, diyqil maña!
Qara donlı, azqın dinli kapırlara,
Bir oqul aldırdan bolsañ, diyqil maña!
Han atamıñ yanına men barayın.
Aqır qazna, bol leşqer alayın.
Azqın dinli kapıra men barayın.
Yaralanıp, qazılık atımdam iynmeyinçe,
Yeñim bilen alaca qanım sıylmayınça,
Qol-buwt, yer üstüne düşmeyinçe,
Yalñız oqul yōllarından dönmerin.
Yalñız oqul habarını,
A, Derse han, diyqil maña!
Qara başım qurban bolsun, saña!− diydi.
Tawuş edip, aqladı.
Derse han hatınına coqap bermedi.
Ol kırk namart qelip:
— Oqluñ saqdır, esendir, awdadır. Bu qün ertir kanda iyse qeler. Qorkma,
qayırma! Beq serhoşdır, coqap bermez—diydiler.
Derse hanıñ hatıñı bu söze ınanmadı, kırk kenizini alıp, bedew ata münüp
oqlanıñ ıyzından qitdi. Qışda-yazda qarı-buwzı eremeyən Qazılık daqına
çıkdı. Qörse, bir derəniñ içinde qarqa-qozqun iynip-çıkyar, qonup-qalkyar.
Atını ökceledi, ol tarapa yörüdi.
Meqer hanım, oqlan yerde yıkılıpdı. Qarqa quşlar qan qörüp, oqlanıñ
üstüne qonmak istərdi. Oqlanıñ iki qücüqi bardı. Qarqanı kowyardı,
qondurmayardı.
34
Oqlan yıkıldıkda, boz atlı Hızır ata oqlana qöründi. Üç qezek yarasını
sıypap:
— Qorkma, saña bu yaradan, ölüm yok. Daq otı bile eneñ süydi yaraña em
bolar—diyp, qözden yitdi.
Ene oqlunıñ yanına qeldi. Qörse oqlancıqı ala qana bulaşıp yatır.
Çaqırıban, oqlancıqına bakıp:
−Qara qıyma qözleriñi uwkı almış, açqıl!
On ikice süññüñ uzanmış, yıqşır!
Tañrı beren datlı canıñ seyranda eymiş, ündi!
Qöwrəñde canıñ bolsa,
Oqul, ber habar maña!
Qara başım qurban bolsun, saña!
Qazılık daqı, nədip akar suwlarıñ,
Akar qibi akmaz bolsun!
Qazılık daqı nədip biter otlarıñ,!
Biter qibi, bitmez bolsun!
Qazılık daqı nədip böker keyikleriñ,!
Böker qibi, bökmez bolsun, Daşa dönsün!
Nə bileyin oqul!
Arsalandan boldumı, yoqsa qaplañdan?
Bu kazalar saña nirden qeldi?
Qöwrəñde canıñ bolsa, ber habar maña!
Qara başım qurban bolsun saña!–diydi.
Enesiniñ sesine oqlan başıñ qaldırdı, yalpak qözüni açdı. Enesiniñ yüzüne
bakdıp:
— Bəri qelqil!
35
Ak süydüni emdiqim, can ene!
Ak bürçekli, sıylaqlı, canım ene!
Akar suwlarına qarqamaqıl!
Qazılık daqıñ suwunıñ qünəsi yokdur.
Biten otlarına qarqamaqıl!
Qazılık daqıñ suwçı yokdur.
Böken keyiklerine qarqamaqıl!
Qazılık daqıñ qünəsi yokdur.
Arslanına, qaplañına qarqamaqıl!
Qazılık daqıñ suwçı yokdur.
Qarqarsañ, atama qarqa!
Bu suwç, bu qünə atamdandır—diydi.
Oqlan yene:
—Ene, aqlnaqıl! Maña bu yaradan ölüm yokdur, qokmaqıl! Boz atlı Hızır
ata qeldi. Üç kere yaramı sıypadı. «Bu yaradan saña ölüm yokdur. Daq otı,
eneñ süydi em bolar»— diydi.
Beyle diyqeç, kırk iynçe billi qıyz yayıldı. Daq otunı üyşürdi. Oqlanıñ
enesi emceqini bir sıkdı, süydi qelmedi. İki sıkdı süydi qelmedi. Üçüncide süyt
bile qan qarışıp qeldi. Daq otı bile süydi oqlanıñ yarasına yapdı. Oqlanı ata
mündürdiler. Alıban, orda qitdiler. Oqlana em etdiler, Derse handan sakladılar.
«At ayaqı kölek, ozan dili çəvük bolar», Hanım!
Buqacıñ kırk qünde yarası oñaldı, sapa-saq boldı, ata müner, qılıç quşanar
boldı. Aw awlar, quş quşlar boldı. Derse hanıñ, habarı yokdı, oqlancıqını
öldi biler.
Ol kırk namart munı duyd. «Nəme edeyli» diyişdiler.
—Derse han oqlancıqını qörerse, otyrmaz, bizi qırar. Qeliñ Derse hanı
tutaylıñ, kapır iline alıp qideyliñ— diydiler.
36
Derse hanı tutdular. Ellerini ardına baqladılar. Boynuna zıncır dakdılar.
Derse han yaya özleri atlı yördüler. Alıban, qanlı kapır iline bardılar. Derse
hanıñ tussaq bolandan oquz berqleriniñ habarı yokdı.
Meqer hanım, Derse hanıñ hatını munı duyyar. Buqacıñ yanına barıp:
— Qöryərmisiñ, oqlum, nəler boldı?!
Sarp qayalar oyqanmadı, yer opurıldı.
Ilde yaqı yok eken, atañ üstüne yaqı çözdı.
Ol kırk namart atañı tutdular.
Alıban kapır iline yördüler.
Hanım oqul!
Qalkıban, yeriñden ör turqul!
Kırk yiqidiñi boyña alqıl!
Atañı ok kırk namartdan qutarqıl, yöri, oqul?
Atañ saña qıysada, sen ataña qıymaqıl! — diydi.
Oqlan enesiniñ sözüni sıyndırmadı. Buqaç beq yerinden ör turdı. Qara polat
uwz qılcını quşandı. Ak tözlüce qatı yaynı, altın cıdasını aldı. Bedew atını
mündi. Kırk yiqidini alıp, atasınıñ ıyzından qitdi.
Ol namartlar bir yerde qondular. Al şerabıñ yitisinden içdiler. Buqaç han
çalıp yetdi.
Namartlar onı qörüp:
—Qeliñ, barlaylıñ, şol yiqidi tutup qetireyliñ! Ikisini bir yerde kapıra
yetireyliñ! —diydiler.
Derse han:
−Elimi çözüñ, qolça qopuzumı elime beriñ! Ol yiqidi döndereyin. Isteseñiz
meni öldüriñ, isteseñiz qöyberiñ!— diydi.
Elini çözdüler, Qolça qopuzuni eline berdiler. Derse han oqlana qarap:
37
−Boynı uzın bedew atlar qitse, menden qider. Seniñ-de içinde münüdiñ
bolsa, yiqit diyqil maña, Söweşmezden, uruşmazdan alıbereyin, dönqül
qeri!
Aqılda tümen qoyun qitse, menden qider. Seniñ-de içinde çiyşliqiñ
bolsa, yiqit, diyqil maña, Söweşmezden, uruşmazdan alıbereyin, dönqül
qeri! Qaytabanda qızıl düye qiderse, menden qider. Seniñ-de içinde
yüklediñ bolsa, yiqit, diyqil maña, Söweşmezden, uruşmazdan alıbereyin,
dönqül qeri! Altın başlı ban öyler qiderse, menden qider. Seniñ-de
içinde ordañ bolsa, yiqit, diyqil maña, Söweşmezden, uruşmazdan
alıbereyin, dönqül qeri!
Ak yüzli, ala qözli qelinler qitse, menden qider. Seniñ-de içinde adaqlıñ
bolsa, yiqit, diyqil maña, Söweşmezden, uruşmazdan alıbereyin, dönqül
qeri! Ak sakqallı qocalar qitse, menden qider. Seniñ-de içinde ak
sakqallı atañ bolsa, diyqil maña,
Söweşmezden, uruşmazdan alıbereyin, dönqül qeri!
Meñ üçin qelen bolsañ, oqlancıqımı öldürmişem. Yiqit, saña yazıqı yok,
dönqül qeri!—diydi.
Oqlan, atasıña bakıp:
— Boynı uzıyn bedew atlar qitse, senden qider. Meniñ-de içinde
münüdim bar, Qoymaram ol kırk namarda.
Qaytabanda qızıl düye senden qider. Meniñ içinde yükledim
bar, Qoymaram ol kırk namarda. Aqılda
tümen qoyun qitse senden qider. Meniñ-de içinde çiyşliqim bar,
Qoymaram ol kırk namarda. Ak
yüzli, ala qözli qelin senden qitse, Meniñ daqı içinde adaqlım bar.
Qoymaram ol kırk namarda. Altın başlı ban öyler öyler
senden qitse, Meniñ-de içinde ordam bar. Qoymaram
38
ol kırk namarda. Ak sakqallı qocalar senden qitse,
Meniñ daqı içinde bir aklı çaşan atam bar. Qoymaram ol
kırk namarda — diydi.
Buqaç han elini ayladı. Kırk yiqidi bedew atlını oynatdı. Söweşdiler. Oqlan
atasını qutardı.
Derse han bu yerde oqlancıqınıñ saqdını bildi. Hanlar hanı oqlana beqlik
berdi, taqt berdi.
Dədem Qorkut boy boyladı, söy söyledi. Bu oquznamanı düzdi, qoşdı. Beyle
diydi:
— Olar daqı bu dünyəye qeldi, qeçdi, Kerwen qibi qondı, qöçdi.
Oları daqı acal aldı, yer qiyzledi. Dünyə kim qaldı?
Qara ölüm qelende, qeçit bersin! Saqlık bile döwletiñi Tañrı
artdırsın! Ol öwdüqim ulı Tañrı,
Dost boluban qoldasın!
Yom bereyin, hanım!
Yerli qara daqlarıñ yıkılmasın! Kölqelice qaba aqacıñ
kesilmesin! Coşup akan qörkli suwuñ quwrımasın!
Qanatlarıñ uwçı qırılmasın! Çapañda, boz atıñ
büdremesin! Çalışanda, qara polat uwz qılcıñ kütdelmesin!
Dürtüşeñde ala qönderiñ, owranmasın! Ak bürençekli eneñ
yeri uçmah bolsun! Ak sakqallı atañ, yeri uçmah bolsun!
Tañrı yandıran çırañ öçmesin! Tap Tañrı seni,
Namarda mətəç kılmasın, hanım hey!

دده قورقود توركمنجه- سالير قازانينگ اٶيونينگ ياقمالانماقينگ بويي
2 SALIR QAZANIÑ ÖYÜNIÑ YAQMALANMAQIÑ BOYI

Bir qün Ulaşıñ oqlı, alqır quşuñ çaqası, ecizleriñ umıydı, amat soynuñ
arslanı, Qaraçıqıñ qaplañı, qoñur atıñ eyesi han Orazıñ aqası, Bayandır
hanıñ qiyewsi, qalıñ oquzıñ döwleti, qalmış yiqit arkası, Salır Qazan
yerinden ör turdı. Toqsan başlı ban öyüni dikdirdi. Toqsan yerde ala yüpek halı
düşetdi. Seqsen yerde şeraplar qurdurdı. Qara qözli, ay yüzli, saçı ardına
uzalqı, qöwsi qızıl düwmeli, elleri bileqinden hiynalı, kapır qıyzları qalıñ,
oquz beqlerine şerap sürdiler.
Içip-içip Ulaş oqlı Salır Qazanıñ alnına şerabıñ yitisi çıkdı. Qaba
dıyzına çöküp:
— Üynümi añlañ, sözümi diñləñ, beqler! Yata-yata yanımız aqrıdı. Dura-dura
bilimiz quwrıydı. Yörəyliñ, bеqlеr! Aw awlaylıñ, quş quşlaylıñ! Suqun-keyik
yıqaylıñ, qaydaylıñ! Otaqımıza düşeyliñ, iyeyliñ-içeyliñ, hoş qeçireyliñ!–
diydi.
Qıyan selcuk oqlı dəli Dönder:
−Oñat, han Qazan, maslahatdır!–diydi.
Qaraqüne oqlı Qarapudak:
− Aqam Qazan, maslahatdır! –diydi.
Olar beyle diyqeç, at aqızlı Araz qoca iki dıyzınıñ üstüne çöküp:
−Aqam Qazan azqın dinli kapır hücüm edaysa, ordanı kime qoyyarsıñ?!−
diydi.
Qazan:
−Üç yüz yiqit bilen oqlum Oruz dursun!—diydi.
Qoñur atını çökdürdi, bütin mündi.
Depelkaşqa ayqırına Dönder mündi. Qök bedewini dartdırdı, Qazan beqiñ
qarındaşı Qaraqüne mündi. Ak bedewini çekdirdi, Birek han boz ayqırına
mündi, beq Yeqenek dōr ayqırına mündi, şir Şemsetdin mündi.
Sanabersem tükünmez. Qalıñ oquz beqleri mündüler. Ala daqa ala leşqer awa
çıkdı.
40
Kapırıñ iç-alısı bildi. barıp kapırlar azqını Şükli meleqe habar berdi. Yedi
müñ yırtık donli, qara tüyli kapır mündi, ılqadı.
Qiyce yarısı Qazan beqiñ oradasına qeldi. Altın ban öylerini çapdılar. Qaza
meñzeş qıyz-qelini çıkardılar. Tevle-tevle atlarını mündüler. Hatar-hatar
qızıl düylerini iytdiler. Aqır hazınasını, bol akcasını yaqmaladılar.
Kırk iynçe billi qıyz bilen boyı uzıyn Burla hatını esir qitdi. Qazan beqiñ
qocalan enesi qara düye boynunda asılqı qitdi. Han Qazanıñ oqlı Oruz beq üç
yüz yiqidi bilen eli baqlı, boynı bükli qitdi. Ilek qoca oqlı Sarı Qulmaş Qazan
beqiñ öyi üzerinde nayza sancıldı. Qazanıñ bu iyşlerden habarı yok.
Kapır aydar:
— Beqler, Qazanıñ tevle-tevle atlarını mündüñiz. Altın akcasını
yaqmaladıñız. Kırk yiqidi bilen oqlı Oruzı tussaq etdiñiz. Hatar-hatar
düylerini iytdiñiz. Kırk iynçe billi qıyzı bilen hatınını tutduñız.
Kapırıñ biri:
— Yöne Qazan beqde bir armanımız qaldı–diydi.
Şükli melek:
—Nəme armanımız qaldı?− diydi.
—Qazanıñ yaylada on müñ, qoynı bar. Şol qoyunları daqı alsak–diydi.
Şukli mеlеk:
— Altı yüz atlı barsın, qoynı qetirsin— diydi.
Altı yüz kapır atlandı.Ilqar bardı.
Qiyce yatarken, han Qazanıñ çapanı Qaracık qara qayqılı düyş qördi.
tisqinip ör tudı. Qapanqüyci, Demirqüyci iki qardaşını oyandırdı. Aqılıñ
qapısını bekledi. Üç yerde depe yalı daş yıqdı. Ala qollı sapançasını eline
aldı.
Birden-ikə Qaracık çopanıñ üstüne altı yüz kapır quyuldı. Kapır aydar:
−Qarañkı aqşam bolanda, qayqılı çopan!
Qar bile yaqmır yaqanda, çakmaklı çopan!
41
Süydi, peyniri bol, qaymaklı çopan!
Qazan beqiñ!
Tüynüqi altın ban öylerini biz yıkdık.
Tevle-tevle boz atlarını biz mündük.
Hatar-hatar qızıl düyesini biz iytdik.
Qarrıcık enesini biz qetirdik.
Aqır hazına, bol akcasını biz taladık.
Qaza meñzeş qıyz-qelini biz esir etdik.
Kırk yiqidi bilen oqlunı biz qetirdik.
Kırk iynçe biylli qıyzı bilen, hatını biz aldık.
Çopan, ıraqıñdan-yakınıñdan bəri qelqil! Baş inderip, baqır basqıl! Bize
salam berqil! Öldürməyli. Seni Şükli meleqe elteyli. Saña beqlik bersin—
diydiler.
Çopan aydar:
−Samrap durma,pis, itim kapır!
Itim bile bir yalakdan yuwundı içen, azqın kapır! Astıñdakı alaca atıña
öwünyərmisiñ?
Ala başlı qeçiymçe qelmez maña.
Başıñdakı tuwulqana öwünyərmisiñ?! Başımdakı börüqimçe qelmez
maña.
Altmış tutam qönderiñe öwünyərmisiñ?!
Qızılca qerqenemçe qelmez maña.
Qılıcıña öwünyərmisiñ?!
Eqri başlı tayaqımça qelmez maña.
Biyliñde toqsan okuña öwünyərmisiñ?!
Ala qollı sapançamça qelmez maña.
Iraqıñdan, yakınıñdan bəri qelqil!
Yiqitleriñ zarbını qörqül, andan ötqül !—diydi.
42
Kapırlar at depdiler, ok sepdiler. Erenler orunı Qracık çopan sapanınıñ
ayasına daş qoydı atdı. Birini atanda, ikisini, üçüni yıkdı. Ikisini atanda,
üçüni, dördüni yıkdı.
Kapırlarıñ qözüne qorkı düşdi. Qaracık çopan kapırıñ üç yüzüni sapan daşı
bilen yere serpdi. Iki qardaşı oka düşdi, öldi.
Çopanıñ daşı qutardı. Qoyun diymez, qeçi diymez sapanıñ ayasına qoyup
atdı, kapırı qırdı.
Kapırıñ qözi qorkdı. Dünyə başına qaraldı:
— Yarımasın, yarçımasın, bu çopa bizñ barımızı qırdı— diyp, durman
qaçdı.
Çopan ölen doqanlarını hakına qoydı. Kapırlar ləşinden ulı depe etdi.
Çakmak çakıp ot berdi. Yapıncasından qurumsı edip, yarasına basdı. Yoluñ
qırasını alıp oturdı. Aqlap, sıyklap:
— Salır Qazan, beq Qazan! Öldüñmi, bu işlerden habarıñ yokmı?—diydi.
Meqer hanım, şo qiyce qalıñ Oquzıñ döwleti, Bayandır hanıñ qiyewsi, Ulaş
oqlı Salır Qazan qara qayqılı düyş qördi. Sermendi, ör turup:
— Bilermisiñ qardaşım, Qaraqüne, düyşimde nəler qördüm? Ayadar:
− Yumruqımda telbenen alqır
Meniñ quşumı alar qördüm.
Qökden yıldırım,
Ak ban öyümi çakar qördüm.
Tüm qara duman
Ordamıñ istine iyner qördüm.
Quduz qurtlar öyümi yarar qördüm.
Qara düye yeñsəmi qapar qördüm.
Qarqı qibi qara saçım uzanar qördüm.
Uzanıban, qözümi örter qördüm.
Bileqimden on barmaqımı qanda qördüm.
43
Hanım qardaş, meniñ bu düyşümi yorqul–diydi.
Qaraqüne:
— Qara bulut diydiqiñ seniñ döwletiñdir. Qar bilen yaqmır diydiqiñ leşqeriñdir.
Saç-qayqıdır, qan-qaradır. Beylesini yöre bilmen, Tañrı yorsun!—diydi.
Beyle diyqeç, Qazan:
— Siz awı bozmañ. Men bu qün qoñur ata qalkarın. Üç qünlik yolı bir qünde
aların. Öyle bolmazdan, yurda bararın. Aman-esenlik bolsa, aqşam
bolmazdan, yene öwürlerin. Ordama bir zat bolsa, özüñiz başıñızıñ çəresini
qörüñ. Men qitdim–diydi.
Qoñur atını ökceledi. Oradasına yetdi. Bolan zatları qörüp:
−Qum qumlayan, qumak yurdum!
Qulana suquna qoñşı yurdum!
Seni yaqı nirden daramış, qözel yurdum?!
Ak ban öyüm dikilen, yurt qalmış.
Qarrıcık enemiñ ornı qalmış.
Oqlum Oruzıñ atan okunıñ putı qalmış.
Oquz beqleriñ at çapan meydanı qalmış. Qara ocaklarında,
qazan qalmış– diydi.
Munı qörüp, Qazanıñ qara qıyma qözlerine qan-yaş doldı. Qan damarları
qaynadı. Qara baqrı sarsıldı. Qoñur atını ökceledi. Kapırın qiden yolunı
aldı, qitdi.
Qazanıñ, öñüne bir suw qeldi. Qazan:
Suw Tañrı yüzüni qörendir. Men bu suw bile habarlaşayın—diydi:
−Coşup-coşup, qayalardan çıkan suw!
Aqaç qəmileri oynadan suw!
Baqı bostanıñ bezeqi suw!
Boz atlarıñ içdiqi suw!
Qızıl düyeler qelip qeçdiqi suw!
44
Süri qoyunlar qelip, daşında yatdıqı suw!
Ordamıñ habarını bilermisiñ, diyqil maña?!
Qara başım qurban bolsun, saña!—diydi.
Suw nədip habar bersin? Suwdan qeçdi. Bu qezek qurda duwş qeldi.
—«Qurt yüzi mübərekdir». Qurt bile bir habarlaşayın—diydi:
— Qarañkı aqşam bolanda, qüni doqan,
Qar bile yaqmır yaqanda, ər qibi duran,
Qara qoç atları kiñşeden,
Qızıl düyeleri bozladan,
Qoyun qörende, quyruk bulan, Arkasını urup, berk
aqılıñ ardını söken,
Qarmayıp, qoç semzini alıp tutan,
Qanlı quyruk üzüp, çap-çap yudan,
Owazı qaba köpeklere qowqa salan.
Çakmaklıca çopanları tüyn bile yüwrürden,
Ordamıñ habarını bilermisiñ, diyqil maña?!
Qara başım qurban bolsun, saña!—diydi.
Qurt nədip coqap bersin?
Qurtdan daqı qeçdi. Qaracık çopanıñ qara köpeqi Qazana qarşı qeldi. Qazan
qara köpek bile habarlaşdı. Qöreyli hanım niçik habarlaşdı, aydar:
— Qarañkı aqşam bolanda, haf-haf üyren,
Acı ayran dökülende, çap-çap içen,
Qelen hayırsızları qorkuzan,
Qorkuzıban, haykırıp ürküzen,
Ordamıñ habarını bilermisen, diyqil maña?!
Qara başım qurban bolsun, saña!—diydi.
45
Köpek nədip coqap bersin?
Köpek Qazanıñ atınıñ ayaqına çap-çap düşer, señk-señk señkildər. Qazan
qamçı bile köpeqi urdı. Köpek çekildi, qeldiqi yola qitdi. Qazan köpeqi
kowalayıp, Qaraca çopanıñ yanına bardı. Çopanı qörüp onuñ bile habarlaşdı:
− Qarañkı aqşam bolanda qayqılı çopan!
Qar bile yaqmır yaqanda, çakmaklı çopan!
Üynüm añla, sözüm diñle!
Ak ban öyüm şundan qeçmiş.
Qördüñmi, diyqil maña?!
Qara başım qurban bolsun, saña!− diydi.
Çopan aydar:
— Ölmüşmidiñ, yitmişmidiñ, a Qazan?!
Kanda qezerdiñ, niredediñ, a Qazan?!
Düyn dəl, öññin öyüñ mundan qeçdi.
Qarrıcık eneñ qara düye boynunda asılqı qeçdi.
Kırk iynçe biylli qıyz bile hatınıñ,
Boyı uzıyn Burla hatın aqalayıban, şundan qeçdi.
Kırk yiqidi bile oqluñ Oruz,
Başı açık, ayak yalañ kapırlara tussa qitdi.
Tevle-tevle atlarıñı kapır münmiş.
Hatar-hatar qızıl düyeleriñi kapır iydmiş.
Altın akca, bol hazınañı kapır almış.
Çopan beyle diyqeç, Qazan ah çekdi. Aklı başından qitdi. Dünyə qözüne
qarañkılandı, aydar:
— Aqzıñ quwrısın, çopan, diliñ çüyrisin, çopan! Tañrı seniñ alnıña qara
yazsın, çopan!—diydi.
Qazan beq beyle diyqeç, çopan:
−Ne qarqarsıñ maña, aqam Qazan!
46
Yoqsa qöwsüñde yokmudır iyman?
Altı yüz kapır üstüme döküldi. Iki qardaşım qurban boldı. Üç yüz kapırı
öldürdim, söweşdim. Süriñden semiz qoyun, arrık toklı bermedim. Üç
yerimden yaralandım. Qara başıma yalñız qaldım. Suwçum bumudır? diydi.
Çopan yene:
−Qoñur atıñ berqil maña! Altmış tutam qönderiñi
berqil maña! Ap-alaca qalkanıñı berqil maña!
Qara polat uz qılıcıñı berqil maña! Saqdaqıñda seqsen
okuñı berqil maña!
Ak tozlüca qatı yayıñ berqil maña! Kapıra men barayın.
Yeñim bile akca qanım sıylayın.
Ölersem, uqruñda men öleyin.
Tañrı qorasa, öyüñi men qutarayın— diydi.
Çopan beyle diyqeç, Qazanıñ qaharı qeldi, aldı yöriberdi. Çopan daqı
Qazanıñ ardından yetdi. Qazan döndi bakdı:
— Oqul çopan, kanda qidersen? —diydi.
Çopan:
— Aqam Qazan, sen öyüñi almaqa baryañ, men daqı qardaşımıñ qanını
almaqa—diydi. Beyle diyqeç, Qazan:
— Oqul çopan, qarnım aç. Iyməqe nəməñ bar?—diydi.
Çopan:
−Bardır aqam! Şol qiyce bir quzı bişiripdim. Qel, bu aqacıñ düybünde iynip,
iyeyli!—diydi.
Indiler. Çopan taqarçıqını çıkardı. Iydiler. Qazan öz yanından:
47
— Eqer çopan bile barsam, qalıñ oquz beqleri meniñ başıma kakınç, yüzüme
tokunç kakarlar. «Çopan bolmadık bolsa, Qazan kapırı almaz diyerler» —
diydi.
Qazana qayrat qeldi. Çopanı bir aqaca sarap dañdı, soñra yörəberdi. Çopan
özüne:
—Qarnıñ acıkmanka, qözüñ qaralmanka bu aqacı qopar! Yoqsa seni munda
qurtlar-quşlar iyer — diydi.
Qaracık çopan zarp eyledi. Qaba aqacı yer-yurdı bile qopardı. Arkasına aldı,
Qazanıñ ıyzına düşdi.
Qazan bakdı qördi, çopan aqacı arkasına alıp, qeler. Qazan:
—Çopan, bu aqaç nəmə qerek?
Çopan aydar:
— Aqam Qazan, sen kapırı basarsıñ, qarnıñ acıqar. Men saña bu aqaç bile
iymek bişirerin—diydi.
Qazana bu söz hoş qeldi. Atından iyndi, çopanıñ ellerini çözdi. Alnından
öpüp:
— Tañrı meniñ öyümi qutarsa, seni seyis başı ederin— diydi. Ikisi bile yola
düşdüler.
Bular bu yerde dursunlar, habarı Şükli melekden alaylı.
Şükli melek kapırlar bile iyip-içip, hezil edyərdi, yiqitlerine yüzlenip:
— Beqler, Qazanıñ hatını, boyı uzıyn Burla hatınını qetiriñ, sıqrak sürsin,
şerap bersin–diydi.
Burla hatın munı eşidip, yüreqi bile canına otlar düşdi. Kırk iynçe billi
qıyzıñ içine qirdi. Öwüt berdi:
—Qazanıñ hatını haysıñız diyse, kırk yerden «men» diyip sesleniñ—diydi.
–«Qazanıñ hatını haysıñız?»—diydiler. Kırk yerden «men» diyen owaz
qeldi. Haysıdıqını sayqarmadılar. Qelip, hanlarına aytdılar:
48
—Birine yapışdık, kırk yerden owaz qeldi. Haysıdıqını bilmedik-diydiler.
Kapır:
—Barıñ, Qazanıñ oqlı Oruzı dartıp, çeññek bilen asıñ. Qıyma-qıyma
etinden çekiñ. Qara qowurma bişirdip, kırk qıyza eltiñ. Onı iyen Qazanıñ
hatını dəl, kim iymese ol Qazanıñ hatınıdır. Alıñ qeliñ, sıqrak
sürsün!−diydi.
Boyı uzın Burla Hatın oqlunıñ yamacına qeldi. Çaqırıp oqluna söyledi,
qöreyli hanım nəme söyledi:
— Oqul, Oqul, ay oqul!
Bilermisiñ, nəler boldı?
Sözleşdiler fısıl-fısıl.
Kapırıñ pəlini duydum.
Tüyniqi altıñ ban öyümiñ diyreqi oqul!
Qaza meñzər qıyz-qeliniñ qüli, oqul!
Oqul, Oqul, ay oqul!
Dokuz ay qarnımda qöterdiqim, oqul!
On ay diyende dünyə qetirdiqim, oqul!
Dolaması bişikde bildiqim, oqul!
«Qazanıñ oqlı Oruzı çıkarıñ. Boqazından urqan bile asıñ. Iki qerişinden
çeññek bile sancıñ. Qıyma-qıyma etinden çekiñ. Qara qowurma edip, kırk
qıyzına eltiñ, kim ise, ol dəldir. Kim imese, ol Qazanıñ hatınıdır. Çekiñ,
düşeqimize qetiriñ, sıqrak sürdüreyli — diymişler.
− Seniñ etiñden, oqul iyeyinmi? Yoqsa azqın dinli
kapırıñ düşeqine qireyinmi? Atañ Qazanıñ namısını sıyndırayınmı?
Niçik edeyin, oqul hey?! —diydi.
Oruz:
49
— Aqzıñ qurısın, ene!
Diliñ çüyrisin, ene!
Ene hakı, Tañrı hakı bolmasaydı,
Qalkıbanı, yerimden turardım.
Yakañ bile boqazıñdan tutardım.
Qaba ökcəm astına salardım.
Ak yüzüñi qara yere deperdim.
Aqzıñ bile burnuñdan qan şorladardım.
Can datlısını saña qörkezerdim.
Bu ne sözler, can ene!
Meniñ üstüme qelməwer!
Meniñ üçin aqlamawer!
Qoy meni, çeññeqe ursunlar.
Etimden çeksinler, qara qowurma etsinler.
Kırk beq qıyzınıñ öñüne eltsinler.
Olar bir ise, sen iki iyi!
Seni kapırlar bilmesinler, duymasınlar!
Düşeqine barmarsıñ, sıqraqını sürmersiñ,
Atam Qazanıñ namısını sıyndırmarsıñ!—diydi.
Oqlan beyle diyqeç buldur-buldur qözüniñ yaşı akdı. Boyı uzıyn, bili iynçe
Burla hatınıñ, boyunı bile qulaqını aldı düşdi. Qüyz alması kibi al yañaqını
dartdı yırtdı. Qarqı kibi qara saçımı yoldı.
— Oqul, oqul! — diyiban, zarındı, aqladı. Oruz:
—Eziz ene!
Qarşım alıp, ne böqürersen?
Ne bözlarsen, ne aqlarsen?
Baqrım bile yüreqimi daqlarsen?
Qeçen qünlerimi ne añladarsen?
50
Ey ene!
Bedew atlar ölen yerde,
Bir qulanı ölmezmi?
Qızıl düyeler ölen yerde,
Bir köşeqi ölmezmi?
Akca qoyunlar ölen yerde,
Bir quzucıqı ölmezmi?
Sen saq bol, eziz ene!
Atam saq bolsun!
Yene meniñ, qibi oquluñız bolamazmı? — diydi.
Beyle diyqeç, enesiniñ, kararı qalmadı, yörəberdi. Kırk iynçe biylli qızıñ
içine qirdi.
Kapırlar Oruzı alıp qetirdiler.
Oruz:
—kapırlar!Qoyuñ men bu aqaç bile söyleşeyin—diydi. Çaqırıp, aqaca söyledi.
Qöreyli hanım, ne söyledi:
−Aqaç, aqaç diysem, saña, arlanma, aqaç! Mekqe bile Medinəniñ
qapısı, aqaç! Musa Kelimiñ hasası, aqaç!
Bayik-beyik suwlarıñ köprüsi, aqaç! Qara-qara deñizleriñ
qəmisi, aqaç! Şahı merdan Alınıñ Düldüliniñ eyeri, aqaç!
Zulfikarıñ qıynı bile sapı, aqaç! Şah Hasan bile
Huseyiniñ, beşiqi, aqaç! Eqer ərdir, eqer arwat qorkusı, aqaç!
Başın ala bakar bolsam, başsız, aqaç! Düybüñ ala bakar bolsam,
düypsüz aqaç! Meni saña asarlar, qötermeqil, aqaç!
Qöterseñ, yiqitliqim seni tutsun, aqaç! Biziñ ilde qerek iydiñ,
aqaç! Qara hindi qullarıma buyraydım.
Seni para-para doqrayalardı, aqaç!
Yene:
51
−Tevle-tevle baqlayanda, atıma yazık!
Qardaş saklayanda, yoldaşıma yazık!
Yumruqımda telbenende, tuqunıma yazık!
Yeter bile tutanda tazıma yazık!
Beqliqe doymadıñ, özüme yazık!
Yiqitliqiñe doymadım, canıma yazık!—diydi.
Aqladı, yanık ciqerini daqladı.
Şo demde soltanım, Salır Qazan bile Qaracık çopan yetdi. Çopanıñ
sapanınıñ ayası üç yaşar tana derisindendi, üç qeçi tüynden işilen baqı bardı.
Bir qeçi tüynden çatlaqcıqıdı. Her atanda, on iki batman dası atdı. Atdıqı daş
yere düşmezdi. Yere daqı düşse, toz qibi sowrulardı. Ocak kibi oyulardı. Daşıñ
düşen yerinde üç yıllap ot-çöp bitmezdi. Sapanıñ qorkusından bayırlara Qurt
qelip semmiz qoyunı, arrık toklını iymezdi.
Eyle, bolsa, soltanım Qaracık çopan sapanını çatlatdı. Dünyə kapırıñ qözüne
qaraldı.
Qazan:
— Qaracık çopan! Enemi kapırdan diləyli. At ayaqınıñ altında qalmasın —
diydi.
«At ayaqı kölük, ozan dili çəvük bolar». Qazan kapıra yüzlen:
— Ey, Şükli melek!
Tüynüqi altın ban öylerimi qetiripsiñ,
Saña kölqe bolsun!
Aqır hazınamı, bol akcamı qetiripsiñ,
Saña harçlık bolsun!
Kırk iynçe biylli qıyz bile Burla hatını qetiripsiñ, Saña yesir bolsun!
Kırk yiqidi bile oqlum Oruzı qetiripsiñ,
Quluñ bolsun!
Tevle-tevle atlarımı qetiripsiñ,
52
Saña münit bolsun!
Hatar-hatar düyelerimi qetiripsiñ,
Saña yüklet bolsun!
Qarrıcık enemi qetiripsiñ,
Enemi berqil maña?
Söweşmezden, urşmazdan qaydayın,
Qeri döneyin, qideyin, belli bilqil! —diydi.
Kapır:
– Qazan!
Tüynüqi altın ban öyüñi qetirdik- biziñkidir.
Kırk iynçe biylli qıyz bile boyı uzın Burla hatıñı
qetirdik — biziñkidir.
Kırk yiqit bilen oqluñ Oruzı qetirdik—biziñkidir. Tevle-tevle atlarıñ,
hatar-hatar düyeleriñi qetirdik—biziñkidir. Qarrıcık eneñi qetirdik—
biziñkidir.
Saña bermeris, Yayhan keşiş oqluna bereris. Ondan oqul doqar. Biz onı
size qırım qoyarıs —diydiler.
Beyle diyqeç Qaracık çopanıñ acıqı tutdı. Dodakları təbsirəp:
— Ey diynsiz, iymansız, azqın kapır! Qarşı yatan qarlı
qara daqlar, Qarrıyıpdır, otı bitmez.
qanlı-qanlı arnalar, Qurıdı, dolı suwı
qelmez.
Bedew-bedew atlar,
qarrıpdır, qulan bermez.
Qızıl-qızıl düyeler,
qarrıpdır, köşek bermez.
Kapır!
53
Qazanıñ enesi qarrıpdır, Oqul bermez.
Qıyzıñ bolsa, qetirip, Qazana ber,
Ondan oqul doqar, Onı Qazana qırım qoy–diydi.
Şol waqt qalıñ oquz beqleri yetdi. Qöreyli kimler qeldi? Qara dere aqzında,
beşiqi qara buqra derisinden yapılan, qazabından daşı kül eyleyən, murtunı
yeñsesinden yedi yerden düwen, Qazan beqeiñ qardaşı, Qaraqüne çapar yetdi:
— Çal qılcıñı, qardaşım Qazan, yetdim! —diydi.
Munuñ ardı bilen, qöreyli, kimler yetdi?
Demir qapını depip alan, altmış tutam ala qönderiniñ, uwcunda ər böqürden,
Qıyan Selcuk oqlı dəli Dönder çapar yetdi:
— Çal qılcıñı, aqam Qazan, yetdim! — diydi.
Munuñ ıyzından, hanım, qöreyli, kimler yetdi?
Demir yaylı Qıpcak meleqe qan qusduran, qeliban, Qazanıñ qıyzıñı erki bile
alan, oquzuñ ak sakqallı qocaları qörende, ol yiqidi öwen, al balaqı hotazlı,
Qaraqüne oqlı Qarapudak çapar yetdi:
— Çal qılcıñı, aqam Qazan, yetdim! —diydi.
Munuñ ardından, buyruk bolmazdan Bayındar hanıñ yaqısını basan, altmış
müñ, kapıra qan qusduran, Qaflat qoca oqlı şir Şemsetdin çapar yetdi:
— Çal qılcıñı, aqam Qazan, yetdim!—diydi.
Munuñ ıyzından Prasar qalasından parlayıp uçan, ap-alaca qerdeqine qarşı
qelen, yedi qızıñ umıydı, qalıñ oquzuñ ınaqı, boz ayqırlı Birek çapar yetdi:
— Çal qılcıñı, aqam Qazan, yetdim! —diydi.
Munuñ ardından, çaya çalımdaş, çal qaraquş erdemli, qurqurma quşaklı,
qulaqı altın qupbalı, qalıñ oquz beqlerini biyr-biyr atından yıkıcı, Qazılık
qoca oqlı beq Yeqenek çapar yetdi:
— Çal qılcıñı, aqam Qazan, yetdim!—diydi.
Munuñ ardından, qöreyli, hanım, kimler yetdi?
54
Altmış erkeç derisinden don edinse, topuklarını örtmeyən, altı öweç
derisinden telpek edinse, qulaklarını örtmeyən, qolı-buwdı horca, uzıyn
baldırları iynçe, Qazan beqiñ dayısı, at aqızlı Aruz qoca çapar yetdi:
— Çal qılcıñı, beqim Qazan, yetdim! —diydi.
Onuñ ıyzından, qaharı qelende, murtundan qan daman, Büqdüz Aman çapar
yetdi:
— Çal qılcıñı, beqim Qazan, yetdim! —diydi.
Onuñ ıyzından kapırlarıñ ardına it salıp baqırdan, ilden çıkıp, Ayqırqözli
suwundan ay yüzdüren, elli yedi qalanıñ, açarını alan, Akmelek Çeşme
qıyzını alan, Sopı Sandal meleqe qan qusduran, kırk cüpbə bürenip, otuz yedi
qala beqiniñ qözel qıyzlarını alıp, biyr-biyr boynunı quçan, yüzünden,
dodaqından öpen. Ilek qoca oqlı Alp Eren çapar yetdi:
—Çal qılcıñı, beqim Qazan, yetdim! —diydi. Sanamak bile oquz beqler
tükenmez, hemmeleri qeldi. Kapıra at saldılar, qılıç çaldılar. Qümmürqümmür
haykırıldı. Meydan dolı baş boldı. Bedew atlar yüwürdi, ayakdan
düşdi, uwcı yelekli kayın oklar atıldı, demiri düşdi. Beq nökerinden, nöker
beqinden ayrıldı.
Daşoquz beqleri bile dəli Dönder saqdan depdi. Çalasın yiqitler bile Qraqüne
oqlı dəli Pudak soldan depdi.
Içoquz beqleri bile Qazan düybe depdi. Şükli meleqe yöneldi. Onı böqürdip
atdan yere saldı, qara başını kesdi.
Saq tarapdan Buqracık meleqe Qaraqüne oqlı dəli Pudak qarşı qeldi. Altı
perli qürzi bilen depesine qatı tuta urdı. Atınınıñ boynunı qucaklap yere
düşdi. Qazan beqiñ qardaşı kapırıñ tuqı bile sancaqını, qılıçladı, yere saldı.
Derelerde, depelerde kapıra qırqın qirdi. Ləşine qarqa-quzqun üyşdi. On iki
müñ kapır qılıçdan qeçdi. Bəş yüz oquz yiqidi qurban boldı. Qaçanı Qazan
beq kowmadı. “Aman” diyeni öldürmedi.
Qalıñ oquz beqlerine doyum boldı.
55
Qazan beq ordasını, oqlan-uşaqını, hazınasını aldı, qeri döndi. Altın
taqtına çıkdı. Qaracık çopanı seyis başı eyledi. Yedi qün, yedi qiyce iymeiçme
boldı. Kırk bəş qul, kırk qırnak oqlı Oruz başına azat eyledi. Çalasın
qoç yiqitlere köp ülke berdi, halt-don serpay berdi.
Dəde Qorkut qeldi, boy boyladı, söy söyledi, bu oquznamanı düzdi, qoşdı,
beyle diydi:
− Hanı, diydiqim beq erenler?
Dünyə meniñ diyenler?
Acal aldı, yer qiyzledi,
Dünyə kime qaldı?
Qelip, qitmeli dünyə.
Ahırı soñ, uwcı ölümli dünyə.
Yom bereyim, hanım!
Qarlı qara daqlarıñ yıkılmasın!
Köleqeli qaba aqacıñ kesilmesin!
Kaman akan qörkli suwuñ qurımasın!
Tañrı seni namarda mətəç etmesin!
Çaparken, ak boz atıñ büdremesin!
Çalışanda, qara polat uz qılıcıñ kütdelmesin!
Dürtüşerken, ala qönderiñ owranmasın!
Ak sakqallı atañ yeri uçmah bolsun!
Ak bürçekli eneñ yeri uçmah bolsun!
Hanım hey!

دده قورقود توركمنجه- بايبورانينگ اوقلي بامسي بيره ك خانينگ بويي
3 BAYBURANIÑ OQLI BAMSIBIREK HANIÑ BOYI

Bir qün Kamqan oqlı han Bayandır yerinden turdı. Ak ban öyüni dikdirdi.
Müñ yerde yüpek halı düşetdi. Içoquz, Daşoquz beqleri Bayandır hanıñ
meylisine yıqnandı. Baybura beq daqı Bayandır hanıñ söhbetine qelipdi.
Bayandır hanıñ qarşısında oqlı Qarapudak yaya dayanıp durdı. Saq yanında
Qazanıñ oqlı Oruz durdı. Sol yanında Qazılık qoca oqlı beq Yeqenek durdı.
Baybura beq buları qörende bir ah çekdi. Aklı başından qitdi, yaqlıqını
aldı, müñqür-müñqür aqladı.
Beyle etqiç, qalıñ oquzıñ arkası, Bayandır hanıñ qiyewsi Salır Qazan qaba
dıyzına çökdi, qabak dikiban, Baybura beqe bakıp:
— Beq, nəme üçin aqalap-bozlarsıñ?–diydi.
Baybura beq:
— Han Qazan, niçik aqlamayın, niçik bozlamayın! Oqulda ortacım yok,
qardaşda qadrım. Tañrı meni qarqapdır. Beqler, ornum üçin aqlayarın! Bir qün
bolar, yaramarın, ölerin, yerimde, ornumda kimse qalmaz – diydi.
Qazan:
—Nəme dilərsen?
Baybura beq:
— Wah meniñ daqı bir oqlum bolsadı, han Bayandırıñ qarşısını alıp
dursadı, qulluk etsedi. Menem bakıp, söyünsem, quwansam— diydi.
Beyle diyqeç, qalıñ oquz beqleri yüzün qöqe tutdular. El qaldırıp dileq
dilediler:
— «Tañrı saña bir oqul bersin!»–diydiler. Ol döwürde beqleriñ alkışı-alkış,
qarqışı-qarqış bolardı, dileqleri kabul bolardı.
Baybican beq daqı yerinden ör turup:
— Beqler, maña daqı dileq diləñ! Tañrı maña bir qıyz bersin–diydi.
Qalıñ oquz beqleri el qaldırdılar, dileq dilediler:
— «Tañrı saña bir qıyz bersin!» —diydiler.
57
Baybican beq:
— Beqler, Tañrı maña bir qıyz berse, siz tanık boluñ! Qıyzım Baybura beq
oqluna doqa adaqlı bolsun— diydi.
Aydan, ay qünden qün qeçdi. Tañrı Baybura beqe oqul, Baybican beqe qıyz
berdi. Qalıñ oquz beqleri eşitdiler, şat bolup söyündiler.
Baybura beq bezirqenleri çaqırıp:
— Ey bezirqenler! Tañrı maña bir oqul berdi. Barıñ, Rum iline! Oqlum üçin
yaqşı sowqatlar qetiriñ — diydi.
Bezirqenler qiyce-qündiz diymeden yöridiler, Istanbula bardılar. Oñat
sowqatlar aldılar. Oqlana bir deñiz qulanı boz ayqır, bir ak tozlı qatı yay, birde
altı perli qürz aldılar. Yol yaraqını qördüler, döndiler.
Bayburanıñ oqlı bəş yaşına basdı. Bəşinden ona qirdi. Ondan on bəş yaşına
basdı. Çaya qörə, çalımlı, çal qara quş erdemli, bir qözel, bir yaqşı yiqit boldı.
Ol eyyamda bir oqlan baş kesmese, batırlık qörkezmese, at qoymazlardı.
Baybura beqiñ oqlı atlandı, awa çıkdı. Aw awlarka, atasınıñ sürüsiniñ
üstünden bardı. Çopanbaşı qarşıladı, qonakladı. Iyip-içip oturdular.
Şol waqt bezirqenler Oquz iliniñ araçəqine yetdiler.
Yarımasın, yarçımasın, Ewnük qalasınıñ kapırları buları ıyzarlap olara
yatırka, duydansız bəş yüz kapır bolup döküldiler, çapdılar, malları taladılar.
Bezirqeniñ ulusı tutuldı, başqası, oquzuñ uwcında ala çadırı, saqında elli,
solunda elli adam duran yiqidi qördi. Bezirqen özi bile:
—«Yaqşı yiqide meñzeyər, barıp ondan haray sorayın»–diydi. Qelip:
—Yiqit, yiqit, beq yiqit, üynümi añla, sözümi diñle! On altı yıldır arqışa
qitmişdim. Yanımız bile oquz hanınıñ oqluna bir sowqat qetiryərdik. Ewnük
qalasınıñ, bəş yüz kapırı üstümize döküldi. Qardaşım tussaq boldı.
Malımızı yaqmaladılar. Qara başım qetirdim, saña qeldim. Qara başım
qurban yiqit, haray!–diydi.
Oqlan şerap içip duran kəsesini yere çaldı, bezirqene:
–At bile donumı qetiriñ! Meni söyen yiqitler atlansın!–diydi.
58
Bezirqen daqı öñlerine düşdi, kılawuz boldı.
Kapırlar daqı düşüban, bir yerde akcaları üleşyərdi. Bu demde arslanlar
arslanı, pəliwanlarıñ qaplañı boz oqlan yetdi. Bir, iki diymedi, kapırları
qılıçladı. Baş qaldırananı öldürdi. Bezirqenleriñ malını qutardı. Bezirqenler:
— Beq yiqit, bize ərlik etdiñ! Qel, indi beqenen malıñdan al!–diydiler.
Yiqidiñ qözi bir deñiz qulanda, bir tozlı yayda, birem qürzde idi. Bu üç zadı
beqendi:
— Bezirqenler! Buları beqendim–diydi.
Beyle diyqeç bezirqenler oya batdılar.
Yiqit:
— Nəme, islən zadım köpmi?—diydi.
Bezirqenler:
— Köp-ə dəl, yöne biz buları beqimiziñ oqluna alıp baryarıs— diydiler.
Oqlan:
— Beqiñiz kimdir?
— Baybura beq–diydiler.
Oqlan özüne:
— Munda alanımdan, atamıñ yanında alsam yeqdir–diydi. Atını qamçıladı,
yola düşdi. Bezirqenler ardından baka qaldılar.
— Pəhey, yaqşı yiqit–diydiler. Boz oqlan atasınıñ yanına qeldi.
— Bezirqenler qeldi–diyip, buwşladı. Çadır, ak otaq dikdirdi. Yüpek halçalar
düşetdi, qeçdi oturdı. Oqlanı saq yanına aldı. Oqlan bolan-qeçen zat hakında
dil yarmadı. Kapırları qırandıqını söylemedi.
Şol bada bezirqenler qeldiler. Baş eqip, salam berdiler. qörseler, baş kesip, mal
qutaran yiqit, Baybura beqiñ saq yanında oturar.
Bezirqenler qelip yiqidiñ elini öpdüler. Atası muña qaharlandı:
— Ayu, samsıklar! Ata duwrka, haçan oqlunuñ elini öperler?− diydi.
Aydarlar:
— Hanım, bu yiqit seniñ oqluñmı?
59
— Howa, oqlum–diydi.
— Incıymañ hanım, başda onuñ elini öpenimiziñ sebəbi ol biziñ malımızı
qutardı–diydiler.
Baybura beq:
— Nəme oqlum baş kesip, batırlık etdimi?
— Howa, baş kesdi, batırlık etdi–diydiler.
— Onda, bu oqlana at qoysak bolarda?—diydi.
—Bolar soltanım, artıqı bile bolar!–diydiler.
Qalıñ oquz beqlerini çaqırdı, qonakladı. Dədem Qorkut qeldi. Oqlana at
qoydı:
— Üynün diñle, sözüm diñle, Baybura beq!
— Tañrı saña bir oqul berdi, tuta bersin! Baqrıñda dursun! Aqır sancak
qöterende, yaranı, arkası bolsun! Qarşı yatan qara qarlı daqlardan aşar
bolsa, Tañrı oqluña aşıt bersin! Coşup akan suwlardan qeçer bolsa, qeçit
bersin! Yaqa qirende, Tañrı oña qayrat bersin. Sen oqluñı «Bamsı» diyip
oqşarsen. Munuñ adı boz ayqırlı Bamsı Birek bolsun. Adını men berdim,
yaşını Tañrı bersin!–diydi.
Qalıñ, oquz beqleri el qaldırıdılar, «bu at bu yiqide qutlı bolsun!»–diydiler.
Beqler awa çıkdılar. Boz ayqırını çekdirip, Birek mündi. Birden-ikə bir süri
keyik qeldi. Bamsı Birek birini kowaladı. Kowa-kowa bir yere bardı. Qörse,
qök çayırıñ üstünde bir qızıl otaq dikilmiş.
— Bu öy kimiñkikə? –diydi.
Ol bu öyüñ, adaqlısı, ala qözli qıyzıñkıdıqından habarı yokdı. Birek bu öye
barmaqa çekindi, öz-özüne: — Nəme bolsa bolsun, həzir awumı
awlayın–diydi. Keyiqi siñirledi, öyüñ öñune qeldi, qörse bu öy adaqlısı
Banıçeçeqiñ öyümiş.
Banıçeçek öyüñ içinden bakyardı:
–Ayaw, qıyzlar! Bu oqlan bize ərlik satyan yalı-da?–
diydi.
60
— Barıñ, mundan pay diləñ!–diydi. Qısırca yeññe diyerler, bir hıtın bardı.
Pay diledi:
— Beq yiqit! Bize awdan pay berermisiñ?–diydi. Birek:
– Men awçı dəl, beq olı, beqem, barısı siziñki bolsun!
Soramak ayıp bolmasa, bu öy kimiñki?—diydi.
— Beq yiqidim, bu Baybican beqiñ qıyzı Banıçeçeqiñ öyi –diydi.
Munı eşiden Bireqiñ qanı qaynadı. Edep bilen ıyza çekildi.
|
Qıyzlar keyiqi qöterdiler. Qözeller qözeli Banıçeçeqiñ öñüne qetirdiler.
Qörseler semiz keyik ekeni.
Banıçeçek:
—Qıyzlar, bu yiqit kim? diydi.
Qıyzlar:
— Yüzi nıkaplı yiqit, yaqşı yiqit! Beq oqlı beq imiş–diydiler.
Banıçeçek:
— Hay, hay qıyzlar, atam maña: «Men sen yüzi nıkaplı Bireqe beryərin»
diyipdi. Bu şol oqlan bolaymasın, çaqırıñ, habarlaşayın—diydi.
Çaqırdılar, Birek qeldi. Banıçeçek yaşmaklandı, habar alışdı:
— Yiqit, qelişiñ kandan?−diydi
Birek:
— Içoquzdan−Diydi.
— Içoquzdan kimlerdensiñ? — diydi.
Baybura beq oqlı Bamsı Birek diyerler maña–diydi.
Qıyz:
— Nəme maslahat bilen qeldiñ, yiqit?!–diydi.
Birek:
— Baybican beqiñ bir qıyzı barmış, onı qörməqe qeldim –diydi.
Qıyz:
– Ol seña qörüncek qıyz dəl–diydi.
61
— Yöne men Banıçeçeqiñ enekesi. Bile awa çıkaylı, eqer atıñ, meniñ atımı
qeçse, onuñ atını daqı qeçendir. Ok ataylı, meni yeñseñ, onı daqı yeñendir,
qöreşeyli, men yıksañ, onı-da yıkan yalıdır–diydi.
Birek:
— Hoş bolyar − diydi.
Ikisi atlandılar, meydana çıkdılar. At depdiler. Bireqiñ atı qıyzıñ atından
qeçdi. Ok atdılar, Birek qıyzıñ, okunı yardı. Qıyz:
— Yiqit, meniñ atımdan kimse qeçməndi, okumı kimse yarmandı. Indi, qel,
qöreşeyli!–diydi. Atdan iyndiler. qarbaşdılar, iki pəliwan yalı, bir-birine
sarmaşdılar. Birek, qıyzı, qıyz Bireqi yerden qöterip yıkcak bolyardı. Birek
yadadı, öz-özüne:
— Bu qıyzdan basılsam, qalıñ oquz içinde başıma kakınç, yüzüme tokunç
ederler –diydi.
Qayrata qeldi, qıyzıñ qöwsünden tutdı, qucundı. Bu qezek Birek qıyzıñ
iynçe biline qirdi, baqladı. Arkasını yere urdı.
Qıyz:
— Yiqit, Baybicanıñ, qıyzı Banıçeçek mendirin!—diydi.
Birek üç öpdi, bir diyşledi:
— Toyuñ qutlı bolsun, han qıyzı!—diyip, barmaqından altın yüzüñi çıkardı,
qıyzıñ barmaqına qeçirdi.
— Ortamızda bu nışan bolsun, han qıyzı! —diydi.
Qıyz:
— Beyle bolsa, indi ileri durmak qerek, beq oqlı!— diydi.
Birek:
—Baş üstüne!–diydi.
Birek qıyzdan ayrılıp, öylerine qeldi. Atası:
— Oqul, bu qün oquz iylinde ne qördüñ?−diydi.
Birek:
62
— Nəme bolsuñ han ata, oqlı bolan oqlunı öyeryər, qıyzı bolan qöçüryər–
diydi.
Atası:
— Hə, oqul nəme, sen-de öylenmek isleyərmiñ?−diydi.
−Ruqsat bolsa ata–diydi.
Atası:
−Oquzda kimiñ qıyzında köñlüñ bar?—diydi.
Birek:
— Ata, meniñ halayan qıyzım şeyle bolmalı, men yerimden turmadan, ol
tursun. Men qaraqoç atıma münmezden, ol münsin. Men qırıma, yaqa
barmazdan, ol baş qetirsin–diydi.
Atası Baybura han:
— Bəy oqlum, sen qıyz dəl-de, özüñe meñzeş pəliwan isleyərsiñ. Oqul, bolsabolsa
bu qıyz, Baybican beqiñ qıyzı Banıçeçek dir?—diydi.
Birek:
Edil özidir—diydi.
Atası:
— Ey, oqul, Banıçeçeqiñ bir dəli qardaşı bar! Adına dəli Qarçar diyerler.
Qıyzı diləp baranı öldüryər−diydi.
Birek:
— Bə, onda nəme ederis?−diydi.
Atası:
— Oqul, qalıñ oquz beqlerini çaqırip qeñeşeyli!–diydi.
Qalıñ oquz beqlerini çaqırdılar. Aqır qonaklık eylediler.
Oquz beqleri:
− Qıyzı isleməqe kim barıp biler?−diydiler. Barsa-barsa Meqerem Dəde
Qorkut barar diyp, qeñeşdiler.
Dəde Qorkut:
63
—Yaranlar, meni iyberseñiz, bilеrsiz, Bayındar hanıñ tevlesinden iki sanı
yürük at beriñ. Biri qeçi başlı ayqırı, biri toklı başlı dōr ayqırı. Birden qaçhakow
bolsa, birini münüp, birini iydeyin —diydi.
Dəde Qorkutıñ sözi makul qeldi. Atı berdiler.
Meqerem soltanım dəli Qarçar daqı ak ban oyüni, ak otaqını qurdurıp,
yoldaşları bile puta, ok atma yarışyardı. Dəde Qorkut yetip, öteqden qeçdi.
Salam berdi.
Dəli Qarçar aqzını köpüklendirip:
— Ey aklı çaşan, pəli qaydan! Tañrı təleyini ters çöwren! Heniz bu yere iki
ayaklınıñ qelenini qördüñmi, suwumdan içeni qördüñmi, saña nəm boldı?
Acalıñ yetdimi? Bu yerlerde neyləp yörsüñ? — diydi.
Dəde Qorkut:
— Qarşı yatan qara daqıñdan aşmaqa qeldim. Coşup akan suwuñdan
içməqe qeldim. Qiyñ eteqiñe, dar qoltuqıña qısılmaqa qeldim. Tañrınıñ
buyruqı bile aydan arı ary, qünden durı uyañ Banıçeçeqi, Baybura oqlı
Bamsı Bireqe dileməqe qeldim! —diydi.
Munı eşiden dəli Qarçar, yiqitlerine bakıp:
— Meniñ qara ayqırım bile yaraqımı qetiriñ—diydi.
Dəli Qarçar atlandı. Dəde Qorkut köstüqi üzdi, ökcəni yazdı, aldıqından
qaçdı. Dəli Qrçar ıyzına düşdi. Toklı başlı dōr ayqırı yoruldı. Dəde Qorkut
qeçi başlı qeçer ayqıra sıçradı, mündi. Dədəni kowa-kowa, dəli Qarçar on
yalañ yer aşırdı. Iyzından «yetdim-yetdim»–diydi. Dəde, Tañra sıqındı.
Dəli, qılcını eline aldı. Dədəniñ başını kesmekçi boldı.
Dəde Qorkut:
— Ursañ, eliñ qurısın! —diydi.
Tañrınıñ emri bile dəli Qarçarıñ eli yokarda asıqlı qaldı. Dəli:
— Aman, Tañrıniñ birliqine yokdur quman! Elimi saqaltsañ, uyamı bereyin–
diydi. Üç qezek aqzından söz aldı.
64
Dəde Qorkut doqa etdi. Dəliniñ eli sapa-saq boldı.
Dəli Qarçar:
— Dəde, uyam üçin nəme qetirersiñ?−diydi.
−isləniñi bereris−diydi.
Dəli:
— Müñ maya qörmedik buqra, müñ sanı yılkı qörmedik ayqır, müñ sanı
qoyun qörmedik qoç, müñ sanı quyruksız, qulaksız köpek, müñ sanı büre qetir
−diydi. Eqer buları qetirseñ qıyzı alarsıñ, qetirmeseñ, bu qezek öldürmedim,
ikdiki qezek öldürerin- diyip, haybat atdı.
Dəde döndi, Bayburanıñ yanına qelip, bolan zatları qürrüñ berdi.
— Tañrının sayasında, erenleriñ hemayatında qıyzı aldım− diydi.
Bayburabeq:
−Dəde, men dəliniñ islən üç zadı taparın, it bilen büreleri özüñ qayrat et−diydi
Dəde Qorkut malları alıp, yola düşdi.
Dəli Qarçar, Dədəniñ qelyənini eşitdi, qarşı qeldi.
—İslən zatlarımı qetirdiñmi Dəde?–diydi. Soñra malları qörüp, beqenedi.
Itleri qörüp, kas-kas qüldi.
—«Dəde, hanı bürelerim?» −diydi.
— Ey, oqul Qaçar, ol bir yawuz canawar, hemmesini eltip, şol aqılda qoydum.
Özüñ barda al!–diydi.
Dəlini yalañaçlap, aqıla saldı. Büreler oña çozdular. Içerden, «Dəde, ayır yok
et buları»−diyp, qıyqırdı.
−Oqulum, semzini al-da arrıqını qoy!− diydi.
— Ay, Dəde, munuñ semizi-de, arrıqı-da qurısın. Meni qutar–diyp, baqırıp
başladı.
Dəde qapını açdı. Dəli daşarı çıkdı. Qörse endam-canı bürəniñ ıyzından
qörnenok diyyər.
− Bar, oqul, suwa qir–diyp, Dəde Qorkut yol qörkezdi. Büreler suwa akıp
qitdiler.
65
Dəli qelip qeyindi:–Dəde aqır toyuñ yaraqını qörüberiñ−diydi.
Dəde Qorkut qeldi, buwşladı, toyuñ encamını qörüp başladılar. Oquz
döwründe, bir ok atarlardı, ok nirə düşse şol yerde öylencek yiqide ak öy
dikerdiler, qelin bile yiqidi şol öye salardılar. Birek han daqı ok atdı, ak öyüni
dikdirdi. Adaqlısından Bireqe bir qızıl köynek qeldi. Birek onı qeydi.
Yoldaşları kemsindi.
Birek:
— Nəme boldı yiqitlerim? —diydi.
— Sen bu köyneqi qeydim, biz qeymedik–diydiler. Birek:
— Şoña kemsiqyərmisiñiz? Bu qün men qeyerin, ertir siz qeyersiñiz. Kırk qüne
çenli hemməñiz qeyip, çıkarsınız-diydi.
Kırk yiqit bilen iyip-içip oturardı. Yarımasın, yarçımasın duşmanıñ iç-alısı
barıp, qalasınıñ beqine habar berdi:
— Nəme otıyrsıñ! Baybican beq saña bercek qıyzını Bireqe berdi. Bu qiyce ak
öye qiryər–diydi.
Yedi yüz kapır bolup ılqadı.
Birek ap-alaca öyüñ içinde iyip-içip oturardı. Qiyce yarısında kapırlar döküldi.
Bireqiñ musyıbı qılıcını sıyrdı, eline aldı:
— Başım Bireqiñ yoluna qurban bolsun!–diydi. Onı şol yerde qılıçladılar.
«Tereñ bolsa, batırar, köplük bolsa qorkuzar. At işlər, ər öwner. Yeke əriñ
umıydı bolmaz». Otuz dokuz yiqidi bilen Birek tussaq qitdi.
Dañ atdı, qün doqdı. Bireqiñ ene-atası bakıp qörseler, ak öy qörünmeyər. Ah
çekdiler, akılları başlarından qitdi. Qörseler uçarda qarqa-quzqun uçup-qonyar,
tazı dolanyar, Ak öy bolsa yıkılıp, darqapdır. Musayıbı ölüpdir.
Bireqiñ atası Baybura beq qaba telpeqini yere çaldı, dartdı, yakasını yırtdı.
«Oqul, oqul» diyban böqürdi, zarınlandı. Ak bürençekli enesi buldur-buldur
aqladı, qöz yaşını dökdi. Dırnaqı bilen al yañaqını daradı. Qarqı qibi qara
saçını yoldı. Aqalap-sızlap, öyüne qeldi. Baybura beqiñ, tüynüqi altın ban
66
öyüne yas qirdi. Qıyzı-qelini kas-kas qülmez boldı. Qızıl hiyne ak eline
yakmaz boldı. Bireqiñ yedi qıyz doqanı ak çıkarıp, qara donlar qeydiler:
−Beqim qardaşım! Mıradıña, maksadıña ermediñ, yalñız qardaş!–diyip,
aqlaşdılar, böqürişdiler.
Bireqiñ adaqlısına habar bardı. Banıçeçek qara qeyip, ak donunı çıkardı.
Qüyz alması qibi al yañaqını daradı:
— Way, al tuwqımıñ eyesi!
Alnım-başım umıydı! Şa yiqidim, qoç yiqidim! Doyunça yüzüñe
bakmadıqım, han yiqidim!
Meni yalñız qoyup, kanda qitdiñ, canım yiqit?!
Qöz açıban qördüqim, köñül berip söydüqim!
Bir yasdıkda baş qoyduqım!
Yolunda öldüqim, qurban bolduqım!
Way, Qazan beqiñ ınaqı!
Qalıñ oquzıñ imrincisi, Birek!–diyip, zar-zar aqldı.
Munı eşidip, Qıyan selcuk oqlı dəli Dönder ak çıkardı, qara qeydi. Bireqiñ
yoldaşları aqı çıkarıp, qara qeydiler. Qalıñ oquz beqleri Birek üçin köp yas
tutdular, umıyt üzdüler.
Aradan on altı yıl qeçdi. Bireqiñ ölüsini-diyrisi bilmediler. Bir qün qıyzıñ
doqanı dəli Qarçar Bayandır hanıñ yanıña qeldi, dıyza çöküp:
— Döwletli hanıñ ömri uzıyn bolsun! Bireqiñ diri habarını qetirse qolı
çızqap altın, akca bererdim. Ölen habarını qetirse, uyamı bererdim–diydi.
Beyle diyqeç, yarımasın, yarçımasın Yalançı oqlı Yaltacık:
— Soltanım, men qideyin, öli, diri habarını qetireyin–diydi.
Meqer Birek muña toy qiycesi qeyen köyneqini beripdi. Yalanaçı oqlı
Yaltacık, köyneqi qana batırıp, Bayandır hana qetirdi.
Bayandır han:
67
—Bu nəme?− diydi
— Bireqi öldüripdirler, bu-da onuñ köyneqi–diydi.
Köyneqi qörüp, beqler böqüre-böqüre aqlaşdılar.
Bayandır han:
— Ayuw, nəme aqlayarsıñız? Biz bu köyneqi tanımarıs. Adaqlısına
qörkeziñ, ol dikendir, yaqşı biler–diydi.
Bardılar, köyneqi Banıçiçeqe qörkezdiler. Qördi, tanıydı, «özüdir» diyip,
dartdı, yakasını yırtdı. Acı dırnek bilen ak yüzüne aldı çaldı. Qüyz alması
kibi al yañaqını yırtdı.
— Way, qöz açıp qördüqim, köñül berip söydüqim!
Al tuwaqımıñ eyesi! Alnı-başım umıydı, han Birek!—diyip aqladı.
Bireqiñ ene-atasına habar bardı. Ap-alaca ordasına yas qirdi. Qalıñ oquz
beqleri Birekden umıyt üzdüler. Yalançı oqlı Yaltacık kiçi toyunı edip, ulı
toya tayyarlanyardı.
Yöne Bireqiñ atası Baybura beq umıyt üzmedi. Bir qün bezirqenleri yanına
çaqırdı:
— Barıñ, ülke-ülke aylanıñ! Bireqiñ öli-diri habarını qetiriñ!–diydi.
Bezirqenler yol yaraqını qördüler. Qiyce-qündiz diymən yörediler. Duşman
qalasına bardılar. Ol qün kapırlarıñ bayramı eken. Iyp-içip serhoş bolup
yörler eken. Bireqi daqı qetirip, tamdıra çaldıryardılar. Birek bezirqenleri
qördi, tanıydı. Olar bilen habarlaşıp, iyl-ulusunı soradı:
− Uzak-uzak yerden qelen arqış?
Beq atamıñ, can enemiñ sowqatı arqış!
Ayaqı uzıyn boz ata münen arqış!
Üynüm añla, sözüm diñle, arqış!
Qalıñ oquz içinde Ulaş oqlı Salır qazan,
Sorar bolsam, saqmı, arqış?!
Qıyan selcuk oqlı dəli Dönderi,
68
Sorar bolsam, saqmı, arqış?!
Ak sakqallı atamı, ak bürençekli enemi,
Sorar bolsam, saqmı, arqış?!
Qöz açıban qördüqim, köñül berip söydüqim,
Baybicanıñ qıyzı, Banıçeçeqi,
Sorar bolsam, saqmı, arqış?!
Diyqil maña, qara başım qurban bolsun saña!— diydi.
Bezirqenler munı eşidip:
— Saqmısen, esenmisen, canım, Bamsı?!
Qıyan selcuk oqlı dəli Dönderi,
Sorar bolsañ, saqdır, Bamsı!
Qaraqüne oqlı Puwdaqı,
Sorar bolsañ, saqdır, Bamsı!
Ol beqler ak çıkardılar,
Qara qeydiler, seniñ üçin, Bamsı!
Ak sakqallı atañı,
Ak bürençekli enəñi,
Sorar bolsañ, saqdır, Bamsı!
Ak çıkardılar, qara qeydiler,
Seniñ üçin, Bamsı!
Yedi qıyz doqanıñ, yedi yol ayrıdında,
Aqlar qördüm, Bamsı!
Qüyz alması qibi al yañaklarını,
Yırtar qördüm, Bamsı!
Qöz açıban qördüqiñ,
Köñül berip söydüqiñ,
Baybicanıñ qıyzı, Banıçeçek,
Kiçi toyunı eyledi,
69
Ulı toyuna tayyar qördüm.
Yalançı oqlı Yaltacıqa,
Barar qördüm, Han Birek!
Parasarıñ qalasından uçawer!
Ap-alaca öyüñe qelewer!
Qelmeseñ, Baybican qıyzı,
Banıçeçeqi aldırdıñ, belli bil!–diydiler.
Birek qalkdı, aqlaya-aqlaya kırk yiqidiniñ yanına qeldi. Qaba telpeqini yere
çaldı. Zarınlap:
Yiqitlerim! bilermisiz, nəler boldı? Yalançı oqlı Yaltacık meniñ ölüm
habarımı eltmiş. Atamıñ tüynüqi altın ban öyüne yas qirmiş. Qaza meñzeş
qıyzı-qelini ak çıkarıp, qara qeymiş. Qöz açıban qördüqim, köñül beriban
söydüqim Banıçeçek, Yalançı oqlı Yaltacıqa bararmış.
Beyle diyqeç, kırk yiqidi telpeklerini yere çaldılar. Böqüre-böqüre aqlaşdılar,
zarlaşdılar.
Meqer soltanım, bu kapırıñ bir qıyzı barmış. Her qün Bireqi qörməqe
qelermiş. Ol qün yene qelyər. Bireqi tukat qöryər:
— Nəme boldı, hanım Birek?!–diyyər.
Birek:
−Nəme üçin tukat bolmayın, on altı yıldır, atañ tussaqında otıyrın. Eneatamı,
kowum-qardaşı zarladım. Qara qözli adaqlım bardı. Yalançı oqlı
Yaltacık diyerler biri, aldap, meniñ ölüm habarımı bermiş. Indi oña
bercekler—diydi.
Beyle diyqeç, Birekde köñli bolan qıyz:
— Seni qaladan urqan bile sallasam, iliñe barañda meni yatlarmısıñ− diydi.
Birek:
— Qılcıma doqranayın, okuma sancılayın! Yer qibi kertileyin, toprak kibi
sowrulayın! Saq-aman barsam seni mıdama yatların—diydi.
70
Qıyz urqan qetirip, Bireqi qaladan aşak sallayar. Birek aşak bakdı, özüni yer
yüzünde qöryər. Tañra şükür edyər, yola düşyər. Qidişine, kapırıñ yılkı
sürüsiniñ üstünden baryar. Bir at bols alıp müneyin diyyər. Qörse, özüniñ deñiz
qulanı boz ayqırı munda otlap yör diyyər. Boz at daqı Bireqi qörüp, iki
ayaqına qalyar, Bireqi tanıyar. Birek bu yerde atı bilen sözleşyər:
— Açık-açık meydana meñzər alıncıqıñ,
Şam çıraqa meñzər qözcaqazıñ.
Yüpeqe meñzər yalıcaqazıñ.
Qoşa qardaşa meñzər qulacıqıñ.
Əri mıradına yetirer arkacıqıñ.
At dimerin saña, qardaş diyerin.
Qardaşımdan yeq at!
Başıma iş düşdi, yoldaş diyerin.
Yoldaşımdan yeq, at!—diydi.
At başını qaldırdı. Bireqe qarşı qeldi. Birek at qöwsüni qucakladı. Iki
qözün öpdi, mündi. Kapır qalasınıñ qapısına qeldi. Otuz dokuz yiqidini
çaqırıp:
Tañrı yol berdi,
qider boldum, azqın kapır! Otuz
dokuz yiqidim amanatdır, kapır!
Biri, eqsilse yerine yüzüni aların, kapır!−diydi.
Birek aldı yörüberdi. Kapırlar ıyzından kowdular, yetmediler, döndüler.
Birek oquz iline qeldi. Qörse, bir ozan qelyər. Birek ondan:
— Ozan nirə qidersen?
— Toya qiderin.
— Toy kimiñki?
—Yalançı oqlı Yaltacıqıñkı.
71
— Kime öylenyər?
— Han Bireqeñ adaqlısına.
— Ozan, ataımı bersem, tamdırañı berermisiñ?
Sakla, qelip bahasını berip, ıyzına aların−diydi.
Ozan:
— Boqazım çiyşmeden bir atlı bolyarın. Saklayın– diydi.
Ozan tamdırasını berdi. Birek tamdıranı aldı, atasınıñ obasına qolaylaşdı.
Qörse, birnəçe çopan yoluñ qıyasını alıp, aqlaşyarlar, hem-de durman daş
yıqnayarlar.
Birek:
— Ey, çopanlar, bir kişi yolda daş bolsa, yabana atar. Siz bu yola daşı nəme
diyip yıqnayarsıñz?
Çopanlar:
—Wah, sen biziñ halımızdan habarıñ yok.
— Halıñıza nəme boldı?
— Beqimiziñ bir oqlı bardı. On altı yıldır, kimse öldüqini, diridiqini bilmez.
Yalançı oqlı Yaltacık diyerler ölüm habarını qetirdi. Adaqlısını oña
beryərler. Qıyz bu yoldan qeçer. Uraylı, onı, toy bolmasın. Deñine-duwşuna
barsın –diydiler.
Birek:
–Yüzüñiz ak bolsun çopanlar! Eyəñiziñ çöreqi size halal bolsun! —diydi.
Birek mundan qeçip, atasınıñ ordasına qeldi. Öyleriniñ öñunde bir ulı aqaç
bardı. Düybünde bir çeşme bardı. Birek qörse kiçi qıyz doqanı suw almaqa
qelyər. «qardaş Birek» diyip, aqlar, bozlar. «toyuñ, düwnüñ yasa döndi» diyyər.
Bu sözler Bireqe qatı deqdi. Buldur-buldur aqladı, qözüniñ yaşı döküldi.
Çaqırıban, qıyz qardaşına yüzlendi:
72
— A, qıyz!
Nəme aqlap, «aqa» diyip bozlarsen?
Yandı baqrım, köydi içim.
Nəme aqañ yoqaldımı?
Yüreqiñe qaynar yaqlar quyuldımı?
Qara baqrıñ sarsıldımı?
«Aqa» diyip nəme aqlarsen, nəme bozlarsen?
Qarşı qara daqı sorasam, yaylaqı kimiñ?
Sowuk-sowuk suwları, sorasam, içit kimiñ?
Tevle-tevle bedew atları, sorasam, münit kimiñ?
Hatar-hatar düyeleri, sorasam, yüklet kimiñ?
Aqılda akca qoyun, sorasam, çiyşlik kimiñ?
Qaralı-qökli öyi, sorasam, köleqe kimiñ?
Aqız-dilden qıyz kişi, habar ber maña!
Qara başım qurban bolsun, saña!–diydi.
Qıyz:
— Çalma, ozan, aytma, ozan!
Qaralı men qıyzıñ nəmesine qerek, ozan!
Qarşı yatan qara daqı sorasañ,
Aqam Bireqiñ yaylasıdır.
Aqam birek qideli, yaylarım yok.
Sowuk-sowuk suwları sorasañ,
Aqam Bireqiñ içididir.
Aqam Birek qideli, içidim yok.
Tevle-tevle bedew atları sorasañ,
Aqam Bireqiñ münididi.
Aqam Birek qideli, münerim yok.
Hatar-hatar düyeleri sorasañ,
73
Aqam Bireqiñ yükledidi.
Aqam Birek qideli, yükledim yok.
Aqılda akca qoynı sorasañ,
Aqam Bireqiñ çiyşliqidi.
Aqam Birek qideli, şöwrüm yok.
Qaralı-qökli otaqı sorasañ,
Aqam Bireqiñkidir.
Aqam Birek qideli, qöçerim yok.
Yene qıyz:
— Ay, ozan!
Qarşı yatan qara daqdan,
Aşıp qeleñde, qeçeñde,
Birek atlı bir yiqide duwşmadıñmı?
Daşqın-daşqın çayları,
Aşıp qeleñde, qeçeñde,
Birek atlı bir yiqide duwşmadıñmı?
Ulı-ulı şəherlerden qeçeñde,
Birek atlı bir yiqide duwşmadıñmı?
Ey, ozan, qören bolsañ, diyqil maña!
Qara başım qurban bolsun, saña!–diydi.
Qıyz yene-de:
— Qarşı yatan qara daqım yıkılıpdır, ozan, seniñ
habarıñ yok. Kölqelice qaba aqacım kesilipdir,
ozan, seniñ habarıñ yok. Dünyəde yeke qardaşım
alnıpdır,
ozan, seniñ habarıñ yok.
74
Çalma, ozan, aytma, ozan!
Yaslıca men qıyzıñ nəmesine qerek, ozan! Iylde-qünde toy
bar,
Ol yere barda çal! — diydi.
Birek mundan qeçdi. Ulı qıyz doqanlarınıñ yanına bardı. Qörse, olar qara
qeyip otıyrlar. Çaqırıp, Birek söyledi. Qöreyli hanım ne söyledi?
Birek:
Dañan yerinden turan qıyzlar! Ak otaqı
qoyuban, qara otaqa qiren qıyzlar! Ak çıkarıp, qara qeyen
qıyzlar! Öyñüzde yoqurt barmı?
Saçaqıñızda kumaç barmı? Üç qündir,
yoldan qelyərin, doyurıñ meni! Üç qüne barmazdan,
Tañrı beqendirsin sizi!—diydi.
Qıyzlar, Bireqi doyurdılar. Birek:
—Aqañızıñ başı, qözi sadakası üçin köne don berseñiz. Toya barayın, onda
maña don bererler, qetirip, donuñızı bererin —diydi.
Qıyzlar bardılar, Bireqiñ donunı, muña berdiler. Aldı, qeydi, boyı boynuna,
bili biline, qolı qoluna qelişdi. Ulı qıyz doqanı munı Bireqe meñzetdi. Qara
qıyma qözlerine qan-yaş doldı. Söyledi:
— Qara qıyma qözleriñ çüñkelmesedi, Aqam Birek
diyerdim, ozan, saña! Yüzüñi qara tüy basmasadı,
Aqam Birek diyerdim, ozan, saña! Qüyçli bilekleriñ
solmasaydı, Aqam Birek diyerdim, ozan, saña!
Opul-opul yörüşiñden, Arslan kibi
toruşıñdan, Qañrılıban bakışıñdan,
Aqam Birek diyerdim, ozan, saña! Beqendirdiñ, irindirme,
ozan, meni! —diydi.
75
Qıyz yenede:
— Bize aydım aytma, ozan!
Aqam Birek qideli bəri,
Bize ozan qeldiqi yok. Eqniñdəki donı qeyen yok.
Başımızdan yalıqımızı aldıqı yok.
Birek öz özüne:
— Qıyzlar bu don bile meni tanıcaklar. Qalıñ oquz beqleri daqı tanıyrlar—
diydi. Qöreyin, oquzda dostum kim, duşmanım kim?—diydi.
Donı sıyrdı, çıkardı, qıyzlara zıñdı:
— Bir köne don berdiñiz, başımı çiyşirdiñiz!—diyip, bardı, bir esqi düye
culunı qerşine atıp uqraberdi. Sürüp, toya qeldi. Qörse, öylencek yiqit ok atyar.
Qaraqüne oqlı Puwdak, Qazan beqiñ oqlı Oruz, beqler başı Yeqenek, qıyzıñ
doqanı dəli Qarçar bile ok atar.
Haçanda Puwdak, atsa, Birek:
— «Eliñ bar bolsuñ!» —diyerdi.
Oruz atsa:–«Eliñ bar bolsuñ!»— diyerdi.
Yeqenek atsa:–«Eliñ bar bolsun!»—diyerdi.
Yalançı oqlı Yaltacık atanda:–«Eliñ quwrısın, barmaklarıñ çüyrisin! Hey
doññuz oqlı, doññuz! Qiyewlere qurban bol!»— diyerdi.
Yalançı oqlı Yaltacık qazaplandı, qaharlanıp:
— Ey, dəli porhan, nədip maña beyle sözleri aytyardıñ? Qel, meniñ yayımı
çek! Yoqsa, boynuñı urarın–diydi.
Beyle diyqeç, Birek yayı aldı, çekdi. Yayı sapından ikə böldi. Qöterdi, onuñ
öñüne zıñdı.
–Torqay atmaqa yaqşı—diydi.
Yalançı oqlı Yaltacık müña qatı qaharı qeldi:
— Bireqiñ yayı bardır, qetiriñ!—diydi.
Bardılar, qetirdiler. Birek öz yayını qörende, yoldaşları yadına düşdi:
76
—Laçın quşlara qirip, aw awlanım,
Tuladarı, dokarları kowduqım. Yaqı yurdı
elimde, qıl kirişlim! Ayqır berip aldıqım, tozlı qatı
yayım! Buqa berip aldıqım, boqma kirişlim!
Bekli yerde qoydum qeldim,
Otuz dokuz yoldaşım, iki arqışım—diydi.
Birek yene:
— Beqler, siziñ işkıñıza çekeyin yayı, atayın okı— diydi.
Qiyewiñ barmaqındakı yüzüqi nışana aldı, atdı, yüzük paralandı. Oquz
beqleri munı qörüp, el çarpdılar, qülüşdiler.
Qazan beq bakıp, tomaşa ederdi. Adam qönderdi, Bireqi çaqırdılar. Dəli ozan
qeldi. Baş eñdi, baqır basdı, salam berdi. Qazan beqe yüzlenip, Birek şeyle
diydi:
— Dañdan sapalı yerde dikilen, ak ban öyli. Atlaza yapılanda,
qök sayawanlı. Tevle-tevle çekilende, bedew atlı,
Çaqırıban sesleñde, bol çawuşlı,
Yaykanañda, yaq dökülen, bol nıqmatlı. Eciyzleriñ arkası,
mesqinleriñ umıydı, Bayandır hanıñ qiyewsi,
Laçın quşüñ çaqası, Türküstanıñ diyreqi,
Amıt soyunıñ arslanı, Qaraçıqıñ qaplañı,
Qoñur atıñ eyesi. Han Oruzıñ atası,
hanım Qazan! Üynüm añla, sözüm diñle!
Dañdan turup, Ak ormana qirersen.
Ak qowaqıñ pudaqından, Burqayıban qeçersen.
Can yaycıqını eqersen.
Ok çıqrını qurarsen. Aydıñ otaq
qoyarsen. Saqda oturan saq beqler!
77
Solda oturan sol beqler! Işikdəki ınaklar!
Düypde oturan has beqler! Qutlı bolsun
döwletiñiz! —diydi.
Beyle diyqeç, Qazan beq:
— Ey, dəli ozan! Dile menden diləniñ−diydi.
Çadırımı, otaqmı dile, diləniñi? Qul qerekmi, qarabaş? Altın, akca qerekmi?
bereyin —diydi.
Birek:
—Hanım! ocaqıñ başına barıp qarnımı bir doyursam—diydi. Qazan beq:
—Dəli ozan, baqtıñ qeldi, bu qünki beqliqim señki bolsun! Qoyuñ, nirə qitse,
qitsin. Nəme etse etsin— diydi.
Birek ocaqıñ başına bardı. Qarnını doyrandan soñra, qazanları depdi dökdi,
düñderdi. Saqdan qeçeni, saqına, soldan qeçeni soluna itdi. Haklını hakı üçin,
haksızı, yüz qaralıqı üçin depdi.
Qazan beqe habar bardı:
—Soltanım! Dəli ozan yahnaları dökyər—diydiler. Indi bolsa, qıyzlarıñ
oturan öyüne qitcek bolyar–diydiler. Qazan beq:
—Qoy, qitsin —diydi.
Birek turdı, qıyzlarıñ yanına bardı. Işiqi aldı oturdı.
Munı qören Qazan beqiñ hatını boyı uzıyn Burla hatın, qazaplandı:
− Bu yere qelməqe nəhil cürehet etdiñ?–diydi.
Birek:
— Hanım, qazan beqden buyrukdır. Maña kimse deqmez — diydi.
Burla hatın:
— Beyle bolsa otursın— diydi.
Burla hatın:
— Ozan, maksadıñ nəme?
Birek:
78
— Əre barcak qıyz tursun oynasın, men-de qopuz çalayın–diydi.
Qısırca yeññe diyerler bir hatıñ bardı, oña:
— Tur, sen oyna! Dəli ozan nəbilsin–diydiler.
Turdı:–«Ozanzan, çal, əre baryan qıyz men!»–diydi. Oynamaqa başladı.
Birek qopuz çaldı, söyledi, qöreyli hanım, ne söyledi:
— Ant içdim, qısır qısraqa mündüqim yok.
Öyüñiziñ ardında çopanlar saña bakar. Olarıñ buldur-buldur
qözleriniñ yaşı akar. Sen olarıñ yanına barqıl!
Mıradıñı olar berer, belli bilqil! Seniñ bile meniñ işim
yok.
Əre baran qıyz tursun oynasın, menem qopuz çalayın −diydi.
Qısırca yeññe:
— Bay-boy, bu ozan hemme zadı qören yalı–diydi. Bardı yerinde oturdı.
Baqdez boqazca diyerlerdi bir hatın bardı. Banıçeçeqiñ donunı qeydi.
— Çal, dəli ozan! Əre baryan qıyz men, oynayın—diydi. Ozan:
— Ant içdim bu qezek, Boqaz qısraqa mündiqim
yok. Öyniziñ ardı «derecik» dəlmidi?
Itiñiziñ adı «yaracık» dəlmidi? Seniñ adıñ kırk
oynaşlı, Boqazca Baqdez dəlmidi?
Yene aybıñı acarın, belli bilqil!–diydi.
— Seniñ bile meniñ oynum yok. Bar, yeriñde otur! Əre baryan qıyz tursun
oynasın, men qopuz çalayın. Qol salıban oynasın —diydi.
Beyle diyqeç, Baqdez:
79
— Bay-boy, bu bar aybımızı açcak. Tur, qıyz, oynasañ-da, oynamasañ-da
özüñ bilyəñ! Birekden soñra başıña bu iş düşcekdiqi bellidi–diyip, Banıçeçeqe
yüzlendi.
Burla hatın, Banıçeçeqe bakıp:
–Qıyz, qal, oyna, elinden nəme qelcek!–diydi. Banıçeçek qızıl donunı qeydi.
Yeñi bilen barmaklarını örtdi. Oyna qirdi:
— Çal, dəli ozan!−diydi
Ozan çaldy, aydar:
— Men bu yerden qidelim, dərləpsen, dəlim!
Akca qarlar yaqmış, dıyza yetmiş.
Han qıyzınıñ öyünde qul-qırnak tükenmiş.
Han qıyzıñ özi, küyze almış suwa barmış.
Bileqinden on barmaqına sowuk almış.
Qızıl, altın qetiriñ!
Han qıyzına dırnak yonuñ!
Ayplıca han qıyzı!
Əre barmak ayp bolar —diydi.
Munı eşiden Banıçeçek kakıdı, qazplandı:
— Dəli ozan, meniñ kemsiqim barmı? Kim maña ayp qoşar! — diydi. Kümüş
qibi ak bileqini açdı, elini çıkardı. Bireqiñ barmaqına qeçiren yüzüqi qöründi.
Birek yüzüqi tanıydı. Tamdırasını alıp şeyle diydi:
−Birek qideli bəri, dere-depə çıkdıñmı, qıyz?!
Sermenip, dört yana bakdıñmı, qıyz?!
Qarqı qibi qara saçıñı yolduñmı, qıyz?!
Qara qözden acı yaş dökdüñmi, qıyz?!
80
Qüyz alması qibi al yañaqñı yırtdıñmı, qıyz?!
Sen əre baryañmı, qıyz?
Altın yüzük meniñdir, ber qıyz!–diydi
Qıyz:
− Birek qideli, dere-depe başına köp çıkdım.
Qaraqa qibi qara saçım köp yoldum.
Qüyz alması qibi yañaklarım köp yoldum.
Qelenden-qidenden köp soradım.
Bardı, qelmez, beq yiqidim.
Han yiqidim, Birek diyip köp aqladım.
Söyüşdiqim Bamsı Birek sen dəlsiñ. Altın yüzük seniñki dəldir. Altın
yüzükde köp nışan bardır. Onı isleseñ belliqini ayt!–diydi.
Birek:
−Dañdan, han qıyzı, yerimden ör turmadımmı?
Boz ayqırıñ biline münmedimmi?
Seniñ öyüñ öñünde suqun-keyik yıkmadımmı?
Sen meni yanıña çaqırmadıñmı?
Seniñ bile meydanda at çapmadıkmı?
Seniñ atıñı, meniñ atım qeçmedimi?
Ok atañda, seniñ okuñı yarmadımmı?
Qöreşde men seni basmadımmı?
Üç öpüp, bir diyşleyip,
Altın yüzüqimi barmaqıña qeçirmedimmi?
Söyüşdiqiñ Bamsı Birek men dəlmi? —diydi.
Beyle diyqeç, qıyz tanıydı. Birekdiqini bildi. Çalt ata mündi. Bireqiñ eneatasına
buşlamaqa qitdi.
81
−Erip-erip qara daqıñ yıkılıpdı, beyqeldi indi! Coşup akan
suwlarıñ soqulupdı, cıqladı indi! Qaba aqacıñ qurıypdı, yaşardı indi!
Bedew atıñ qarrıpdı, qulan berdi indi! Qızıl düyeleriñ
qarrıpdı, köşek berdi indi! Ak qoyunıñ qarrıpdı, quzı
berdi indi! On altı yıllık hasratıñ, oqluñ Birek qeldi
indi! Qayınata, qayınene, buşlık! Maña
nəme beryəñiz?—diydi.
Bireqiñ, enesi-atası:
−Diliñden öpeyin, qelinciqim! Yoluña
qurban bolayın, qelinciqim! Saq-esen çıkıp qelen
bolsa, Qarşı yatan qara daqlar,
Saña yaylaq bolsun!
Sowuk-sowuk suwları, Saña içit
bolsun!
Qulum, halayıqım, saña qırnak bolsun! Bedew atlarım
saña münüt bolsun ! Hatar-hatar düyelerim,
Saña yüklet bolsun! Aqıldakı akca qoynum,
Saña çişlik bolsun! Altınım, akcam saña
harçlık bolsun! Tüynüqi altın ban öyüm,
Saña kölqe bolsun!
Qara başım qurban bolsun,
Saña qelinciqim!—diydi.
Beqler, Bireqi qetirdiler.
Qazan beq:
—Qözüñ aydıñ Baybura beq! Oqluñ qeldi—diydi. Baybura beq:
82
—Ol doqurdan men oqlum bolsa, başan barmaqınıñ qanını şu yaqlıqa
damdırsın, qözüme sürteyin, açılsa oldur −diydi.
Bireqiñ ene-atasınıñ qözi aqlamakdan qörmez bolupdı. Qanlı yaqlıqı
qözüne sürtdi, Tañrınıñ emri bilen qözi açıldı, aytdılar:
— Oqul, tüynüqi altın ban öyümiñ direqi, oqul! Qaza meñzər qıyzqelinimiñ
qüli, oqul! Qörer qözümiñ qöreci, oqul!
Tutar bilimiñ qüyci, oqul!
Qalıñ, oquz ınancı, canım, oqul!–diyp, Tañra şükür etdiler.
Yalançı oqlı Yaltacık munı eşitdi. Qorkusından qaçdı, tokaylıkda
qiyzlendi. Birek ıyzına düşdi, kowa-kowa yetdi. Yiqitlerine:
— Tokayı otlañ−diydi
Otladılar. Yaltacık ölümden qorkup, qelip, Bireqiñ ayaqına düşdi, qılcınıñ
astından qeçdi. Ol döwürde kimse biriniñ qılcınıñ aşaqından qeçse öldüqidi.
Birek onuñ suçunı qeçdi, baqışladı.
Qazan beq, Bireqe:
— Qel, mıradıña yet!−diydi.
Birek:
—Yoldaşlarımı almadan, ak öye qirmerin–diydi.
Qazan beq, yiqitlerine:
— Meni söyen atlansın!—diydi.
Qalıñ oquz beqleri atlandılar. Qala yetdiler, Kapırlar daqı bulara qarşı
qeldiler.
Daqlar qümmülendi, at deminden, qılıçdır, qalkanınıñ sesinden düzler titredi.
Meydan dolı baş boldı. Şükli meleqi böqürdiban, Qazan beq atdan yerde çaldı.
Kapırıñ serdarı, Qara tequri, dəli Dönder qılıçladı. Qara Arslan meleqi,
Qarapudak yere saldı. Derelerde kapıra qırqın qirdi. Yedi kapır beqi qılıçdan
qeçdi.
83
Birek, Yeqenek, Qazan beq, Qarapudak, dəli Dönder, Qazan oqlı Oruz beq
daqı saq-aman oquz iline döndüler.
Birek otuz dokuz yiqidiniñ yanına qeldi. Oları saq-aman aldı, qaytdı.
Baybura beqiñ oqlı Bamsı Birek Baybican beqiñ qıyzı Banıçiççeqi aldı. Ak
ban öyüne, ak otaqına qirdi, toyuna başladı.
Bu kırk yiqidiñ birnəçesini Qazan beq, bir nəçesini Bayandır han öylendirdi.
Birek hem yedi qıyz doqanını yedi yiqide berdi. Kırk yerde ak öy dikildi. Otuz
dokuz qıyz ok atdılar, otuz dokuz yiqit okuñ ıyzından qitdi. Kırk qün, kırk
qiyce toy boldı.
Birek yiqitleri bile maksat-mırada yetdi.
Dəde Qorkut qeldi, şatlık çaldı. Boy boyladı, soy soyladı. Batırlarıñ başına
qelenini sözledi. Bu oquznama Bireqiñki bolsun —diydi.
— Yom bereyin, hanım!
Qara daqlarıñ, yıkılmasın!
Kölqelice qaba aqacıñ, kesilmesin!
Ak sakqallı atañ yeri uçmah bolsun!
Ak bürçekli eneñ yeri behişt bolsun!
Oqul bilen qardaşdan ayırmasın!
Soñkı demde arı imandan ayırmasın!
«Omın-omın» diyenler diydar qörsün!
Yıqışdırsın, düyrüşdirsin,
Qünəñizi Tañrı baqışlasın! Hanım hey!