نمونه هايى از لهجه ابيوردى زبان تركى در استان فارس


از وئبلاگ ائلخان

سؤزوموز

١- زبان تركى٬ زبان اول ايران داراى سه گروه لهجه اساسى "آذربايجانى" (شامل قشقائى٬ اينانلو و ...)٬ "خراسانى" و "سنقرى" است٬ يعنى وضعيتى مشابه زبان كردى در ايران٬ كه داراى سه گروه لهجه اساسى كرمانجى٬ سورانى و لهجه هاى جنوب (لك٬ كلهرى٬ كرمانشاهى و...) است (براى اطلاع بيشتر در باره لهجه هاى زبان تركى در ايران نگاه كنيد به دو نوشته قبلى: تركى به معنى عام و تركى به معنى خاص٬ لهجه هاى شاخه اوغوزى زبان تركى):

الف- "گروه لهجه سنقرى" ٬ كم متكلمترين لهجه زبان تركى است. لهجه سنقرى منحصرا در يك منطقه مشخص٬ در استان كرمانشاهان بكار ميرود.

ب- "گروه لهجه هاى آذربايجانى" ٬ پر متكلمترين لهجه زبان تركى و زبان اكثريت مطلق خلق ترك در سراسر ايران است. اين گروه لهجه ها كه در شمال غرب (آذربايجان)٬ در مركز و در جنوب ايران رايج است به اين اعتبار٬لهجه اى منطقه اى نبوده٬ بلكه سراسرى است. گروه لهجه هاى آذربايجانى تركى٬ از جمله در استان خراسان نيز رايج است. متكلمين به لهجه هاى آذربايجانى زبان تركى در استان خراسان را مىتوان به دو بخش تقسيم كرد: نخست گروههاى مهاجر متكلم به لهجه هاى آذربايجانى كه به ويژه در قرون نوزده و بيست از آذربايجان و ديگر نقاط ايران به خراسان مهاجرت نموده اند. دوم٬ گروههاى تاريخى و بومى ترك منطقه كه از ديرباز ٬ به ويژه بين دو دوره امپراتوريهاى تركى خوارزمشاهى-غزنوى-سلجوقى و قاراقويونلو-آغ قويونلو-صفوى در خراسان سكونت داشته و به يكى از لهجه هاى آذربايجانى ويا لهجه هاى گذرى بين آذربايجانىو خراسانى سخن مىگويند. در واقع در شمال شرق ايران٬ علاوه بر لهجه هاى آشكارا آذربايجانى و خراسانى٬ بسيارى از لهجه هاى تركى را مىتوان در حد فاصل لهجه هاى خراسانى و آذربايجانى جاى داد.

پ- "گروه لهجه هاى خراسانى" زبان تركى٬ عمدتا در شمال استان خراسان رايج اند. عمدتا٬ زيرا مانند گروه لهجه هاى آذربايجانى كه در خارج آذربايجان نيز رايج اند٬ گروههايى چند از خلق ترك كه به لهجه خراسانى زبان تركى و يا لهجه هاى نزديك به آن متكلمند – مانند تركان ابيوردى - در خارج خراسان در ديگر نقاط ايران نيز يافت مىشوند.

لهجه ابيوردى زبان تركى٬ لهجه تركان ابيوردى ساكن در استان فارس ٬ يكى از لهجه هاى زبان تركى است كه على رغم سكونت متكلمين آن در جنوب ايران ٬ در ميان گروه لهجه هاى خراسانى زبان تركى و يا لهجه هاى مابين خراسانى و آذربايجانى جاى داده مىشود. در باره لهجه ابيوردى٬ پرفسور عثمان نديم تونا مقاله مفصلى در ٣١ صفحه بنامEbiverdi: İranda bir Türk diyalekti (ابيوئردى: ايراندا بير تورك دييالئكتى- ابيوردي: لهجه اى تركى در ايران) نگاشته است. ترجمه اى از خلاصه اين نوشته همراه با اندك اضافاتى در كتاب "سيرى در تاريخ زبان و لهجه هاى تركى" (دكتر جواد هئيت) آورده شده است.

مقاله مذكور حاوى نمونه هايى به لهجه ابيوردى زبان تركى نيز مىباشد كه آنها را در نقل كرده ام. معادل هر نمونه را در داخل پرانتز به تركى معيار اضافه نموده ام. كسره ها را با "ئ" و مصوت الف كشيده (كه در لهجه ابيوردى وجود دارد) را با "آ" نشان داده ام.

٢- بسيارى از قوميتگرايان فارسى٬ گروهى از شرقشناسان غربى و تركى شناسان اروپايى و حتى تركيه اى٬ زيرگروههاى لهجه اى٬ طائفه اى٬ جغرافيايى و مذهبى خلق ترك در ايران را به صورت اقوام و خلقهايى جداگانه (به عنوان مثال به شكل آذرى٬ آذربايجانى٬ خراسانى٬ قشقائى٬ افشار٬ شاهسون٬ خمسه٬ همدانى٬ سنقرى ٬ ابيوردى٬ اينانلو٬ اراكى ...... ) تقديم و تبليغ مىكنند. اين نگرش علاوه بر بىپايگى علمى٬ به لحاظ روند ملت شدن٬ يگانگى ملى٬ زبانى و هويتى و تاثير بسيار منفى بر روند احقاق حقوق ملى و دمكراتيك خلق ترك در ايران نيز٬ نگرشى فوق العاده زيان آور است. اينها نه زبانها و اقوام و خلقهاى جداگانه٬ بلكه همگى "زيرگروههاى لهجه اى و طائفه اى و جغرافيايى زبان و خلق واحد ترك" در ايرانند. در ايران فارغ از محل سكونت٬ وابستگى طائفه اى٬ باورهاى مذهبى و يا خصوصيات لهجه اى٬ يك خلق ترك٬ با يك زبان ملى واحد تركى و با يك هويت ملى واحد ترك وجود دارد (كه شامل خلق تركمن نمىشود٬ خلق ترك در ايران غير از خلق تركمن است). هدف از بررسى زيرگروههاى لهجه اى و جغرافيايى و مذهبى و طائفه اى و... خلق ترك در ايران٬ نه سعى براى تراشيدن هويت قومى جداگانه براى هر كدام٬ پررنگ نمودن آنها و تجزيه خلق واحد ترك در ايران ٬ بلكه كمك به تعميق شناخت و آگاهى از زبان و فرهنگ و تاريخ و ... مليت ترك٬ افزايش شناسايى و دانش متقابل زيرگروههاى پراكنده اين خلق از يكديگر٬ تسهيل آميزش و نزديكى آنها با هم و اشتراكشان در ايجاد و شكل دهى به زبان ادبى-ملى٬ فرهنگ ملى و هويت فراگروهى ترك در ايران است.

٣- يكى از فوائد بررسى زيرگروههاى لهجه اى و جغرافيايى زبان و خلق ترك در ايران٬ مشاهده گستردگى پهنه حضور زبان٬ خلق و فرهنگ ترك در سراسر ايران٬ از شمال تا جنوب و از غرب تا شرق٬ كمك به درك سراسرى بودن آن است. بسيارى از قوميتگرايان فارس و البته مقامات رسمى تحت تاثير و يا مدافع قوميتگرايى فارسى٬ گسسته از واقعيات جهان خارج٬ در مورد زبان تركى در ايران هنوز در تعبيرات و تلقياتى مانند "زبان محلى" درجا مىزنند. غافل از آنكه زبان تركى در ايران زبانى سراسرى است نه محلى. و يا اينكه زبان تركى٬ زبانى محلى است كه محل كاربرد و رايج بودن آن سراسر ايران است. سراسرى بودن - كه هيچ كدام از ديگر زبانهاى ملى ايران از آن برخوردار نيستند- خصوصيتى كليدى براى زبان تركى است. زيرا كه زبان تركى در ايران مىبايد كه از حقوق يك زبان سراسرى و از جمله رسمى و دولتى شدن نيز برخوردار باشد.

٤- استان فارس (همراه با استان اصفهان) از مراكز اصلى سكونت و حضور خلق ترك در مركز و جنوب ايران مىباشد. خلق ترك در اين استان متشكل از گروههاى با منسوبيت طائفه اى (اتحاديه طوائف تركى قشقايى٬ خمسه٬ افشار و ....) گروههاى غير طائفه اى شهرى-روستايى (تركهاى ابيوردى٬ فريدنى٬...) و گروههاى مهاجر آذربايجانى (كارمندان٬ اصناف٬ دانشجويان٬ كارگران٬ تجار٬ ازدواجهاى مخلتف بين مليتها و ...) مىباشد. در استان فارس (و همچنين اصفهان٬ كرمان و...) تركها دومين گروه ملى و زبان تركى نيز زبان دوم استان است. (بر اساس برخى منابع٬ مجموع تركان بين يك سوم تا يك دوم جمعيت استان را تشكيل مىدهد.) على رغم اين جمعيت انبوه٬ خلق ترك در اين استان مانند ديگر نواحى ايران از كوچكترين حقوق مدنى٬ اجتماعى٬ فرهنگى٬ زبانى و ملى -نشريات و برنامه هاى راديو تلويزيونى٬ مدارس و موسسات آموزشى تركى٬ انجمنها و تشكلهاى فرهنگى و ادبى و سياسى تركى٬ كاربرد زبان تركى در ادارات دولتى٬ ....- برخوردار نيست. در بوجود آمدن اين وضعيت٬ علاوه بر سياستهاى رسمى ترك ستيزانه٬ كم خواهى٬ تعلل٬ لاقيدى و غفلت خود تركها نسبت به زبان٬ فرهنگ٬ هويت و حقوق ملى تركى خويش هم نقش تعيين كننده اى داشته است.

٥- محلى گرايى و طائفه گرايى به همراه عقب ماندگى عمومى اجتماعى-فرهنگى-سياسى خلق ترك در ايران باعث شده است كه هم بين زيرگروههاى خلق ترك ساكن در هر كدام از استانها از سويى و هم بين كل جامعه ترك زبان هر كدام از استانها با ديگر نواحى ترك نشين و تركان ايران و بويژه آذربايجان –كه نياخاك مشترك همه خلق ترك در سراسر ايران است- هيچ گونه روابط انسانى٬ اجتماعى٬ فرهنگى و ادبى قابل ملاحظه و فعالى وجود نداشته باشد. البته عدم ايجاد و يا رشد كافى هويت ملى فراگير بين زيرگروههاى خلق ترك٬ شكل نگرفتن و يا ضعيف بودن ادراك و حس تعلق آنها به يك خلق و ملت واحد ترك و گذران عمر در تجريد٬ انزوا و بىخبرى مطلقشان از يكديگر٬ به علاوه نبود كوچكترين تعصب ملى تركى در بسيارى از آنها٬ (بر خلاف گروههاى كرد زبان ايران و حتى منطقه) از مشكلات خلق ترك در سراسر ايران است كه در گروههاى ترك ساكن در استان فارس نيز ديده مىشود.

تشكل جامعه تركان اين استان در نهادهاى مدنى و اجتماعى مربوط به زيرگروههاى خود (مانند انجمنهاى مربوط به تركان قشقايى و يا ابيوردى و يا آذربايجانيان و...)٬ گرد هم آمدن و تشكل در انجمنهاى فراگروهى ادبى٬ فرهنگى٬ هنرى٬ سياسى و .... حول هويت مشترك و ملى تركى نياز و ضرورت روز است. همانطور كه به موازات بسط و آميزش انسانى و زبانى و فرهنگى و .٬.. با ديگر گروههاى ترك در منطقه خود (جنوب ايران)٬ اهتمام به تحكيم و گسترش روابط با آذربايجان نيز ضرورى است. آشكار است كه بدون وجود تشكلات مدنى و فرهنگى و ادبى تركى فعال٬ همبسته و مدرن در سه سطح استانى (در تك تك استانهاى كشور)٬ منطقه اى (سه منطقه شمال غرب٬ شمال شرق و ايران جنوبى) و در مقياس سراسرى-كشورى٬ خلق و زبان ترك نه تنها آنچه كه شايسته آن است را هرگز بدست نخواهد آورد بلكه با سرعتى بسيار بيشتر از گذشته به سوى محو شدن حركت خواهد نمود.

مهران بهارى

نمونه هايى از لهجه ابيوردى زبان تركى – استان فارس
فارس اوستانيندان ابيوئردى لهجه سينده توركجه اؤرنكلر

آتا-آنا سؤزلرى:

قئزئم سنه دييئره م٬ گلينئم سن ايشئت! (قيزيم سنه ديييره م٬ گلينيم سن ائشيت!)

شيوه كئشينى ايآغى يالئندئ (شيوه كئشين ؟٬ آياغى ياليندير)

كره يى ياق ائله دئ (كره نى ياغ ائله دى)

كئچه لينى نه ممه وآرئ٬ دمئر داراغه (كئچه لين نه مه وارى٬ دمير داراغا)
كورينى نه ممه وآرئ٬ شآه چئراغه (كورون نه مه وارى٬ شاه چيراغا)

كيسيليگ ايسآن ٬ار ايسسآر (كوسولو ايسن٬ ار ايستر)
بير عواضئنه ايككى ايسسآر (بير عوضينه ايكى ايستر)

نصيحت:

قئز اودئ كئ نآمئ اوله٬ نه ننگئ (قيز اودور كى نامى اولا٬ نه ننگى)
گول او دئ كئ بويئ اوله٬ نه رنگئ (گول اودور كى بويو اولا٬ نه ننگى)
اولمز النى هر بولندئ٬ قشنگئ (اولماز آلان هر بولندى=اوجا بويلونو٬ قشنگى)

قئز او دئ كئ دانئشه نده گيلمييه (قيز اودور كى دانيشاندا گولمه يه)
دوستئنان دآنئشه٬ دوشمن بيلمييه (دوستونان دانيشا٬ دوشمن بيلمه يه)
هرجآيى يارئنان همسر اولمييه (هر جايى يارينان همسر اولمايا)

قئزئ خوبدئ النى تآيفه دن٬ ايلدن (قيزى خوبدور=ياخچىدير آلان تايفادان٬ ائلدن)
دودمندن٬ سئلسئله دن٬ اصلدن (دودماندان٬ سيلسيله دن٬ اصلدن)

عبث٬ هئچ نآكسه وورمه ايزينيئ (عبث هئچ ناكسه وورما اوزونو)
خريدار گيرمه ديى٬ آچمه سئزينيى (خريدار=آليجى گؤرمه دين٬ آچما سؤزونو)
دلى دوه لىيه وئرمه قئزئنيئ (دلى دوه لىيه وئرمه قيزينى)

لالالئ (شيخ هابيلىدن)

خورده قئزيم٬ لايلآ لايلآ٬ لايلآ لاى [خيردا=بالاجا قيزيم٬ لايلا٬ لايلا٬ لايلا لاى]
قشنگ قئزيم٬ لايلآ٬ لايلآ٬ لايلآ لاى [قشنگ=گؤيچك قيزيم٬ لايلا٬ لايلا٬ لايلا لاى]
لايلآ دييئره م٬ قئزيم لالآسئ گلئر [لايلا ديييه ره م٬ قيزيم لالاسى گلير]
اوزاق يولدن قئزيم باباسئ گلئر [اوزاق يولدان قيزيم باباسى گلير]

بلو بلو

بلو بلو بلو٬ [بلو بلو بلو]
بير قوش قوندى [بير قوش قوندو]
بو دوتدئ٬ [بو توتدو]
بو سويدئ٬ [بو سويدو]
بو پيشيردئ [بو پيشيردى]
بو يئدى [بو يئدى]
بو كلله گونده يه قالمه دى [بو كلله گونده يه قالمادى]

گلين گتئرآنده [گلين گتيره نده]

كهر آتينى نعلىنى [كهر آتين نعلىنى]
مهمل ائدينى جولئنئ [مهمل ائدين چولونو]
بيز گلميشئگ آپارق [بيز گلميشيك آپاراق]
سيزينى باغيى گولئنئ [سيزين باغين گولونو]
كهر آت نعلئ نئيله ر ؟[كهر آت نعلى نئيله ر؟]
آغ بوغاز خآلى نئيله ر؟ [آغ بوغاز خالى=بنى نئيله ر؟]
نومزآدئ قشنگ اوغلان [نامزدى=آداخلىسى قشنگ=گؤيچك اوغلان]
دونيه ده مآلئ نئيله ر [دونيادا مالى نئيله ر]
اوتاغدا ياتن اوغلآن [اوتاغدا ياتان اوغلان]
كئينه غى كتن اوغلآن [كؤينه يى كتان اوغلان]
آداخلئنئى آپاردئلر [آداخلىنى آپارديلار]
بئ خبر ياتن اوغلان [بىخبر ياتان اوغلان]

عميم اوغلئ [عميم اوغلو]

عميم اوغلئ مييآنه [عميم اوغلو مييانا=اورتانجى]
چك ده سيگآرينى يآنه (چك ده سيگارينى يانا]
منى سنه وئرمزلر [منى سنه وئرمزلر]
باخ دا جيگرينى يآنه [باخ دا جييه رين يانا]

قئينه نه گلنينه دييه ر: [قاين آنا گلينينه دييه ر]

گلين٬ گلين٬ گل اوتئر [گلين٬ گلين٬ گل اوتور!]
اللئى كئچه يى سال٬ اوتئر [آلا كئچه نى سال٬ اوتور!]
بو ديليى كئ سنده وآر [بو ديل كى سنده وار]
ديليى كس-و گل اوتئر [ديلينى كس و گل اوتور]

توركولر:

بيرينجى
بآغ ايچئنده دويمق اولمز هر گولدن [باغ ايچينده دويماق اولماز هر گولدن]
هر گولينى بير آيرئ رنگى٬ بويئ وآر [هر گولون بير آيرى رنگى٬ بويو وار]
.....
قئسمت چئشمه سىنينى آيرئ سويئ وآر [قيسمت چئشمه سىنين آيرى سويو وار]
گئزديره ن وآر٬ گزئر چرخئ آسئمان [گزديره ن وار٬ گزير چرخ-ى آسومان]
سو دگئر پررىيه٬ گزئر دگيرمآن [سو ده ير پرره يه٬ گزه ر ده ييرمان]
مرگه اگر چآره اولسه يدئ٬ درمآن [مرگه=اؤلومه اگر چارا اولسايدى٬ درمان]
هم ارسطو گئره ردى٬ هم لوقمان [هم ارسطو گؤره ردى٬ هم لوقمان]
....
....
غم يئمه٬ غم يئمه ديوانه گئيليم! [غم يئمه٬ غم يئمه ديوانه گؤيلوم!]
هميشه روزئگآر بئله دآر اولمز [هميشه روزيگار بئله دار اولماز]

ايكينجى
گل ائ سآقئى! دولدئر جامئ مستانه [گل ائى ساقى! دولدور جامى مستانه]
گيده ر مئى ايچاننر٬ مئيخآنه قالر [گئده ر مئى ايچه نلر٬ مئيخانه قالار]
گئچر بو دونيه نينى ياخچئ٬ يامانئ [گئچر بو دونيانين ياخچى٬ يامانى]
قآلسه بير ياخچئ لوق اينسآنه قالر [قالسا بير ياخچىليق اينسانا قالار]
گل ائى ساقئى! گئچدئ عومرئم دوره سئ [گل ائى ساقى!٬ گئچدى عؤمروم دؤوره سى]
دولدئر جامئ شيرين٬ روزئگار گئچر [دولدور جام-ى شيرين٬ روزيگار گئچر)

اوچونجو
بولبولى كه آيرى ديشر گيلئننن [او بولبول كى آيرى دوشه ر گولوندن]
ناله چكر دآييم هئجران الئننن [ناله چكر داييم هيجران اليندن]
بادئ صبا پئيغام آپار ديلئمنن [باد-ى صبا پئيغام آپار ديليمدن]
بيان ائله دادسئتانه دردئمئ [بيان ائيله دادسيتانه درديمى]
سئيله گئريم٬ عآقبت نه اولر [سؤيله گؤروم٬ عاقيبت نه اولار]
عرض ائيلرم سولئيمانه دردئمئ [عرض ائيله رم سولئيمانه درديمى]

بير قاشقاى توركوسوندن:
بولبول اوله م٬ اوچه م٬ قونه م باغين يه [بولبول اولام٬ اوچام٬ قونام باغينا]
آررى اوله م٬ قونه م بآل ديدآغين يه [آرى اولام٬ قونام بال دوداغينا]

گئرچه يه هو!!!