Tuesday, August 28, 2007



سؤزوموز يازيمي- اورتوقرافيسي


مئهران باهارلي – MEHRAN BAHARLI

SÖZÜMÜZ YAZIMI -ORTOQRAFİSİ

يازيلما ايلايگونو: ١٠ - كؤچ آيي (ماي) - ٢٠٠٤ – تويوق ايلي
ايلك گؤزدن گئچيرمه: ٢٠٠٥ – ايت ايلي
ايكينجي گؤزدن گئچيرمه: ٢٠٠٧ – سيچان ايلي

YAZILMA İLAYGÜNÜ: KÖÇ AYI, 2004, TOYUQ İLİ
İLK GÖZDƏN GEÇİRMƏ: 2005, İT İLİ
İKİNCİ GÖZDƏN GEÇİRMƏ: 2007, SİÇAN İLİ


تورك يازيمي٬ فارس ايملاسي بويوندوروغوندان قورتولماليدير


سون ايللرده ايراندا توركجه اورتوقرافيسينين اؤلچوتله شديريلمه سي (ايستانداردلاشديريلماسي) يولوندا بؤيوك ايره ‏ليله ‏مه ‏لره تانيق اولماقداييق. بونونلا بئله٬ الده ائديله ن اؤ لچوتون (ايستانداردين) دوراقلامادان گؤزدن گئچيريليب يئنيله نمه سي و وارسا يئته رسيزليكلرينين بوتونله نمه سي؛ اسكيكسيز٬ توتارلي و چاغداش بير يازي سيستئمينين اولوشماسي اوچون گره كليدير.

سؤزوموز وئبلاقلار ديزيسي هؤرون آراسيندا (اينتئرنئتده)٬ ايران´ين باشاباشيندا ياشايان تورك بودونو (خالقي)، ديلي و اويقارليغينا اوداقلانميش ايلك و ان گئنيش اوخونان وئبلاقلاردان بيريدير. بو وئبلاقلار ديزيسينده ايشله‏ديله ن اورتوقرافيك قوراللار، گنه ل جيزقيسي ايله، بيرينجي و ايكيجي اورتوقرافي سئمينارلارينين منيمسه ديكلري قرارلار دوغرولتوسوندادير. بونا رغمن٬ سؤزوموز و هؤرون آراسي (اينتئرنئت) اورتاميندا الده ائتديييميز دئنئييملر (تجروبه ‏لر)، ايكي اورتوقرافي سئمينارينين تابلاديغي (قبول ائتدييي) عرب كؤكه نلي تورك اليفباسيندا وار اولان چليشكي، چاتيشمازليق، يئته رسيزليك، بليرسيزليك و اسكيكليكلري گئده رمك اوچون، بير سيرا دوزه‏ ليشلر ياپيلماسينين گره ‏کلي و قاچينيلماز اولدوغونو اورتايا چيخارميشدير.

ياپديغيميز بو دوزه ‏ليشلرده "منطيقليليك"، "ساده ليك"، "فونئتيكليك" و "ايستيثناسي آز اولان ايچ اويوملو، توتارلي و بيرجه يازيم سيستئمي اولوشدورما" كيمي ايلكه ‏لر (اصللر) اساس آلينميشدير. اؤته ياندان قازانديغيميز دئنئييملر (تجروبه ‏لر)٬ عرب كؤكه نلي تورك اورتوقرافيسينده ايكي اورتوقرافي سئمينارينين اؤنه ردييي "تاريخيليك"٬ "منشاني گؤسته‏ رمه٬ "كلمه لرين فارسجا و عربجه ده كي ايلكين يازيليش بيچيملريني قوروما" كيمي قايغيلارين گؤز اؤنونده توتولماسينين٬ عملده تكجه تورك فونئتيييني پوزدوغو و ديليميزي فارس ديلي نورملارينا تابئع ائتدييي ساويني دوغرولاميش و بو ندنله ده بونلارين اساس آلينمامالاري گره ‏کديييني گؤسته رميشدير.

آشاغيدا سؤزوموز´ده ايشله ديله ن بيرسيرا (بعضي) دوزه ‏ليش – قوراللارين (قايدالارين) ان اؤنه مليلري – تكجه ايكينجي اورتوقرافي سئميناريندا (٢٠٠١) منيمسه نه ن اليفبادان فرقلي اولانلار- سونولموشدور.

بو يازيدا ايراندا ايشله ديله ن توركجه نين بوتون لهجه لرينده كي سسلي و سسسيز فونئملري تمثيل ائده ن حرفلر آشاغيداكي كيمي تابلانميشدير (قبول ائديلميشدير):


سسليلر ٩ ساني (عدد) و آپوستروف
Aآ - اEائ - ئ
Iاێ - ێ İاي - ى
Oاوْ - وْÖاؤ - ؤ
Uاۇ - ۇÜاۆ - ۆ
(آپوستروف) ‘ ´ (Ə - (Éا - ه

سسسيزلر ٢٥ ساني (عدد)
ب - Bپ - Pت (ط) - Tج - C
چ - Çخ - Xد - Dر - R
ز (ذ٬ ظ٬ ض) - Zژ - Jس (ث٬ ص) - Sش - Ş
غ - Ğق - Qف - Fك - K
ك - Ķگ - Gل - Lم - M
ن - N نگ (ڭ) - Ñ ه (ح) - H و - V
ي - Y - - -


١- "صفت-موصوف"، "مضاف- مضاف اليه" كسره ‏سي


توركجه يازيميندا٬ فارسجا و عربجه قايناقلي "صفت-موصوف" و "مضاف-مضاف اليه" كيمي سؤز بيرله شمه لري (بادِ صبا) تك بير لئكسيك بيريم (واحيد) اولاراق تابلانمامالي (قبول ائديلمه مه لي) و بونلارداكي كسره سسي، يازيدا سؤيله ندييي كيمي، "اي-i" يا دا "يي-yi" بيچيمينده (شكلينده) گؤسته ريلمه ليدير. سسين ايلك كلمه يه سونرادان علاوه اولدوغونو بللي ائتمك و وورقولاماق اوچون، توركييه لاتين اليفباسيندا اولدوغو كيمي، ايلك كلمه ايله آراسينا بير " - " ايشارتي قويولابيله ر: (باد-ي صبا)

فارسجادا "صفت-موصوف" و "مضاف-مضاف اليه" كيمي سؤز بيرله شمه لرينده، ايلك كلمه ‏نين سونونا بير كسره ( ِ ) آرتيريلير (بادِ صبا). يازي اوخوناركن و دانيشيق ديلينده سؤيله ‏نه ن بو كسره سسي، گنه لده (عومومن) يازيلماز. توركجه ‏يه گيرميش بئله فارسجا قايناقلي "صفت-موصوف" سؤز بيرله شمه لرينده كي كسره، اوخوناندا "اي-i" يا دا "يي-yi" اولاراق سؤيله ‏نير (بادي صبا، نويدي آزربايجان، آوايي اردبيل شكلينده). توركييه لاتين اليفباسيندا٬ "اي-i" سسي وئره‏ ن فارسجا سؤز بيرله شمه لرينده كي بو كسره، ايلك كلمه ‏نين سونونا "–ي" ايشاره سي آرتيريلاراق گؤسته ريلير (باد-ي صبا). قوزئي آزربايجان لاتين اليفباسيندا ايسه بو "اي" سسي٬ يازيدا ايلك كلمه ‏يه ياپيشديريليب و اوندان سونرا بير " – " ايشارتي آرتيريلاراق ايكي كلمه بير بيرينه بيتيشيك يازيلير (بادي-صبا).

اورتوقرافي سئميناريندا منيمسه‏ نه ن قورال، قوزئي آزربايجان́دا ايشله ديله ن بو قايدادان اسينله ‏نميشدير. بو قورالا گؤره٬ فارس قايناقلي سؤز بيرله شمه لرينده "اي-i" سسي وئره‏ن كسره، فونئتيك اولاراق گؤسته ريلمير. اونون يئرينه ايكي كلمه٬ آرالارينا آرتيريلان بير "– " ايله بير بيرينه بيتيشيك (باد-صبا) شكيلده يازيليب و (بادي صبا) اولاراق اوخونور.

بيزجه قوزئي آزربايجان́داكي يؤنته م (مئتود) - "باد-صبا" يازيب "بادي صبا" اوخوماق يانليشدير. اوچرا (چونكو) توركجه‏ ده بو كسره نه تك يوخ اولمور٬ بلكه "اي-i" يا دا "يي-yi"ه دؤنوشه ره ك سؤيله‏ نير. وار اولان و سؤيله‏ نه ن بير سسين يازاركن گؤسته ريلمه ‏مه ‏سي، اليفبانين توتارلي و فونئتيك اولماسي ايلكه ‏سينه (پيرينسيبينه) ترسدير. آيريجا ايكي كلمه ‏ني بير بيرينه ياپيشديرماق، گؤرك (ائستئتيك) باخيميندان دا سورونلودور. بو سورون اؤزه لليكله سؤز بيرله شمه ‏نين ايكيدن آرتيق كلمه ‏دن اولوشدوغو واختلار، مثلن "پنبه-داغ-جونون، تاريخ-آل-عثمان" سؤز بيرله شمه لرينده اولدوغو كيمي، اؤزونو داها دا گؤركسوز و قاباريق بيچيمده گؤسته رير.

اؤرنه كلر: باد-ي صبا (باد-صبا، بادي صبا، بادي-صبا، باد صبا، بادِ صبا يئرينه)، زولف-ي پريشان، چشم-ي گيريان، سيما-يي شمس، باده-يي ناب، پنبه-يي داغ-ي جونون (پنبه ي-داغ-جنون يئرينه)، ناله-يي بولبول، شاه-ي مردان، تاريخ-ي آل-ي عوثمان٬ سو-ي قصد (سوء-قصد يئرينه)٬ غئير-ي مومكون (غير-مومكون يئرينه)٬ ضيدد-ي اينقيلاب (ضيد-اينقيلاب يئرينه)٬ نوقطه-يي نظر٬ برگ-ي گول٬ ترجومه-يي حال٬ غئير-ي عادي


٢- "و" باغلاييجيسي


"و" باغلاييجيسينين كؤمه يي ايله ياپيلان سؤز بيرله شمه لرينين ("درد وَ غم") توركجه يازيميندا فونئتيك بيچيمده يازيلابيلمه لري اوچون، بو "و"٬ ايلك كلمه نين سونونا اكله نمه ليدير:

عرب اليفبالي توركجه يازيلارداكي "و" حرفي٬ تكجه "و-v" سسي وئرير. ديليميزه گيره ن فارسجا "درد وَ غم" كيمي سؤز بيرله شمه لرينده كي "و" ايسه، "اوْ-o"٬ "اوُ-u" و يا "اۆ-ü" (دردوْ غم)، يا دا "ووْ-o"٬ "ووُ-u" و يا "وۆ-ü" (ناله ووْ غم) اولاراق سؤيله نير. توركجه ده "درد و غم" يازيب، "دردوْ غم dərdoqəm" و "ناله و غم" يازيب، "ناله ووُ غم naləvuqəm" اوخوماق تك سيستئمليليك و توتارلي فونئتيك سيستئمه قارشيدير. بو تركيبين توركجه ده سؤيله نديييي كيمي اوخونابيلمه سي اوچون "و"؛ آرالي اولاراق "اوْ-o، اوُ-u" ويا "ووْ-o، ووُ-u" شكلينده يازيلمالي (درد اوْ غم) يا دا آراليقسيز ايلك كلمه نين سونونا علاوه ائديلمه ليدير (دردوْ غم). بئله "و"لرين كؤك كلمه يه عاييد اولماديغيني وورقولاماق اوچونسه، ايلك كلمه ايله آرالارينا بير " - " ايشارتي قويولابيله ر.

اؤرنه كلر: درد-وْ غم (درد و غم يئرينه)، گشت-وْ گوذار (گشت و گوذار يئرينه)، ناله-ووْ افغان (ناله و افغان يئرينه)


٣- دوغمالاشماميش آلينما سؤزجوكلر


دوغمالاشماميش عرب و فارس قايناقلي آلينما كلمه لرده كي سسسيز سؤزجوكلر اصلينده اولدوغو كيمي قورونماليدير؛

اؤرنه كلر: رحمت٬ طيياره٬ ضرر٬ صلوات٬ ظاهير، باطين، ثابيت

باشقا يابانجي ديللردن آلينما كلمه لرده كي سسسيز حرفلر (اونسوزلر، صاميتلر)، توركجه قارشيليقلاري ايله يازيلماليدير؛

اؤرنه كلر: كاغاز (كاغذ يئرينه)

سسليلرين هاميسي (اونلولر، صاييتلر)٬ كلمه نين آلينديغي ديل نه اولورسا اولسون، بوتونويله و ايستيثناسيز توركجه فونئتييينه اويغون بيچيمده كلمه يه آرتيريلماليدير.

اؤرنه كلر: شئعر، قئيد، تئلئفون، پوست، سيستئم، اينتئرنئت، اىمئيل، مورفئم، قوروپ، قورآن (قران يئرينه)٬ مئترو، كولوب (كلوب يئرينه)



٤- دوغمالاشميش آلينما سؤزجوكلر


دوغمالاشميش آلينما سؤزجوكلرده "ض، ظ، ذ، ط، ح، ث، ص" سسسيزلري بوتونويله (تمامي) ايله و ايستيثناسيز توركجه قارشيليقلاري ايله ده ييشديريلمه ليدير. "ض، ظ، ذ" يئرينه "ز"؛ "ط" يئرينه "ت؛ "ح" يئرينه "ه"؛ "ث، ص" يئرينه "س" يازيلماليدير.

كلمه ده گؤسته ريلمه يه ن سسلي وار ايسه، آرتيريلاراق (علاوه ائديله ره ك) و يوزده يوز فونئتيك بيچيمده (شكيلده) يازيلماليدير:

اؤرنه كلر: تاماه (طمع يئرينه)، ساهات (ساعت يئرينه)، ماتاه (متاع يئرينه)، فهله (فعله يئرينه)٬ ساباه (صباح يئرينه)٬ هله (حالا يئرينه)


٥- شخص و يئر آدلاري


باشقا ديللردن آلينميش دوغمالاشمايان آدلاردا٬ سسسيزلر اولدوغو كيمي قورونماليدير.

اؤرنه كلر: ارسطو٬ تهمورث٬ منصور٬ عوثمان، ضححاك

توركجه كؤكه نلي آدلاردا٬ سسسيزلر توركجه قارشيليقلاري ايله يازيلماليدير.

اؤرنه كلر: آسلان (اصلان يئرينه)٬ توغرول (طغرل يئرينه)٬ ترلان (طرلان يئرينه)٬ آسلي (اصلي يئرينه)، آزربايجان (آذربايجان يئرينه)

شخص و يئر آدلاري٬ دوغمالاشيب دوغمالاشماديقلارينا باخمادان، ايستيثناسيز فونئتيك بيچيمده (شكيلده) و سسليلر آرتيريلاراق يازيلماليدير.

اؤرنه كلر: لئيلا (ليلي يئرينه)، ريضا (رضا يئرينه)٬ ايسماعيل، محممد، عابباس، نادير (نادر يئرينه)٬ زئينب، جورج، پيتئر٬ ستتارخان٬ حئيدرخان٬ رئنه دئكارت (رنه دكارت يئرينه)٬ علييئف (علييف يئرينه)٬ كوبرا (كبري يئرينه)، تركه ن (تركان يئرينه)، منگي بئردي (منكبرني يئرينه)، سوبك تيگين (سبكتكين يئرينه)


٦- كسره ( ِ )


توركجه يازيلاردا، توتارلي بير سيستئم اولاراق، كلمه نين آلينما و يا توركجه اولوب اولماديغينا باخماقسيزين٬ حركه ايشارتلرينين هئچ بيرينه يئر وئريلمه مه ليدير.

توركجه يازيلاردا هئچ بير بيچيمده (شكيلده) كسره حركه سي ايشله ديلمه مه لي، اونون قارشيلاديغي سس – ايسته ر توركجه، ايسته ر يابانجي كؤكلو- كلمه نين باشلانغيجيندا "ائ"، اورتا و سونوندا ايسه "ئ" شكلينده يازيلماليدير. بونلارا شخص و جوغرافي آدلار دا داخيلدير:

اؤرنه كلر: ائي!، عئشق، عئلم، حوسئين، غئير، ائحسان، ائعتيبار، ائعتيماد، حئساب، ائعتيراض، سئحر، مئهريبان، قزئت، مئتود، تابئع٬ قئيد٬ رئنه دئكارت (رنه دكارت يئرينه)٬ حئيدر علييئف (حيدر علييف يئرينه)٬ تئهران (تهران يئرينه)٬ مئكزيك (مكزيك يئرينه)٬ تئرمينال

كسره نين ”ئ" بيچيمينده يازيلماسينا اؤزه لليكله آوروپا قايناقلي سؤزجوكلرده ايريم (ديققت) ائديلمه ليدير:

اؤرنه كلر: تئلئكس، ائنئرژي، رئداكسييون، فونئتيك، تئلئفون، تئلئويزييون، سئمينار، ائپيدئمي، ائتنيك، سئپتامبر، تئست٬ ائلئمئنت٬ تئكنولوژي٬ كاراكتئر٬ مئتر


٧- ضممه ( ُ )


توركجه يازيلاردا هئچ بير بيچيمده (شكيلده) ضممه حركه سي ايشله ديلمه مه لي، اونون قارشيلاديغي سس – ايسته ر توركجه، ايسته ر يابانجي كؤكلو- كلمه نين باشلانغيجيندا "اوْ"، اورتا و سونوندا ايسه "وْ" بيچيمينده (شكلينده) يازيلماليدير.

اؤرنه كلر: دوْكتور (دكتر يئرينه)٬ دئموْكراسي (دمكراسي يئرينه)، اوْجاق (اجاق يئرينه)٬ پوْست (پست يئرينه)٬ كوْميسيون (كميسيون يئرينه)


٨- فتحه ( َ )


فتحه سسي، توركجه ده فونئتيك بير سيستئم ياراتمانين قاباغينداكي ان بؤيوك سورونو اولوشدورور. بو سس كلمه باشيندا "ا" (ال)٬ كلمه سونوندا گنه لده (عومومن) "ه" (دده)٬ همزه يئرينده "ا" (مبدا) ايله گؤسته ريليب، كلمه اورتاسيندا ايسه چوخ واخت گؤسته ريلمير.

توركجه يازيلاردا فتحه حركه‏ سي هئچ بير بيچيمده (شكيلده) ايشله ديلمه مه ليدير. فتحه سسي ايسه آشاغيدا آچيقلانديغي تكين گؤسته ريلمه ليدير:

الف- كلمه باشينداكي فتحه¬لر:
فتحه سسي كلمه باشيندا٬ اوندان سونرا گله ن سس "ي" و "و" دئييلسه٬ "ا" ايله گؤسته ريلمه ليدير: "ال"٬ "ار"٬ "ارميش"، "اكبر"

ب- كلمه نين ايلك هيججاسينداكي فتحه لر:
كلمه نين ايلك هيججاسينداكي فتحه لر٬ اوندان سونرا گله ن سس "ي" و "و" دئييلسه٬ گؤسته ريلمه ز.

اؤرنه كلر: -من (مه ن يئرينه)، سن (سه ن يئرينه)٬ درنه ك (ده رنك يئرينه)٬ سرگي (سه رگي يئرينه)٬ مملكت (مه ملكت يئرينه)٬ ممه (مه مه يئرينه)

پ- كلمه نين ايلك هيججاسيندا "ي"دن اؤنجه گله¬ن فتحه لر:
كلمه نين ايلك هيججاسيندا و يا باشيندا٬ "ي"دن اؤنجه گله ن فتحه لر٬ اوخونما قاريشيقليغي يارانماسين دييه٬ -ه و يا –اه بيچيمينده گؤسته ريلمه ليدير.

اؤرنه كلر: -اه يري (ايري يئرينه)، اه يله ش (ايلش يئرينه)٬ اه يله نجه (ايله نجه يئرينه)، اه يمك (ايمك يئرينه)٬ اه ييرمك (ايريمك يئرينه)٬ اه ييتمك (اييتمك يئرينه)٬ اه يالت (ايالت يئرينه)، به يه نمك (بينمك يئرينه)٬ ده يمك (ديمك يئرينه)، به ي (بي يئرينه)٬ ده يه ري (ديري يئرينه)٬ ده يمه (ديمه يئرينه)٬ به يليك (بيليك يئرينه)، سه ييرتمك (سييرتمك يئرينه)٬ ده ييرمان (دييرمان يئرينه)، گه ييرمك (گييرمك يئرينه)٬ ده ييل (دييل يئرينه)٬ ده ييشمك (دييشمك يئرينه)٬ هه يه (هيه يئرينه)، اه يه ر (اير٬ اگر يئرينه)٬ مه يه ر (مير٬ مگر يئرينه)، ته يه ر (تير٬ تگر يئرينه)، حه يه ط (حيط يئرينه)

ت- كلمه نين ايلك هيججاسيندا "و"دن اؤنجه گله ن فتحه لر:
كلمه نين ايلك هيججاسيندا و يا باشيندا٬ (و اورتا يا سونوندا) "و"دن اؤنجه گله ن فتحه لر٬ اوخونما قاريشيقليغي يارانماسين دييه٬ -ه و يا –اه بيچيمينده گؤسته ريلمه ليدير:

ده وه (دوه يئرينه)، گه وشه مك (گوشه مك يئرينه)، اه وول (اول يئرينه)، گه وشه ك (گوشك يئرينه)، گؤره و (گؤرو يئرينه)، شه ووال (شوال يئرينه)

ج- كلمه سونونداكي فتحه لر:
فتحه سسي كلمه سونوندا ايسه٬ "ه" ايله گؤسته ريلمه ليدير: " ده وه"٬ "يئكه"٬ "بيرجه"٬ "منه"٬ "دده"، "بووه"

چ- همزه يئرينده اولان فتحه لر:
فتحه سسي وئره ن كلمه نين اورتاسي ويا سونونداكي همزه لر٬ "ا" ايله گؤسته ريلمه ليدير: "هئيات" (هئيت يئرينه)، "مبدا"، "منشا"

خ- توركجه اكلرين سونونداكي فتحه لر:
كلمه ني اولوشدوران مورفئملر و توركجه اكلرين سونونداكي بوتون فتحه لر اوركه ن (هميشه) "ه " ايله گؤسته ريلمه ليدير: (-مه٬ -له)

ر- فتحه لي اكلرين باشقا اك و سؤزجوكلرله بيرله شمه سي:
سونو "ه"لي اولان اكلردن سونرا باشقا بير اك داها گله نده٬ اورتايا چيخان نئچه اك بيرله شمه سينده ده بو فتحه لي اك٬ اؤزوندن سونرا گله ن اكه بيتيشيك٬ آنجاق (آمما) اوندان آيري يازيلمالي و حذف ائديلمه مه ليدير. باشقا بير دئييشله فتحه دن سونراكي بؤلوم موستقيل بير سون اك ايسه٬ بو فتحه "ه" ايله گؤسته ريلمه ليدير ("مه لي" اكينده٬ فتحه دن سونرا گله ن ”لي" موستقيل بير اك اولدوغو اوچون٬ بو تركيبين "ملي" بيچيمينده يازيلماسي يانليشدير).

بو يؤنته م٬ اؤزه لليكله توركجه ايله يئنيجه تانيشان اوشاقلار و گنجلرين٬ باشليجا اكلر اوزه رينه قورولموش اولان ديليميزين قيرامئريني اؤيره نمه لري آچيسيندان سون درجه يارارلي و اؤنه مليدير.

اؤرنه كلر: -مه لي (ملي يئرينه)، ترله مك (ترلمك يئرينه)٬ بيلمه يه ن (بيلمين يئرينه)، گوجله نديره ن (گوجلنديرن يئرينه)٬ دئمه سه يدي (دئمه سيدي يئرينه)

"-ش"٬ "-ن"٬ "-ت"٬ "-ك" تكين صيفير هيجالي (بير هيجادان آز اولان) مورفئملر و "-م"٬ "-ن"٬ "-سي"٬ "-لري" كيمي منسوبييت اكلريندن اؤنجه كي فتحه¬لر٬ اؤزلريندن قاباقكي مورفئمله تك مورفولوژيك بيريم (واحيد) ساييلمامالي و يوخاريداكي قورالا (قايدايا) اويغون اولاراق آيريجا يازيلماليديرلار:

اؤرنه كلر: -له شمه=له+ش+مه (لشمه يئرينه)، -له نمه=له+ن+مه (لنمه يئرينه)، -له تمه=له+ت+مه (لتمه يئرينه)، ايزله نير (ايزلنير يئرينه)٬ دده م٬ ننه م٬ چنه سي٬ تپه لر٬ وظيفه ن، ايسته ك (ايستك يئرينه)

فتحه دن سونراكي بؤلوم موستقيل بير سون اك دئييلسه٬ بو فتحه سسي گؤسته ريلمه مه ليدير: "دن"٬ "مك"٬ "لر" اكلريني "ده ن"٬ "مه ك" و "له ر" شكلينده گؤسته رمك يالنيشدير. اوچرا (چونكو) "مك" ايكي موستقيل "مه" و "ك"٬ "دن" ايكي موستقيل "ده" و "ن"٬ "لر" ايكي موستقيل "له" و "ر" اكلريندن اولوشموش بير سون اك بيرله شمه سي دئييلديرلر.

اؤرنه كلر: گلمه لي (گلملي يئرينه)٬ گوجله نه ن (گوجلنن يئرينه)٬ يئرله شمه (يئرلشمه يئرينه)، گولمه ييميز (گولمگيميز يئرينه)، دئسه ك (دئسك يئرينه)، ايشله تمك (ايشلتمك يئرينه)، ايشله تمه ز (ايشلتمز يئرينه)، سؤيله نيلير (سؤيلنيلير يئرينه)، گلمه لي (گلملي يئرينه)، شيكايتله نه ن (شيكايتلنن يئرينه)، يئنيله شمه (يئنيلشمه يئرينه)، يئنيله مه (يئنيلمه يئرينه)، بيرله شمك (بيرلشمك يئرينه)، ايزله نمك (ايزلنمك يئرينه)

چ- توركجه اكلرين باشينداكي فتحه لر:
توركجه اكلرين باشينداكي فتحه لر٬ هميشه "-ه" ايله يازيلماليدير.

اؤرنه كلر: -ه ر (-ر يئرينه)٬ -ه ن (-ن يئرينه)٬ -ه ل (-ل يئرينه) –ه م (-م يئرينه) ٬ -ه ج (-ج يئرينه), -ه ك (-ك يئرينه)٬ -ه جك (-جك يئرينه)٬ -ه ره ك (-رك يئرينه)٬ -ه ري (-ري يئرينه)٬ -ه رگه (-رگه يئرينه)٬ -ه نك (-نك يئرينه)

بو اكلرين فتحه لري٬ كلمه سونونا علاوه ائديلدييينده ده يازيليب و آيريجا گؤسته ريلمه ليدير.

اؤرنه كلر: اؤزه ل٬ گئده ن٬ ايچه م٬ گئده ر (گئدر يئرينه)، گله ن٬ سوره ج (سورج يئرينه)٬ ائده ر (ائدر يئرينه)، ايتيره ن (ايتيرن يئرينه)، سوره ن (سورن يئرينه)٬ يؤنه لمك٬ سئوه ن٬ ديره ك (ديرك يئرينه)٬ گله جك (گلجك يئرينه)٬ بيله رك (بيلرك يئرينه)٬ اؤنه رگه (اؤنرگه يئرينه)٬ سوزه ري (سوزري يئرينه)٬ وئرمه ره م (وئرمرم يئرينه)، گؤره نيم (گؤرنيم يئرينه)،ايسته ييره م (ايسته ييرم يئرينه)، وئريره م (وئريرم يئرينه)، گله نيم (گلنيم يئرينه)يؤنه لتمك (يؤنلتمك يئرينه)، دوزه ليش (دوزليش يئرينه)، گله نيم (گلنيم يئرينه)٬ سئچه نك، گله نك٬ دؤنه ملر (دؤنملر يئرينه)

د- توركجه كلمه لرين اورتاسينداكي فتحه لر:
اوخونما يانليشليغي اولاسيليغي (ائحتيمالي) اولان توركجه كلمه لرين اورتاسينداكي فتحه لرين٬ اولابيلديكجه سيخجا و هيجا اساس آليناراق، "ه" ايله گؤسته ريلمه سي، ايستيثناسي آز اولان بيرجه آنلاييشلي و توتارلي بير فونئتيك سيستئم اولوشدورما فلسفه سينه داها ياخيندير.

اؤرنه كلر: بيله ره ك٬ گره ك (گرك يئرينه)، گؤزه ل (گؤزل يئرينه)، چؤره ك (چؤرك يئرينه)،ايره لي (ايرلي يئرينه)، اوره ييمي (اورگيمي يئرينه)، اؤرنه ك (اؤرنك يئرينه)، گؤنده رمك (گؤندرمك يئرينه)، اؤزه لليك (اؤزلليك يئرينه)، اؤنه ملي (اؤنملي يئرينه)٬ گؤسته ريله ن (گؤستريلن يئرينه)، الجه ييم (الجگيم يئرينه)، گؤسته رمك (گؤسترمك يئرينه)، اؤيره نمك (اؤيرنمك يئرينه)٬ كپه نه ك٬ گؤره ليم٬ گؤزله يه ليم٬ گؤبه له ك٬ اؤيره نمه يي (اؤيرنمگي يئرينه)، گؤيه رچين (گؤيرچين يئرينه)، درنه ك

م- آلينما كلمه لرين اورتاسينداكي فتحه لر:
آلينما كلمه لرين اورتاسينداكي فتحه لر٬ گؤسته ريلمه ز: كلمه٬ اردبيل
آنجاق اوخونما يانليشليغي اولاسيليغي (ائحتيمالي) اولان يئرلرده بئله فتحه سسلري٬ "ه" ايله گؤسته ريلمه ليدير.

اؤرنه كلر: قده ر (قدر يئرينه)، هده ر (هدر يئرينه)٬ زهه ر (زهر يئرينه)٬ شهه ر (شهر يئرينه)٬ كده ر (كدر يئرينه)٬ هه يه ت (حياط يئرينه)٬ يهه ر (يهر يئرينه)، صفه ر (آد، صفرخان كيمي)


٩- تشديد ( ّ )


تشديد توركجه يازيلاردا موطلق شكيلده ايشله ديلمه مه لي، يئرينه ايلگيلي حرف ايكيله نمه ليدير. بورايا توركجه٬ آلينما سؤزجوكلر و شخص-يئر آدلاري دا داخيلدير.

اؤرنه كلر: ميللي (ملّي٬ ميلّي يئرينه)٬ ميللت (ملّت يئرينه)، آمما (امّا يئرينه)، حتتا (حتّي يئرينه)، آللاه (الله يئرينه)، جيددي (جدّي يئرينه)٬ موللا (ملّا يئرينه)، مدداح (مدّاح يئرينه)، صرراف (صرّاف يئرينه)، موكممل (مكمّل يئرينه)، حيصصه (حصّه يئرينه)، موعلليم (معلّم يئرينه)، محممد (محمّد يئرينه)، غوصصه (غصّه يئرينه)، عممه (عمّه يئرينه)، حاققيندا (حاقّيندا يئرينه)، ديققت (دقّت يئرينه)، تعججوب (تعجّب يئرينه)، فععال (فعّال يئرينه)، ظننيمجه (ظنّيمجه يئرينه)، جادده (جادّه يئرينه)، موددت (مودّت يئرينه)٬ محببت


١٠- تنوين ( ً )


تنوين ايشارتي توركجه يازيلاردا موطلق شكيلده ايشله ديلمه مه لي و يئرينه ساده جه "ن" حرفي يازيلماليدير.

اؤرنه كلر: تقريبن، تخمينن، موطلقن، حؤكمن، حتمن، اصلن، قصدن، سهون، عملن، ائعتيبارن، مثلن، ذاتن، طبيعتن، اساسن، اوولن، نيسبتن، نظرن، تدريجن٬ قطعيين


١١- همزه ( ئ، ء، أ )


توركجه يازيميندا همزه ايشارتي، "كسره" سسيني قارشيلاماقدان باشقا، هئچ بير شكيلده ايشله ديلمه مه ليدير.

همزه فارسجا كلمه لرده آشاغيداكي دوروملاري گؤسته رمك اوچون ايشله ديلير:
- كلمه باشي و اورتاسينداكي دورقولو فتحه ني (رأي٬ جرأت، هئيأت، مسأله، مأيوس)،
- كلمه سونوندا گله ن دورقولو فتحه سسيني (مبدأ، ملجأ، منشأ)٬
- كلمه اورتاسينداكي دورقولو ضممه ني و "و" سسيني (رؤيت، مرئوس، مٶلف، مٶثر)،
- دال دالا گله ن ايكي سسليدن ايكينجي كسره سسيني (دائم، عائله، عائد، جرائد، دائر)،
- آردآردا گله ن ايكي سسليدن ايكينجي "اي-i" سسيني (رئيس، فدائي، اسرائيل، عزرائيل، جزئي)،
- آردآردا گله ن ايكينجي سسليدن فتحه سسيني (تأسّف)،

چوخ گئنيش و اولدوقجا فرقلي اولان بو اؤزه لليكلره (خوصوصييتلره) صاحيب همزه كيمي بير ايشارتين ايشله ديلمه سي، اليفبانين فونئتيك اولما ايلكه سينه بوسبوتون (تمامي ايله) ترسدير.

كلمه ده كي فتحه سسلي همزه، كلمه نين اورتاسي و يا سونوندا، "ا" سسي ايله گؤسته ريليب، فتحه اولاراق اوخونماليدير.

اؤرنه كلر: راي (رأي يئرينه)٬ جورات (جرأت يئرينه)، تاسسوف (تأسّف يئرينه)، هئيات (هئيأت يئرينه)، مساله (مسئله و مسأله يئرينه)، مبدا (مبدأ يئرينه)، ملجا (ملجأ يئرينه)، منشا (منشأ يئرينه)٬ تاثير (تأثير يئرينه)٬ ماخذ (مأخذ يئرينه)

آلينما سؤزجوكلرده كلمه نين سونونداكي "ء" ايشارتي حذف ائديلمه ليدير.

اؤرنه كلر: ايملا (املاء يئرينه)٬ اينشا (انشاء يئرينه)٬ سو (سوء يئرينه)،

فارسجا كلمه لرده كسره و يا "اي" سسي وئره ن همزه لر، توركجه ده "يي"يه چئوريلديكلري اوچون، "ي" ايله ده ييشديريلمه ليديرلر (عوض اولونماليديرلار).

اؤرنه كلر: عاييله (عائله يئرينه)، عزراييل (عزرائيل يئرينه)، ايسراييل (اسرائيل يئرينه)،عاييد (عائد يئرينه)، داييم (دائم يئرينه)، رييس (رئيس يئرينه)، فدايي (فدائي يئرينه)، جراييد (جرائد يئرينه)، كايينات (كائنات يئرينه)، دايير (دائر يئرينه)٬ قاشقايي (قشقائي يئرينه)

"ي"ه چئوريلدييي زامان اوخونما سورونو يارادان همزه لر ايسه، كسمه ايشارتي يارديمي ايله "′ي" بيچيمينده (شكلينده) گؤسته ريلمه ليدير:

اؤرنه كلر: ر′يس (رئيس، رييس يئرينه)، جوز′ي (جزئي، جزيي يئرينه)، مر′وس (مرئوس، مريوس يئرينه)

ضممه دن سونرا گله ن، فتحه سسي وئره ن و "ؤ" شكلينده گؤسته ريله ن همزه لر٬ كسمه ايشارتي ايله " ′ " ايله گؤسته ريلمه ليدير:

اؤرنه كلر: "مو′لليف" (مؤلف يئرينه)، "مو′ثثير" (مؤثر يئرينه)


١٢- قوشا، اوچلو "يي، يا، يوْ٬ ؤو٬ وْو" سسلري


بير سيرا آلينما سؤزجوكلرده "iyo, iya, iyə" سسي وئره ن "يو-يا "لرله قارشيلاشيريق. بونلار فارسجادا تك بير "ي" ايله يازيلير (راديو، بيولوژي، خيابان، سياست). بعضي عرب قايناقلي سؤزجوكلرده ايسه قارشيلاشديغيميز "iyy" اوچلوسو٬ فارسجادا اوزه رينه تشديد قويولموش تك بير "ي" ايله يازيلير (صحيّه، سويّه، مدنيّت، ادبيّات، نشريّه). بو اوسلوب توتارلي بير فونئتيك سيستئمه بوتونلوكله قارشيدير. توركجه يازيلاردا بئله دوروملار، سؤيله ندييي كيمي ايكي و يا اوچ "ي" ايله يازيلمالي و هئچ بير سس حذف ائديلمه مه ليدير.

اؤرنه كلر: رادييو، خييانت، ادبييات، توركييه، حوررييت، ضييالي، خيياوان، بييولوژي، مييانا، سيياست، قييمت، ريياضي، اهممييت، مشروطييت، ماهييت، نشرييه، صحيييه، سوييه، مدنييت٬ رييا٬ آشييان٬ دييالوق٬ ديياسپور٬ مئدييا٬ فيياسكو

عربجه دن آلينما كلمه لرده كي "و" حرفي ايله گؤسته ريله ن aw مخرجي٬ توركجه ده تلففوظ ائديلدييي كيمي "ؤو" و يا "وْو" ايله يازيلماليدير:

اؤرنه كلر: دؤولت (دولت يئرينه)٬ نوْوع (نوع يئرينه)٬ اؤولاد (اولاد يئرينه)٬ موْوضوع (موضوع يئرينه)٬ تؤوصييه (توصيه يئرينه)٬ اؤولييا (اولياء يئرينه)٬ موْولانا (مولانا يئرينه)٬ نوْوروز (نوروز يئرينه)٬ دؤوران (دوران يئرينه)


١٣- ظ، ذ، ض، ط، ح، ث، ص، ع حرفلري


توركجه كؤكلو، آوروپا كؤكلو و ده توركجه له شميش (دوغمالاشميش) فارس و عرب ديللريندن آلينما سؤزجوكلرده عربجه يه مخصوص اولان "ظ، ذ، ض، ط، ح، ث، ص، ع" حرفلري موطلق بيچيمده (شكيلده) ايشله ديلمه مه لي، بو حرفلرين قارشيلاديغي سسلر٬ "ز، ت، ه، س" حرفلري ايله يازيلماليدير.

اؤرنه كلر: اوتاق (اطاق يئرينه)، اوتو (اطو يئرينه)، تاماه (طمع٬ طاماح يئرينه)، ساباه (صاباح يئرينه)، زارافات (ظارافات يئرينه)، ماتاه (ماتاح٬ متاع يئرينه)٬ آزربايجان (آذربايجان يئرينه)٬ آزر (آذر يئرينه)٬ باتلاق (باطلاق يئرينه)٬ ترلان (طرلان يئرينه)٬ توي (طوي يئرينه)٬ سون (صون يئرينه)٬ تايفا (طائفه يئرينه)٬ هامبال (حمال يئرينه)

"ظ، ذ، ض، ط، ح، ث، ص، ع" حرفلري، تكجه دوغمالاشماميش آلينما سؤزجوكلرده ايشله ديله بيله ر.

اؤرنه كلر: مئعده ، طرح، ثابيت، ضرر، ظاهير، صورت، اثر، عذاب، حرف، ظولم، باطيل

"آزربايجان" و "آزر" كلمه لري٬ بونلارين توركجه اولدوقلاريندان، توركجه كؤكه نلي اولماسالار بئله دوغمالاشديقلاريندان دولايي٬ بورادا گؤروندوكلري بيچيمده (آذربايجان و آذر يئرينه) يازيلماليدير.


١٤- "آ" سسلي "ي" و "وا"لار


"آ" سسي وئره ن عربجه "ي" و فارسجا "وا"لار (واو معدوله)، ايستيثناسيز توركجه ده وئرديكلري سس اساس آليناراق٬ "آ" حرفي ايله يازيلماليديرلار.

اؤرنه كلر: عيسا (عيسي يئرينه)، موسا (موسي يئرينه)، حتتا (حتي يئرينه)، موصطافا (مصطفي يئرينه)، خاجه (خواجه يئرينه)، خاهيش (خواهيش يئرينه)، كوبرا (كبري يئرينه)٬ خارزم (خوارزم يئرينه)٬ آزاديخاه (آزاديخواه يئرينه)٬ خاننده (خواننده يئرينه)


١٥- يوموشاق "گ" حرفي


توركجه يازيميندا يوموشاق "گ" مفهومو ترك ائديمه لي و بو ايشاره ايشله ديلمه مه ليدير. تورك اليفباسيندا "گ" ايشارتي تكجه و يالنيزجا "گ-g" سسي وئرير، اؤته ياندان "ي-y" سسي تكجه و يالنيزجا "ي" حرفي ايله گؤسته ريلير. دولاييسي ايله "گ" ايشارتيني "ي-y" سسيني قارشيلاماق اوچون ايشله تمك ("گؤردويو" نو، "گؤردوگو" كيمي يازماق) يانليشدير.

بو يانليشليق توركييه لاتين اليفباسيندا مووجود اولسا دا، قوزئي آزربايجان فونئتيك لاتين اليفباسيندا اورتادان قالديريلميش و بو اليفبادا "ي-y" سسلري تكجه "ي-y" ايشارتي ايله گؤسته ريلمكده و "گ-g" ايشارتي تكجه "گ-g" سسيني قارشيلايير.

اورتوقرافي سئميناريندا ايسه "ي" سسي وئريب "گ" اولاراق يازيلان يوموشاق "گ"، بو كيمي "ي"حرفلرينين اصلينده "ك" اولدوغونو بليرتمك آماجي ايله قورونموشدور. بيزجه بو منطيق گوجلو بير اساسا دايانماديغيي كيمي، اليفبانين فونئتيكليك ياپيسيني دا پوزور. اگر "ي"يه دؤنوشه ن "ك"لر، حؤكمن اؤزه ل بير علامت ايله ("گ") گؤسته ريلمه لي ايسه (اوره ك---- اوره يي---- اوره گي)، عئيني منطيقله "غ"يه دؤنوشه ن "ق"لر اوچون ده (آياق---- آياغي) اؤزه ل بير علامت نظره آلينمالي و يا ياراديلماليدير. بيز اگر "غ"يه دؤنوشه ن "ق"ني، ساده جه يئني سسي اولان "غ" ايله يازيرساق، ائله همان منطيقله "ي"يه دؤنوشه ن "ك"ني ده تكجه يئني سسي اولان "ي" ايله يازماليييق.

اؤرنه كلر: چييين (چيگين يئرينه)، گتيرديييم ( گتيرديگيم يئرينه)، چؤره ييم (چؤرگيم يئرينه)، گله جه ييم (گلجگيم يئرينه)، گؤروندويو (گؤروندوگو يئرينه)، درنه يي (درنگي يئرينه)، گله جه يه م (گلجگم يئرينه)، الجه ييم (الجگيم يئرينه)، ائتمه يه (ائتمگه يئرينه)، دئييل (دگيل يئرينه)، ائتمه يي (ائتمگي يئرينه)، اوره ييمي (اورگيمي يئرينه)، گتيرمه يه (گتيرمگه يئرينه)


١٦- قوشا اونسوزله باشلايان سؤزجوكلر


توركجه ده سؤزجوكلر قوشا اونسوزله باشلاماز و بو دورومدا اولان يابانجي سؤزجوكلرين ايلك حرفيندن سونرا اويغون بير سسلي آرتيريلار. ("كلاسيك" يئرينه "كيلاسيك"٬ "بروكسل" يئرينه "بوروكسئل" سؤيله نير). تورك يازيميندا دا قوشا اونسوزلرله باشلايان يابانجي سؤزجوكلر٬ سؤيله نديكلري كيمي٬ ايلك حرفدن سونرا اويقون سسلي آرتيريلميش اولاراق يازيلماليديرلار:

اؤرنه كلر: قيرامئر (گرامر يئرينه)٬ پيلان (پلان يئرينه)٬ پيرينسيب (پرنسيب يئرينه)٬ كيلاسيك (كلاسيك يئرينه)٬ بوروكسئل (بروكسل يئرينه)٬ قوروپ (گروپ يئرينه)٬ پيروقرام (پروگرام يئرينه)٬ كيريستال (كريستال يئرينه)٬ تيريبون (تريبون يئرينه)


١٧- كسمه ايشارتي " ́ "


اؤزه ل آدلار و اونلاردان سونرا گله ن اكلر آراسيندا كسمه ايشارتي " ´ " ايشله ديلمه ليدير.

اؤرنه كلر: صمد́ين آنما مراسيمي؛ تبريز́ين جاوابي گئج گلدي؛ منيم سولطانيم علي́دير؛ پيرسولطان́ام، نسيمي́دير پيريميز


١٨- قيسسالديلميش سؤزجوكلر


قيسسالديلميش سؤزجوكلرده هر حرفدن سونرا نوقطه ". " ايشارتي قويولمالي و هر نوقطه دن سونرا بير آرا وئريلمه ليدير.

اؤرنه كلر: ب. م. ت. (بيرله شميش ميللتلر تشكيلاتي)، ع. ا. صابير (علي اكبر صابير)، و. س. (و ساييره)

0 Comments:

Post a Comment

Subscribe to Post Comments [Atom]

<< Home