بهجت الحدائق


اوروجلوق آيي، اوروجلوق بايرامي و بهجت الحدائق

سؤزوموز

مئهران باهاري

"بهجت الحقايق في موضع الخلايق" كتابي است حجيم متشكل از 41 مجلس (بخش) حاوي پندهاي اخلاقي و موعظه هاي ديني همراه با اطلاعاتي در باره ماههاي مبارك، روزهاي مهم ديني، پيغامبران و ..... و پر از داستانهاي بديع، نكته هاي ظريف، آيه ها، حديثها، تفاسير و با قطعات شعري گوناگون. نويسنده اين كتاب تاكنون ناشناخته مانده است. از اين كتاب كه نخستين نسخه آن در سال 1945 كشف شد تاكنون اقلا 4 نسخه بدست آمده است. قديميترين نسخه مربوط به قرن 13 ميلادي است. اين كتاب از نخستين نمونه و متون ادبي زبان تركي است كه تركي قديم را به تركي غربي پيوند ميدهد و به وضعيت تاريك و كم شناخته شده آغازين تركي غربي در پيش از قرون 13 ميلادي پرتو افكني ميكند. برخي از تركيشناسان بهجت الحقايق (بويژه بخشهاي منظوم آنرا) همراه با اشعار تركي مولانا جلال الدين بلخي متعلق به حوزه و لهجه تركي خراساني شمرده اند. گروه ديگري از زبانشناسان بر اين باورند كه بهجت الحقايق در زمان سلجوقيان روم نگارش يافته است. بهجت الحقايق به لحاظ زباني، دايره لغات، طرز افاده و هويت بديعي اثري بسيار پرارزش است. اين كتاب هم از زاويه تاريخ زبان و ادبيات تركي و هم از جهات باورها و علم اخلاق متني فوق العاده مهم است. تا آن حد كه برخي از تركي شناسان آنرا همسنگ قوتادقو بيليك شمرده اند.

بهجت الحقايق يكي از نخستين متون تركي دوره اسلامي است كه در آن از جمله در باره رمضان سخن ميرود. مجالس 8 تا 14 كتاب به رمضان اختصاص يافته است. در زير بخشهايي از اين مجالس در باره ماه رمضان و عيد فطر با حفظ شيوه اصلي آن و بدون دخل و تصرف به رسم الخط استاندارد تركي نقل ميشود. معني فارسي بعضي از كلمات در زيرنويسها داده شده است. كلمات داخل پارانتز معادل تركي امروزي كلمات است. كلماتي كه معادلشان داده نشده است عينا در تركي (مخصوصا ادبي) امروزه نيز بكار ميروند. اميد است كه در ايران به موازات نزديك شدن آغاز تحصيل به زبان تركي و گسترش خواست اعلان زبان تركي به عنوان زبان رسمي دولت ايران، نيز با تاسيس مركز و يا مراكزي متخصص و متمركز به چاپ و انتشار متون كلاسيك و پايه تركي، اين يادگار گرانبهاي تركي قديم به همراه صدها اثر مشابه ديگر تركي در دسترس مردم ايران، خلق ترك و بويژه جوانان اين كشور قرار گيرد.


اوروجلوق آيي- اوروجلوق بايرامي

حمد و ثنا اول تانرييا كيم ياراتدي گؤيلري آي، گون، اولدوزلاري بيرله [1]. دؤشه دي يئري مين دورلو [2]خالق، دون [3] و گوندوز بيرله. عرشي اونا ديره ك دئييل. تحت السرا هم اونا ايراق دئييل. قديم دورور[4]حاديثات اونا ائرمه ز. قدير دورور ضاييعات و نوقصان اونا ده يمه ز. مكان ياراتدي، مكان دورور مويي (؟). واردي، قاييم ذاتي بيرله، كيمسه اونو وار قيلمادي. اون سككيز مين عالمي ياراتدي، كيمسه ني كندؤزونه[5] يار قيلمادي. ذاتينين نهايتي يوخ. صيفاتينين غايتي يوخ. مووجود دورور واجيب الووجود، ايلكينه [6] ايبتيدا يوخ. باقي دورور داييم الووجود، سونونا اينتيها يوخ. ظاهير دورور آمما گؤزه گؤرونمه ز. باطين دورور آمما گؤنولدن غاييب اولماز.

هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن و هو بكل شيء عليم.

جان و جهان-ي من!

بو بير خبر دورور معروف و مشهور، آييداسان [7]كيم دورر-ي منثور، كيتابلار ايچينده دير مستور. اول[8] اردن كيم "لا امرو" اونون خيطابي، "افعل الله" اونون كيتابي، كعبه اونون ميحرابي، "لي يحكم بين الناسي" اونون دادي، حؤكم ايچينده بير توتار بيليشي[9]، يادي[10]. شفاعت قوشاغيني[11] بئلينه بادي[12]، محممد موصطافا اونون آدي، شكردن شيرين دورور اونون سؤزو، دادي. ائيله خبر وئردي كيم:

قاچان[13] رمضان آيينين اه وول صوبحو يئري آغارتسا، يئمك ايچمك اوروج توتانلارا حرام قيلسا. اوندان مؤمين-ي مووححيد، آري[14] كؤنول و صافي سيرر ايله و دوروست ائعتيقاد ايله اوروج توتماق نيييتين قيلسا. ملك ذي الجلال، پادشاه-ي بي زوال نيدا قيلار ريضوانا –كيم اول اوچماق[15] خزينه داري دورور- :
- اوچماق قاپيلاريني آچغيل[16] بولارين اوستونه، رمضان آيي گئچمه يينجه باغلاماغيل!.

داخي[17]نيدا قيلار ماليكه –كيم اول دامو[18] خزينه داري دورور- :
- يا ماليك! دامو قاپيلاريني باغلاغيل اوروج توتانلار اوستونه، داخي خصم ايتمه سين [19]بولارين اوستونه، رمضان آيي گئچمه يينجه آچماغيل!.

- و يا جبراييل! سن يئره اينگيل، شئيطانلاري، داخي بولارين اوغلانلاري وسوسه لريني باغلاغيل، كيم بولارين اوروج و نامازيني آزديرماسينلار.

- و يا ميكاييل! سن ده يمه [20] بير گؤيده بير علم تيكگيل منيم رحمتيمدن.

- و يا فيريشته لريم! سيز قامونوز[21] ييغيلين منيم قوللوغومدان و نامازينيز و طاعتينيز موزدونو، صاوابيني محممد اوممتي اوستونه وئرين، داخي بولارين اوچون يارليغانماق[22] ديله ن!.

- و يا اوچماق! بزه نگيل.
- يا مؤمين! اوروج توتماغا اؤزه نگيل[23].
- يا ريضوان! اوچماق قاپيسيني آچغيل.
- يا عينايت يئلي! رحمت ساچغيل[24].
- و يا جبراييل! دئولري بوخاقيلاغيل[25].
- يا ماليك! دامو قاپيسين باغلاغيل.
- و يا عاصي! يازيغين[26] اوچون آغلاغيل.
- و يا حوريلر! گؤركله نين[27].
- و يا غيلمانلار! ييييلانين[28].
- و يا مؤمينلر!، دينله نين[29].

رمضان آيي دوغدو، دوعالار گؤيه آغدي[30]، رحمت ياغميري ياغدي، دئولري وسوسه دن ييغدي، فاسيقلري قايغيدان[31] بوغدو.

بو آي گلدييينه مؤمينلر گووه نيرلر[32]، صاليحلر سئوينيرلر، عابيدلر قيوانيرلار[33]، فاسيقلر گوجه نيرلر[34].
...............
بايرام اول دئييل كيمسنه[35] يئني دون گييسه
بايرام اول دورور چالاب[36] قولون يازيغيني يوسا

بايرام اول دئييل كيمسنه تازي آتا مينسه
بايرام اول دورور كيم قول تؤوبه قيليب حاققا دؤنسه

بايرام اول دئييل كيمسنه عود و عنبر توستو قيلسا
بايرام اول دورور كيم كيمسنه بئش ناماز قيلسا
ائرته[37]، اؤيله[38]، ايكيندي، آخشام، ياتسي[39] قيلسا

بايرام اول دئييل كيمسنه دورلو نئعمت يئسه
بايرام اول دورور كيمسنه گور ايچينده نيكبخت اولسا
آخير تا چالاب رحمت قيلسا

گئرچه يه هو!!!

[1]- بيرلهBirlə (ايلهİlə ، ايلنİlən ، ايننİnən ): با، با هم
[2]- دورلوDürlü : نوع، گونه
[3]- دونDün : شب، تاريكي
[4]- دورورDurur (دورDur ): است
[5]- كندؤزوKəndözü (كندي اؤزوKəndi özü ): خود، خويشتن
[6]- ايلكينİlkin : نخست، آغاز
[7]- آييداسانAyıdasan : تو گويي
[8]- اولOl (اوO ): آن، او
[9]- بيليشBiliş : آشنا
[10]- يادYad : بيگانه
[11]- قوشاقQuşaq : كمربند
[12]- باماقBamaq (باغلاماقBağlamaq ): بستن
[13]- قاچانQaçan (هاچانHaçan ): هرگاه
[14]- آريArı : تميز، پاك
[15]- اوچماقUçmaq : بهشت
[16]- -غيلğıl ، -گيلgil : پسوند امر
[17]- داخيDaxi (داهيDahi ، داهاDaha ، داDa ): همچنين، باز هم
[18]- داموDamu : جهنم
[19]- ايتمه سينİtməsin : نفرستد، گسيل نكند
[20]- ده يمهDəymə : هر، هركدام
[21]- قاموQamu (هاميHamı ): همه
[22]- يارليغانماقYarlığanmaq : مورد رحمت و بخشايش قرار گرفتن
[23]- اؤزه نمكÖzənmək : مشتاق بودن، هوسكار شدن
[24]- ساچماقSaçmaq : پراكندن، پخش كردن
[25]- بوخاقيBuxaqı : دستبندي كه به دست دزدان زده ميشود
[26]- يازيقYazıq : گناه، خطا
[27]- گؤركله نمكGörklənmək : زيبا شدن
[28]- ييييلانماقYıylanmaq (اييله نمكİylənmək ): خوشبو شدن، معطر شدن
[29]- دينله نمكDinlənmək : آساييدن، آسوده شدن
[30]- آغماقAğmaq : صعود كردن، بالا رفتن
[31]- قايغيQayğı : نگراني، تشويش
[32]- گووه نمكGüvənmək : اعتماد كردن
[33]- قيوانماقQıvanmaq : افتخار ميكنند
[34]- گوجه نمكGücənmək : ناراحت شدن، معذب شدن، گران آمدن
[35]- كيمسنهKiməsnə (كيمسهKimsə ): كس، شخص
[36]- چالابÇalab : خداوند، از ديگر نامهاي خدا در تركي، تانري، بايات و اوغان است
[37]- ائرتهErtə : صبح
[38]- اؤيلهÖylə : ظهر
[39]- ياتسيYatsı : شب