امثال-ی تورکانه


نوت: بو يازي، طرفيميزدن –يازيم باخيميندان- ائديت ائديلميشدير. مئهران باهاري

(بوگونه کیمی بولونان ان اسکی آزربايجان [تورك] دیلینده آتاسٶزلری کیتابی)

یازار: علی. ب. تورک
E-mail:turkbaris2003@yahoo.com
http://www.durna.info/emsal.htm

آتالارسٶزلری تورک خالقينین ان اٶنه ملی کولتور وارلیقلاریندان بیریسی سایيلیر؛ تورک توپلومونون عادتلری؛ گله نه کلری، اوزون حیات تجروبه لری و اینسانلارلا اٶزه لله شمیش گٶروشلرينین بیر یانسیماسیدیر. بیر آتاسٶزوندن یولا چیخاراق بیر اینسانین و بیر توپلومون گئچمیشیندن بیر چوخ کیتابدان چوخ بیلگی الده ائیله مک اولار. بو سٶزلر اوزون بیر سوره اینسان ایلیشکیلری و حیاتلارينین زنگین تجروبه لریندن اورتایا چیخمیشلار. آتاسٶزلری خلق حیکمتلری و خلق بیلگیسیدیرلر. دیلدن چیخیلدیغی زامان بیر میللتین نجور دوشوندوکلرینین گٶسته رگه سی سايیلیر.

آتالارسٶزلری تورک خالقينین آیریلماز بیر گرچه يی اولاراق تورکلرین وار اولدوغو دٶنه ملردن بری تورک اولوسویلا برابر یاشاییب؛ قول-بوداق آتاراق؛ گوللو- چیچه کلی بیر تایسیز ادب خزینه سی و سٶز کولتورونه دٶنوشموش. تورکلرین وار اولان زامانلاردان بری تورک خالقی؛ آتالارينین ده یه رلی تجروبه لرینی اٶزلرینه اٶیوت آلاراق هر بیر زاماندا اونلاردان فایدالانمیشلار. آتاسٶزلرينین اٶنه ملیلیيی بوردان بللی اولور کی بوتون تورک یازیلاريندا بیر نئچه آتاسٶزو گٶزه ده یه ر.

آتاسٶزلرینین قلمه آلينما تاریخی تورکلرین ان اسکی یازیلاری چاغلارينا قایيدیر. "اورخون داش یازیتلاری"نين تورک آتاسٶزلریيله ن بزه ک تاپاراق ادبی یازی گوزه لیيی داها دا آرتمیشدیر. خاطیرلاتماق گره کیر کی آتاسٶزلرینه اسکی تورک دیلینده "ساو" دئيیله ردی. "ساو" آنلامی آتالاردان قالان سٶزلر؛ پئیغام و حیکمتلی سٶزدور کی آنلاتماسی اٶزو بیر باشقا یازی گره کدیریر. ساو سٶزو و آنلامی "دیوان لغات تورک" یازیلان زامانلاراجان گئنه آتالارسٶزو یئرینه ایشله نمیش. "دیوان لغات تورک"ماحمود کاشغارلی کیتابی اٶزلويونده بیر آتاسٶزلري کیتابی سایيلیردی. "دیوان لغات تورک" کیتابیندا توپلام اولاراق 315 عدد آتاسٶزو یا "ساو" واردیر. بو کیتابین یازیلدیغی زامانلار باشقا تورک کیتابلاریندا دا بیر چوخ "ساو" یا "آتاسٶزو" یازیلماقدا [ايدي. اٶرنه يين] اولاراق "قوتادغوبیلیک" کیتابیندا دا چوخلو ساو یئر آلمیشدیر. "دده قورقوت کیتابی" دا بو آرادا چوخلو آتاسٶزو ایله دولودور کی اٶزلويونده اسکی بیر قایناق سايیلیر. "اوغوز نامه"لرده ده چوخلو آتاسٶزلرینه راست گلمک اولار. باشقا تورک دیلینده یازیلمیش چوخلو اثرلرده ده اٶرنه ک اولاراق "عتبه الحکایه "کیمی کیتابلاردا و داستانلاردا دا آتاسٶزلری و ساولار وار اولموش.

آد آپارديغيمیز کیتابلار و یازیلار اگرچه تورک خالقينین شاه اثرلری سایيلیرلار آمما هئچ بیري اٶزلويونده یالقیز بیر آتالارسٶزلری کیتابي سایيلماماقدادیرلار. بو کیتابلارین یازيلیش دٶورانلاريندان سونرا ساو سٶزو یئریني "آتاسٶزلری" یا "آتالار سٶزو" "مثل" "دورب-ی مثل" (دورب-یمثال) "ضرب المثل" وئره رک آتالارسٶزلرينین دئمک اینکیشافی دٶورانلارینا آددیم آتیلدی.

تورک خالقلارین آغ ساققالاری و باشچی اوزانلاری طرفیندن ده، بوتون "بوی"لار و "آشیق داستانلاری" و "اوستادنامه" لری ایچه ریسینده ده آتالارسٶزونون اٶزه ل بیر یئری اولموشدور کی ان اسکی دٶورانلاردان بری گونوموزه گلیب چاتان آتاسٶزلرینين قایناقلاری سایيلیرلار.
ان اسکی تاپیلمیش آتالارسٶزو سايیلان اٶزه ل کیتاب " تسهیل" آدلی بیر طيببی کیتابین سونونا یازیلمیش بیر ریساله دیر کی 698 آتاسٶزو ایحتيوا ائده ره ک 1240میلادی885-نجی هيجری ایللرده قلمه آلنمیشدیر. بو کیتاب "آتالارسٶزو" آدیله 1934 نجی ایلده تورکیيه دیل قورومو (tdk) طرفیندن ولید بوداق چالیشمالاری سایه سینده یئنیدن باسیلمیش.

آزربايجان تاریخینده آتالارسٶزلری توپلانماسی و موددون بیر شکیل تاپماسی صفوی دٶوورانلارینا قاییدیر. فارس دیلینین ایلک و اوگونه کیمی بیرینجی سايیلان "محمد حبله رودی"نون یازدیغی "جامع التمثیل"کیتابيندا بونا آیدینجا ایشاره اولوب؛ [او] تورکلرین نه قده ر آتالارسٶزلرینه قيیمت وئردیکلرینی چوخلو تعریف و تمجیدله آلقیشلامیشدیر. بو کیتابین یازدیغینا گوره "شاه عباس صفوی "(1571-1629)نین امریله [توركجه] آتاسٶزلری کیتابلاری بیر آرایا گتیريلمیش.

آدی گئچه ن کیتابین دئدیيی کیمی اوگونه کیمی هئچ بیر فارس دیللی آتاسٶزلری بیر آرایا گتیریلمه میش؛ تکجه عرب دیلینده آتاسٶزلری کیتابلارينين فارسلار طرفیندن قلمه آليندیغينا ایشاره ائدیلیب.

قاباقجادا ایشاره ائله دیيیمیز کیمی آتاسٶزلری بیر آغیز ادبیياتی کیمی اولدوغوندان باشقا آغیز ادبیيات قوللاری کیمی آزاراق یازیيا گتیریلمیش؛ هر حالده ان اسکی یازی قایناقلاریندان؛ ادبی ساحه لری سايیلان شئعرلر و دیوان کیتابلاریندا بئله بو ده یه رلی سٶزلردن ایز واردیر. یازیلی و شئعر ادبيیات ساحه لرینده "پندنامه لر" و آشیقلارین "اوستادنامه لری" بو سٶزلرله دولودور. بو آرادا دئمک اولار آزربايجان خالقی تورک اولوسلار[ي آراسيندا] ایلک آتاسٶزلری توپلایان خالق سايیلیرلار کی توپلاماق چاغی صفوی دٶورانلاریندان باشلامیشدير. خاطیرلاتماق لازیمدیر کی تورکييه و آنادولو تورکلری ایچه ریسینده بئله آتالارسٶزلری توپلاماق 300ایل بوندان قاباغا قایيدیر. آنادولو اٶلکه سینده "شيناسی" آدلی بیر کیشی "دورب ال-مثال عثمانی" آدلی [كيتابدا] عوثمانلی آتاسٶزلریني ایلک توپلایان اولموشدور. اوندان سونرالار آنادولودا بو تور کیتابلارا بولجا راست گلمک اولار.
اگرچه بوگونه کیمی "محمد حبله رودي"نون آد آپاردیغی شاه عباس امریله ن توپلانان کیتابدان بیر ایز تاپیلماییب گئنه ده آزربايجان تورکلرینين بو ایشین اٶنجولری اولدوقلاری آیدیندیر. الیمیزه گلیب چاتمیش و بیلیم عالمینده تانینمیش ان اسکی آزربايجان آتاسٶزلری کیتابی "امثال–ی تورکانه" کیتابیدیر کی اٶزلويونده بیر آبیده سایيلیر.

بو کیتاب "عباس اوغلو مراغی" طرفیندن "آغامحمد شاه قاجار"ین آتاسی مازندران حاکیمی "حسین قلی خان"نين حاکيمیيت ایللرینده (1770-1779) اونون تشببوثیله یازيلمیشدیر. اوز دٶورانینین ادب سئوه ر و ادب پرور حاکیمی "حسین قلی خان" طرفیندن چوخ قيیمتله ندیریله ره ک خالق آراسیندا گئنیش بیر یئر آلمیش اولوب یایقین بیر کیتابا دٶنوشموشدور.

"عباس اوغلو مراغی" آزربايجان´ین چوخلو یئرلریندن اٶزه ل اولان و چئشیدلی ايجتيماعی طبقه لره عایید آغیزلاریندان آتاسٶزلرینی بو کیتابیندا بیر آرایا گتیرمیش اولوب يیغجام شکیلده او زامانین دوشونجه لرینی و عنعنه لرینی عکس ائتمیشدیر.

"امثال-ی تورکانه"ده کی آتاسٶزلرینین آزربايجان خالقینا منسوبیيتی و اونلارین کٶچورو اولمادیغینی و اورژینال اولماسی بیر چوخ دیل اوسلوب اٶزه لیيیندن بللیدیر. اثرده دیليمیزین بوتون اینجه لیکلریندن؛ ظرافتلیلیيیندن و موسیقی توتوموندان؛ هجايی وزنلریندن ده بللی اولور کی بوسٶزلر آزربايجان آغیزلاریندان توپلانمیشدیر. "امثال-ی تورکانه"نین اٶنه ملیلیيی؛ اسکی "اوغوزنامه" کیتابلاری اولان یازیلاردان بولجا سٶزو اٶزونده آلاراق گئچمیشدن اوگونکو و حتتا بوگونلره بئله بیر آراجی و باغ اولوشدوران قدیمی سٶز خزینه لریندن اٶزنده باریندیرمیش اولماغیدیر.

ان آدلیم اوغوز داستانلاریندان سایيلان "کیتاب دده قورقود"داکی بوتون آتاسٶزلرينی عئینی شکیلده "امثال–ی تورکانه "کیتابيندا دا گورمک مومکوندور. بو دا او دٶنه ملرده بئله "دده قوروقود"کیتابینین تانيندیغی و شٶهرتینین گٶسته رگه سی سايیلیر.

کیتابین بیر ال یازما نوسخه سی باکی شهه رینده الده ائدیلمیشدیر. بو ال یازما نوسخه 31 واراقلیق توپلامدا 25 صحیفه ده بللی اولمایان بیر خططاط طرفیندن کٶچوروله ره ک 5/25x5/15کاغاذ اوستونده گوزه ل نستعلیق خططیله یازیلمیشدیر. هر بیر آتاسٶزو اوچ نوقطه ایله آیریليب سٶزلر قارا مورکكبله یازيلمیشدیر. کیتابین کاغاذینین جینسیندن بئله معلوم اولوب کی 18 اینجی میلادی ایللرین سون زامانلارینا عاییددیر و بو دا کیتابین ان اصلی نوسخه یه ان یاخین ايستينساخ اولدوغونو گٶرسه دیر. چوخ تاسسوفلو بودور کی کیتابین سون قیسملاری یعنی "ک"حرفیندن سونراکی بٶلوملر اولمادیغیندان کیتابین هانسی زامان یازیلدیغی معلوم اولماییب.

بو ال یازامانین حاشیه لرینده باشقا خطلرله ن بیر چوخ آتاسٶزو و ایضاح دا گٶزه ده يیر کی کیتابا باشقالاري طرفیندن ده آتاسٶزلری آرتیريلدیغینی گٶرسه دیر. "امثال-ی تورکانه" کیتابیندا الیمیزه گلیب چاتمیش 1149آتاسٶزو واردیر. هر بیر صحیفه ده 20-25 آتاسٶزو یازيلمیش و "ک"حرفیندن سونراکی قیسمتلر ایندیلیکده ایتگین قالمیش. کیتابین باش سٶزو و ایلک و ایکینجی صحیفه لری فارسی دیلینده اولوب ایکینجی صحیفه نین سونلاریندان آتاسٶزلری یازيلمیشدیر.

بو کیتاب 1996-ینجی ایلده باکی شهه رینده رسول‌ اوغلو بٶيوك´ون‌ تشببوثو‌ ايله‌ باسيلیب آزربايجان لاتین حرفلریينه ن گون ایشیغینا چیخمیشدیر. دئمک لازیمدیر کی اوندان قاباقکی ایللرده بو کیتاب کیریل حرفیلریله ن ایلک دفعه باسیلمیش اولوب آمما سون باسقیدا کیتابین ال یازماسیندا کوپیله بیرلیکده همده لاتین حرفلریله ن وئریلمه سی داها دا اوخویوجو کیتله سی توپلامیش اولموشدور. نیيه کی اسکی تورک عرب یازیسیله تانیش اولان شیمالی آزربايجان تدقیقاتچیلار و همده جنوبی آزربايجان عرب حرفلریله ن یازدیقلاريندان دولایی کیتابین یانلیشلیقلاری و دوزگون دئییشلری اورتایا چیخمادا اییی اولموش. یازينین سونوندا بونو دا دئمک اٶنه ملیدیر کی بو کیتابدان سونراکی آتاسٶزلری توپلایانلار طرفیندن ده بیر قایناق کیتابی اولاراق فایدالانماسی گئنه ده بو کیتابین اٶنه مینی گورسه دیر." علي ‌اصغر مجتهدي‌"ين‌ هيممتي‌ و اوغراشلاری سایه سینده توپلانمیش "امثال‌ حكم‌ در زبان‌ محلي‌ آذربايجان‌" آدلی کیتابيندا دا "مراغی" آدیله ن بیر چوخ آتاسٶزو گوزه ده يیر. بو کیتاب 1332ایلینده یازيلمیشدیر و آزربايجان [تورك] دیلینده ده یه رلی آتاسٶزلری کیتابلارینین اٶنجولریندن سایيلیر.