آزربايجان تورکجه‌ سی ايله خيريستييان شئعری


جمعه، 19 دى، 1382 ساعات: 22:32

پروفسور نظامی جعفروف

بیرینجی بؤلوم: عراق قوزئیینده (کرکوک) یاشایان خيريستييان توركمانلاری آراسیندا یایغین اولان ايلاهی متنلر

آزربايجان تورکجه ‌سی ايله يازيلان خيريستييان شئعرينين تاريخی قديم اولسا دا اونون متنلری ايندييه قده ر آز-چوخ موکممل شکيلده توپلانيب نشر ائديلمه ‌ميش، اوزه رينه جيددی بير عئلمی-تدقيقی ايش آپاريلماميشدير.

اونا گؤره ده تورکييه‌ لی تدقيقاتچی رجب آل‌بايراق حاجال‌اوغلو'نون گئچه ن ايل آنکارادا تورک کولتورونو آراشديرما انستيتوسو طرفيندن بوراخيلميش "توركمان و آسور کيليسالاريندا اوخونان تورکجه ايلاهی متنلري Türkmen ve Asur Kiliselerinde Okunan Türkçe İlahi Metinleri" کيتابی موتخصصيصلرين ديققتينی چکمه يه‌ بيلمه ز.

کيتابدا اه وول عراق-کرکوک توركمان‌لارينا منسوب دوققوز ايلاهی متین وئريلير، سونرا ايسه جنوب-غربی آزربايجان‌دا(اورمييه‌ ده) ياشايان آسورلولارين کلدانی-کاتوليک کيليساسينا عاييد آزربايجان تورکجه‌ سينده آلتی ايلاهی متین تقديم اولونور. عراق-کرکوک توركمانلارینا منسوب متنلر توركمان تدقیقاتچیسی مرحوم شاکير صابير ضابيط´‌ین 60ینجی ایللرده بغداد‌دا چیخمیش "کرکوک‌ده ايجتيماعی حیات، فولکلور" کيتابیندان، آسورلو متينلری ایسه پول بئکسان´‌ین(Pol Beksan) گئچه ن عصرین سونلاریندا پاریس‌ده نشر اولونموش"Ibadat Keruta"دان(عيبادت کيتابی) گؤتورولموشدور.

رجب آل‌بایراق حاجال‌اوغلونون خيدمتی بیر ده اوندان عيبارتدیر کی، یالنیز متنلری ییغماقلا کيفایتله نمه ‌میش، کرکوک خيريستييان توركمانلاری و خوصوصیله آسورلولار باره ‌ده موکممل معلومات وئرمیشدیر.

"تورکجه ايلاهی متنلری" کيتابینین مو´لليفی گؤسته ریر کی، کرکوک خيريستييان توركمانلاری کاتولیک مذهبینه منسوبدورلار. اونلارین ساییسي چوخ اولموش، لاکين موختليف سببلر اوزوندن کؤچ ائتدیکلرینه گؤره، بو گون کرکوک‌ده تخمینن بئش مین نفری قالمیشدیر. بئله بیر فاکت دا ماراقلیدیر کی، کرکوک خيريستييان توركمانلاری ایله موسلمان توركمانلارینین ائتنیک دونیا‌گؤروشو، فولکلورو دئمک اولار کی، عئینی‌دیر، یالنیز گئچیردیکلری دینی آیینلرده فرقلر مٶوجوددور کی، بو دا تامامیله طبیعیدیر.

خيريستييان توركمانلارینین شئعری (پوئزیياسی)، کيتابدا وئریله ن متنلر آراسیندا دئیه بیله ریک کی، موختليف مٶوضوعلارا حصر اولونموشدور. بورایا کبین مراسيمینده کوره ‌کن اوچون، گلین اوچون اوخونان دوعالار، کیشیلر، قادینلار، گنجلر اوچون اؤلوم دوعالاری، عومومی اؤلوم دوعاسی نمونه ‌لری داخيلدیر.

کبین مراسيمینده اوخونان دوعالار خيريستييان دونیا‌گؤروشونو تبلیغ ائتمکله -یعنی اصلینده خيريستييانلیغا قده ر ده مٶوجود اولموش- مراسيم حاديثه‌ سینین خيريستييانلیق تفکكورو باخیمیندان تفسیرینی وئرمکله یاناشی زنگین فولکلور شئعرینین (پوئزيیاسینین) بدیعی-شئعر فننی ايمکانلارینا اساسلانیر.

مثلن، کوره‌ کن اوچون اوخونان دوعا:
سن ائی کوره‌ کن قارداش،
کاهين‌لره اه يیلتدین باش،
آللهیمیز ربٌ‌العرش،
اولسون سنه موعین،
...کؤکون آشکار اولسون -
ايبراهیم کؤکو کیمی؛
رب سنی موبارکله‌ سین
یوسوف شبحینده آمین!...
گلین اوچون اوخونان دوعا:
آللاه کی موبارکله ر،
قدیمدن هپ صاليحلر،
بو گلینی یا ستتار،
موبارکله یا قههار.
محبوب ائیله ایچه ردن،
بزه تله ندیر دیشاردان،
نجات ائیله هر شردن،
دوشماندان ائیله زينهار.
موبارکله او ائوی
کی داخيل اونا جارین -
هئلئنا خاتون کیمی
اوجالت کندینی هر زامان!...

خيريستييان توركمانلاری کوره‌ کن و یا گلین اوچون اوخونان دوعالاریندا یعنی عایيله قورانلارا آللاهدان خوشبختلیک آرزولاندیغی حالدا، کيلیسالاردا آوازلا ایفا ائتدیکلری اؤلوم دوعالاریندا وفات ائتمیش آدام اوچون آللاه‌دان مرحمت دیله‌ نیلیر. یاشلی کیشیلر اوچون ائدیله ن دوعالار ایسه‌ بیر قایدا اولاراق، ايجماعین، خالقین دیلیندن سؤیله نیر. لاکين هر ایکی حالدا مقصد مرحومون روحونو باغیشلاماق، اونو او دونیادا اذیيتدن خلاص ائتمه يی آللاه‌دان خاهيش ائيله ‌مکدیر.

مثلن کیشیلر اوچون اؤلوم دوعاسی:
نجاتیم سنسه ن، رببیم،
غافير عفو ائیله منی.
ائشیدین یا قارداشلار!...
گؤزدن آخیدین یاشلار
اؤلوم کی باشلار، اجل یاخینلاشار،
قالماز قوهوم-قارداشلار،
رببیم عفو ائیله منی.
موت ملاييکه ‌نی گؤردوم،
آندا چوخ حسرتله ندیم،
ایشیمدن قالدیم، حاق موتی بیلدیم،
دونیادان اومود کسدیم،
رببيم عفو ائیله منی.
داخی قالمادی چاره‌ م،
چون یولچویام گئده ‌ره م،
حاققا یالواررام، غوفران دیله ‌ره م،
غافير یانیوا (یانینا) واریرام،
رببٌیم عفو ائیله منی.
و قادینلار اوچون اؤلوم دوعاسی:
مجدلی منبرده ائی گؤی سولطانی،
گؤره‌ ک جاریيه‌ وی (جاریيه‌ نی) و مؤ´مين جانی،
...واهيمه گؤرمه ‌سین، شریفه ائیله
سارا خاتونا سن رفیق ائیله.
...هاننا ائلیشووا’یا سن یولداش ائیله،
شریف گونونده سوچون سن باغیش ائیله.

گؤروندويو کیمی، قادینلار اوچون اؤلوم دوعاسیندا آللاهدان دیله ‌نیر کی، مرحومه‌ نین روحو واهيمه ‌دن خلاص ائدیلسین، مجدلییه (مریم مجدلیيه´‌یه، یعنی مجدليیه´‌لی مریم´‌ه-Maria Magdelenaیا) جاريیه، هاننا ائلیشووا‌´یا(؟)، سارا خاتون´ا رفیقه-یولداش اولسون...
خيريستييان توركمان‌لارین عومومی اؤلوم دوعاسی(Ümumi Madraş)اينسانین اؤلوم قارشیسیندا دویدوغو آجینی، پارادوکسال حيسسلری بو ژانرا مخصوص یوکسه ک صنعتکارلیق سویيه‌ سینده ايفاده ائدیر:

سوبحان اولسون رببیم سنه، رحیم‌سه ن،
امن ائیله‌ دین من فوت اولدوم، سن قدیم‌سه ن،
نه باخیرسیز، نه سالیرسیز، جماعت،
جومله‌ نیزین یولو بودور عاقيبت.
اوف اؤلومدن، آه اؤلومدن نه آجیدیر،
دوشمن شیطان، قارشیم آلمیش دیش قیجیردیر.
اؤلوم قورخماز، نه بابادان نه آنادان،
حٶکم ائیله ر؛ هم آییرار جيسمینی جاندان.
اوز چئویرمه ز، نه فقیردن نه حزیندن،
روشوت آلماز، نه زنگیندن، نه ميسکیندن.
موت اذيیتدیر، چوخ چتیندیر، ايفراط آجی،
خئیر ائده‌ مه ز اؤلوم وقتی قارداش باجی.
بیر آللاهدان امر اولوندو، ائی قارداشلار،
گره ک قالسین کؤکسو اوزره آغیر داشلار.

خيريستييان توركمانلارینین کيلیسا نغمه‌لری-ايلاهی‌لری آزربایجان تورکجه‌ سینده‌ دیر(بورادا کرکوک دیيالئکتینین فونئتیک، مورفولوژیک عونصورلری ده اؤز عکسینی تاپمیشدیر.

قایناق:

Kardaş Edebiyatlar, Üç Aylık Edebi Dergi, Temmuz-Ağustos-Eylül, 1996, Sayı: 36, Sayfalar: 39-43
Azerbaycan Türkçesiyle Hıristiyan Şiiri
(Recep Albayrak Hacaloğlu, “Türkmen ve Asur Kiliselerinde Okunan Türkçe İlahi Metinleri”, Ankara, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1995, 5 + 73 s.)

آردی وار...
سيامک سلام‌زاده