Friday, October 05, 2007




اسكي تورك حؤكومتلرينده اؤلكه ‌سه ل، اوْردوسال عونوانلار و تئرمينلر



نوت: بو يازي، سٶزوموز يازيمينا اويقون ائديت ائديلميشدير. مئهران باهاري

سيامك حسينعلي زاده «ارگين»

پهلوي رئژيمي‌نين باشلانغيجيندان بري اينگيليسين گوجلو نوفوذو هر بوْيوتدا اوْلاركن، فرهنگي و مدني بوْيوتدا داها گوجلو و ائتگيلي ‌ايدي. اينگيليس فيراماسوْنئرلري‌نين قوجاغيندا بوْيا ـ باشا چاتان، مووهوم آريا نژادينا تاپينان ساتقينلار يالنيز بير قوْومو ايرانلي ساياراق باشقا قوْوملارين حقلريني تاپدالاييب و اوْنلاري ياد و‌ يابانجي گؤسته ره ره ك اؤزله شديرمك (آسيميلاسييون) سيياستيني خيزلي و هر يؤنلو باشلاديلار. اينگيليسين اساس مقصدي اوْلان نئچه مين ايلليك قارداشليغي، دوشمنلييه چئويرمه آماجيني سئوينه ـ سئوينه يئرينه يئتيرديلر. بو آرادا آزربايجان داها آرتيق سيخينتيلارا و بوْغونتولارا معروض قالدي. نئچه مين ايلليك ‌كيملييي و هوْوييتي دانيليب و مدنييتي و كولتورو سيليندي. اسكي تاريخلرده يازيلان توركجه سؤزلري ده ييشيب و موعاديللري اوْلمايان سؤزلري ‌ده اوستالاري‌نين سليقه يورومونا بوراخديلار. بو اوْلايين آجينديريجي يؤنو، يادلاشديرما (الينه) سيياستي اثرينده اؤزلريندن اوزاقلاشان تورك‌ بيلگين و اوستادلاري‌نين حاللاريدير. تبريز بيليم يوردونون آدليم اوستادلاريندان بيري تاريخ-ي بئيهقي´ني درس وئره ركن تورك آدلارينا يئتيشه ركن! معده گوجو ائتيمولوژييه داياناراق، (سبكتكين) سؤزونو سوموك تكين (استخوان مانند)، (بيلگه تكين) سؤزونو بيلك‌تكين (داراي مچِ قدرتمند) معنا ائتمه‌ سي مني حددن آرتيق اوزدو، اوْ گوندن بري ديليميزين ائتيمولوژيك سؤزلويونو يازماغا قرار وئرديم.

آشاغيدا گله ن سئچيلميش عونوانلار و تئرمينلر اوْ سؤزلوكدن آييقلانيب و محدودييته گؤره ائتيمولوژي باخيميندان گؤز اؤرتوب يالنيز معنا باخيميندان حاضيرلانيبدير. طلبه ‌لريميز اوچون يارارلي اوْلماسيني اومارام.

آبا: (Aba) ـ
باش قوْماندان، سوباشي، بير اوْردونون باشجيسي، بؤيوك قوْماندانلارين آدلاري‌نين ايلك و يا خود سوْنونا اكله‌ نه رميش: آباترخان (آباتاركان)، آي آبا.

آتا: (Ata) ـ
آغ ساققال، ائله معنوي باخيمدان قيلاووز اوْلان، بؤيوك عاريفلره وئريله ن لقب، ميثال: آتا قوْرقود، يسه وي آتا. دده و بابا سؤزلري ايله ائشيت آنلامدا. آتا به يگ ده، مورببي معناسيندا ايشله ‌نه رميش. باباجيق.

آتامان: (Ataman) ـ
بؤيوك آتا، مورببي، حكيم.

آقا: (Aqa) ـ
ائل رييسي، قوْومون بؤيويو سيياسي باخيمدان.

آلپ: (Alp) ـ
قهرمان، جسور ارلرين عونواني.

آلپاقوت: (Alpaqut) ـ
ساوشلاردا ظفر قازانان و هئچ يئنيلمه ‌يه ن دؤيوشچولره وئريله ن عونوان، يئنيلمه ز ايگيد، تك باشينا دوشمنلره آخين ائده ن ساواشچي.

آلچي: (Alçı) ـ
سولطانلارين مخصوص مؤهورچولري، مؤهوردار.

آيقوجو: (Ayqucu) ـ
باش موشاوير، سولطانلارين آيري اؤلكه ‌لره گؤنده ريله ن اؤزه ‌ل ائلچيلري، قورولتاي باشقاني.

آخينجي: (Axıncı) ـ
گئجه چاغي دوشمنه سالديران عسگر عونواني.

اولوق تكين: (Uluq tekin) ـ
بؤيوك شاهزادا.

اولوق بيتيكچي: (Uluq bitikçi) ـ
موحاسيب، ديوان دبيرلري‌نين باشچيسي.

اولوق نوْيان: (Uluq noyan) ـ بؤيوك امير، بؤيوك باشچي، تولوي خانين لقبي.

اولوس باشقاني:
ايمپيراتور، خاقان.

امير تومن:
نوْيان تومن.

اؤروكلو: (Örüklü) ـ
خاقانلارين اؤزه‌ ل مأمورلاري، سولطانلارين ايذين بلگه ‌سيله اوْردولارا باش‌ چكه ن مأمور.

اؤروكلوك:
او‎ْردويا گيرمه يه وئريله ن ايذين بلگه سي، (oerfer.Bd.2).

ائلچي: (Elçi) ـ
سفير، ايلچي.

اوْيماق ائلچي:
مالييات مأمورو.

يارالتو ائلچي:
چاپار، ساوو پئيغامي يئگين يئتيره ن.

اينداچي، آيداچي: (İndaçı; Aydaçi) ـ
سارايين خرج مأمورو، ساراي و اوْردونون قيدا سوروملوسو.

ايركين، ائركين، اركين: (İrkin , Erkin , Érkin) ـ
خاقانلارين ناييبلري‌نين عونواني، خاقاندان سوْنرا گله ن عونوان، باشقا معنالاردا، آزاد، جاوانمرد، ايگيد.

ايناق، ييناق: (Yınag،İnag) ـ
سلجوقلولار چاغيندا سولطانين ائعتيمادي اوْلان وزيرين عونواني، حاكيملرين محرمي، مؤعتميد موشاوير.

اينال، يينال: (Yınal،İnal) ـ
به يگ اوْغوللاري، مؤعتميد موشاويرلرين عونواني، توغرول به يين قارداشي‌نين دا عونواني «ايبراهيم يينال» ايميش.

اينانچ و ... : (İnanç ، yınanç ، inançu، Inanç) ـ
وزير، ناظير، گووه ‌نيله ن كيمسه.

ايچركي، ايچرقو: ( İçergu، İçerki) ـ
سارايين‌ ايچ‌ ايشلري ‌ايله گؤره ولي موباشير.

ايدي قوت: (İDiqut) ـ مذهبي و موقددس رهبر، قوتسال اؤنده ر، مذهب اينانچلي حاكيملره وئريله ن عونوان.

ايليگ: (İlig)
حؤكمدار، باشقان.

اولوق ايليگ:
بؤيوك حاكيم.

ايلته ‌بر: (İlteber) ـ
خاقانا باغلي اوْلان بؤيوك دؤولت آدامي. دؤولت ايشلرينه يئتيشه ن، باش وزير موعاديلي، باقا.

ائلخان: (Elxan) ـ
ايمپيراتورلوغون بير قيسمي‌نين حؤكمدارينا وئريله ن عونوان.

ايناق: (İnaq) ـ مؤعتميد موشاوير، خاقانا ان ياخين اوْلان كيمسه.

باباجيق:
آتا.

باقا: (Baqa)
ايلته‌ بر.

بايار: (Bayar) ـ
ليياقت و شرف عونواني اوْلاراق ايشله ‌نه ردي.

بيگ، بئگ: ( Beg، Béy) ـ
دؤولتين ايشينه نظارت ائده ن، سوْنرالار خانليغين بير كسيمينه حؤكم سوره ن.

باسقاق: (Basqaq) ـ
شاقنا (شحنه) نظامي حاكيم. باشقا واريانتلاري (باشقاق، باشقان، بارقاق).

بيلگه: (Bilge) ـ خاقانين اؤلوموندن سوْنرا، اوْنون يئرينده اوْتوران كيمسه‌ يه وئريله ن عونوان، وليعهد، حكيم و طبيب.

بيتيكچي: (Bitikçi) ـ
موحاسيب، دبير، ديوان دبيري.
بيتكچي خط ‌تو يئرليغي نبشت ترا- كه باسقاق تويي در ولايت عشاق. پوربها ورق 36

بينجيك يام: (Bincikyam) ـ
بينجيك (مورككّب) له بير پئيغامي تئز مقصده يئتيرمك، خيزلي چاپار.

بوْيلا: (Boyla) ـ
دؤولتين قورولماسيندا بؤيوك بير روْلو اوْلان كيمسه‌ يه وئريله ن عونوان، ليياقت عونواني.

بوكو: (Buku) ـ
قوْماندان، سو باشي، باش بوغ. خارزمشاهلارين ويلايتلره تعيين ائتديكلري هر رييسين عونواني. ميثال: قاتير بوغو خان.

بوْرقوچان، بوْرغوچان: (Borguçan) ـ
قوْماندانلارين قوْمانداني، بوْرغولارين بوْرغوسو، ارسلان ايلتير گوكون عونواني.

بويروق: (Buyruq) ـ
سارايلاردا تشريفات مأمورلاري‌نين عونواني، ديواندا: خاقانين يانيندا، مرتبه‌ سينه گؤره بؤيوكلره يئر گؤرسه ده ن مأمورون عونواني، معنا ائديلميشدير.

چوبان: (Çoban) ـ
قوْرويوجو، بكچي معنالاريندا اسكي چاغلاردان ايشله ‌نه ن بو كلمه سيياسي عونوان اوْلاراق بير ويلايت باشچيسي، بير بؤلگه رئيسي معناسيندا ايميش، بوگون تورك ديللرينده بير آز معنا ده ييشه ره ك يايليقلاري گوده ن كيمسه ‌يه وئريله ن عونواندير.

چاووش، چابوش: (Çavuş , Çabuş) ـ
عسگرلرين مونتظم اوْلمالاريني ساغلايان، سوبايدان آشاغي روتبه.

چربي: (Çerbi) ـ
حاجيب، ائلچيلرين يئريني بليرله ‌يه ن مأمورون عونواني.

چوْر: (Çor) ـ
جسور، باش بوغلارا وئريله ن ‌عونوان. ميثال: كيلي چوْر، باقا چوْر.

چيريك: (Çirik) ـ
قارا قوْشون، ساواش چاغيندا قارا ياخالاردان حاضيرلانان اوْردو.

قادير، قازير، قاتير، قايير: (Qadır; Qazır; Qatır; Qayır) ـ
باش و ايش بيله ن مأمور، گوجلو مأمور.

قاقان، خاقان، حاكان: (Qaqan; Xaqan; Hakan) ـ
خانلار خاني، باشقان، بير دؤولتين باشچيسي، قاآن‌ دا همين معنايا گلير.

قاپقان: (Qapqan) ـ
فاتيح، چوْخ اؤلكه توتان خانلارين يا اميرلرين عونواني.

قاوقان: (Qavqan) ـ
دوشمنه سالديريب و دوشمني قاچماغا مجبور ائده ن دؤيوشچولرين عونواني.

قيلابور، قيلاوور، قوْلابور: (Qılabur; Qılavur; Qolabur) ـ
اؤيود وئره ن امير، نصيحت ائده ن حاكيم، ديليميزده ‌كي «قيلاووز» سؤزونون باتي توركجه‌ سينده («ز ـ ر سس ده ييشمه سي» تأثيريندن آلينان شكيل)

قام: (Qam) ـ
حكيم، شمن.

قاراوول: (Qaravul) ـ
گودوكچو، سينيرلاري قوْرويان بكچي.

قانچي: (Qançı) ـ
خاقانين حئيوانلارينا يئتيشه ن كيمسه‌ نين عونواني.

قوْروقچو: (Qoruqçu) ـ
بير ساحه‌ ني قوْرويان، بير بؤلگه‌ ني ياد و بيگانه تعاروضوندن ياساقلايان.

قورچو: (Qurçu) ـ
ياراق و سيلاح سوروملوسو.

ساقوْن، ساغوْن: (Saqon; Sağon) ـ
حكيم، طبيب.

آتا سوْغون:
مخصوص حكيم، عومومي طبيبلره (اوْتاچي) دئيرميشلر.

سو باشي: (Sū başi) ـ
اوْردو باشي، قوْشون قوْمانداني.

شاد: (Şad)
خاقان، سولطان، دؤولت باشقاني.

شادآپيد، شادآپا: (ŞadapIt , şadapa) ـ
بؤيوك سولطان.

تابقاچ: (Tabgaç) ـ
بير دؤولته، ميللّته صاحيب. باشقا معنالاري: اولو، سايغييا ده يه ر كيمسه.

تانهو، تانيو: (Tanhu; Tanyu) ـ
گئنيش ساحه، ايمپيراتورلوق، سوْنسوزلوق، چوْخ گوجلو، تانري سؤزويله عئيني كؤكدن گله ن بو كلمه هون ايمپيراتورلوغونا آد وئريلميشدير.

تاركان، تارخان: (Tarkan; Tarxan) ـ
يوكسه ك اصالت درجه‌ سي، وزير، باش بوغ.

تارماچ، تالماچ: (Tarmaç; Talmaç) ـ
خاريجه ايشلر ناظيري، تالماچ يا خود تيلماچ تلففوظونده چوْخ، ايكي اؤلكه آراسيندا ديلمانجليق (ترجومان) گؤره ‌ويني‌ داشييان كيمسه ‌نين عونواني.

تئگين، تيگين: (Tegin; Tigin) ـ
خاقان عاييله‌ سينه منسوب اوْلانلارين عونواني، خانين قارداشي و يا اوْغوللاري، پيرنس. ميثال: كول تيگين.

تئنگريم، تاريم (تئريم): (Terim; Tengrim; Tarim) ـ
آلپ ارتوْنقا (افراسياب) سوْيوندان اوْلان خاتونلارا وئريله ن عونوان، پرئنسئس، خاتونلارا مخصوص يوكسه ك عونوان.

توتقاوول: (Tutqavul) ـ يوْللارين امنييتيني ساخلايان قوْروقچولار، بير اؤزه ل يئرين بكچيسي.
توتقاوولان عدل تو در راه مملكت بستند- دست فتنه و جور و ستمگري. مونس ج1 ص 276

تاپقورچو: (Tapqurçu) ـ
فٶوق العاده وئرگي و مالييات آلان مأمورلارين عونواني.

تامغاچي: (Tamğaçı) ـ
گؤمروك مأمورو، مال صاحيبلريندن عواريضي آلان مأمورون عونواني.

تورقاق، دورقاق: (Turqaq , Durqaq) ـ
گوندوزلر شهه رين امنييتيني ساخلايان كئشيكچي، گوندوز بكچيسي.

تركن: (Terken) ـ
فارس يازيلاريندا يانليشليقلا توركان يازيلان عونوانين دوْغرو شكلي اولو سوْي خاتونلارين عونواني، كيراليچه.

تيرك (ديرك): (Direk; Tirek) ـ
تايانقو سؤزو ايله عئيني معنادا اوْلوب و سوْنرالار سلجوقلولار ايمپيراطورلوغوندا (حاجيب) سؤزو بو كلمه ‌نين يئريني آليب.

توْيقون: (Toyqun) ـ
قورولتاي اويه ‌لري، دؤولت مجليسي اعضاسي، مجليسده گؤره و داشايان هر بير كيمسه.

تودون: (Tudun) ـ
شهه رلري قوْرويان بكچي، گؤيلرين قيدا و سولارين داغيدان آدامين عونواني.

توكسين، تئكسين: (Tūksin , Teksin) ـ
موباشير، خالقا خانين ‌امرلرين ايله ‌ته ن.

كابتاوول، قابتاوول: (Kabtavul, Qabtavul) ـ
گئجه بكچيسي، گئجه چاغي امنييتي ساخلايان كئشيكچي.

كيچيك بيتيكچي: (Kiçik bitikçi) ـ
اولوق بيتيكچيدن روتبه‌ سي آشاغي اوْلان دبيرين عونواني. باخ اولوق بيتيكچي.

كئشيك: (Keşik) ـ
بير محللي و يا بير بؤلگه ‌ني قوْرويان ارين عونواني، بكچي.

گزيگ: (Gezik) ـ
شهه رين ‌امنييتيني دوْلاناراق ساخلايان ارين عونواني، دارغا.

گؤزيك: (Gōzik) ـ
بير محللي و يا سينيري گوده ن ارين عونواني، فارسجا دا گرته برداري ائديله ‌ره ك ديده‌ بان دئييلير.

كوتاوول (قوتاوول): (Kutavul, Qutavul) ـ
اوْردونون چئوره‌ سيني قوْرويان ارلرين عونواني. (فارسجا: ديده ‌ور) بو كلمه (Kotta - pala) قالا موحافيظي ‌معناسيندا اوْلان هيند كلمه ‌سي ‌ايله ‌بير ايلگيسي يوْخدور.

يابقو: (Yabqu) ـ
خاقانليقدا اؤلكه‌ نين بير كسيمي‌نين ايداره ‌سينه گؤره‌ وله ‌نه ن آدامين عونواني، اؤلكه‌ نين اولوشماسيندا ائتكيلي روْلو اوْلان آدامين عونواني.

ياساوول: (Yasavul) ـ
اوْردونو نظمه سالان ارين عونواني.

يوغروش: (Yuğruş) ـ
باجاريقلي مأمور، الي سولو ايش آدامي.

يولا: (Yula)
← بويروق. باشقا معنالاري: مشعل، ايشيق ساچان.



0 Comments:

Post a Comment

Subscribe to Post Comments [Atom]

<< Home