Wednesday, September 12, 2007




روشدييه و وطن ديلي- بؤيوك پئداقوقون 150 ايللييي موناسبتيله


محمدعلي حسيني

بو مقاله 2001- نجی ایلده باکیدا نشر اولونان «اورتا عصرلر الیازمالاری و آزربایجان مدنیيتینین تاریخی پروبلئملری» کيتابینین 187-191 نجی صفحه لرینده چاپ ائدیلمیشدیر.

اليفبا-يي جديدي من حرام ائتديم سيزه ياران
معاريف مجلسين سدد ائيله مك حققينده شورا وار
قوغون بو عئلم-ي اشياني مكاتيبدن، مداريسدن
شريعت پايدار اولماز كي تا بو عئلم-ي اشيا وار
كيفايتدير بيزه كافي، نه دير بو عئلم-ي جوغرافي
آلين ابوابي، وصصافي كي اوندا چوخ موعمما وار
مٶعجيز شبوستري

اؤز خلقينين اينتيباهي و ترققيسي اوچون هر شئيدن اوول، اونون معاريفله نديريلمه سيني دوشونه ن ميرزه- حسن روشدييه، بير يئنيلمه ز قهرمان كيمي مورتجيع قارا قوروهچولارين تهليكه لي و امانسيز مانئعه لرينه سينه گره ره ك، عٶمور بويو اؤز موقددس ميللي آمالي اوغروندا موباريزه آپارميش و نهايت دؤرون درين قارانليقلاريندا ايراندا يئني معايرف چيراغيني يانديرماق شرفينه ناييل اولموشدور.

بؤيوك معاريفپرور ميرزه حسن روشدييه 1267-1850-نجي ايلده تبريزده آنادان اولموشدور.[1] ايلك تحصيليني مكتبخانادا و آتاسي آخوند مولا مئهدي تبريزينين يانينداآلميشدير.

عومومييتله روشدييه بير موترققي پئداقوق، موباريز آزاديخاه ژورناليست كيمي يئتيشمه سي، 19-نجي عصرده ايسلام شرقينده باشلانميش فيكر اينتباهينين دؤورو ايله علاقه له نير. اونون دونيا گؤروشونون فورمالاشماسيني شرطله نديره ن عاميللردن بيري ده، او دٶور خاريجده نشر اولان موترققي غزئتلردن عيبارت ايدي. خوصوصي- ايله اونلارين بعضيسينده، تعليم و تربييه ايله علاقه ده درج اولان مقاله لر، روشدييه نين بير پئداقوق كيمي يوكسه لمه سينده حلل ائديجي رول اوينايير.((اختر)) يازيردي: ((آوروپادا هر يوز نفردن بيري ساوادسيزدير، ايراندا هر مين نفردن بيري ساوادليدير كي بو دا تعليم اوصولونون عئيبه جرليييندن ايره لي گلير. [2]

بو كيمي مطلبلرين درين تاثيري آلتيندا اولان روشدييه، داها ديني تحصيل فيكريندن داشينير و موترققي تعليم و تربييه اوصوللاريني اؤرگه نمك مقصديني قارشيسينا قويور. محض بونا گؤره، آتاسينين راضيليغيني الده ائده ره ك، نجفي بئيروتلا عوض ائدير.!

روشدييه 1298-1880-نجي ايلده فيرانسيزلارين بئيروتداكي دونيا شٶهرتلي دارالمعلمينه داخيل اولور، و ايكي ايل تحصيل آليب، اوراني بيتيرديكدن سونرا، ايستانبولا گئدير. اورادا ((واصول-ي جديد)) له ايداره اولان مكتببلردن معلوماتلار الده ائدير. [3] ايرانا گئري قايتمازدان قاباق، ايراندا ياشايان اؤگئي قارداشي، حاجي آخوندون يانينا گئدير. عومومييتله قافقاز سفري روشدييه نين گله جكده مووففقييتله حياتا گئچيره جه يي پيلانلاري بوتون جهتلردن ثمره لي اولور.

قافقازين عومومي شراييطيني، ايشينين باشلانماسي اوچون آرتيق موناسيب بيله ن روشدييه، 1882-نجي ايلده، ايرواندا يئني تيپلي اؤز ايلك مكتبيني آچماغا قرار وئرير. بئش ايل اؤز پئداقوژي تجروبه سيني سيناقدان گئچيرده ره ك، بو موددتده موترققي فيكيرلي پئداقوقلارين، خوصوصن((اوشينسكي) [4] نين يئني تحصيل اوصولو و ديگر پئداقوژي نظرييه لر ايله ياخيندان تانيش اولور. ((اوشينسكي)) نين موترققي پئداقوژي ايدئيالارينين قافقازدا داوامچيسي اولان مشهور آزربايجان پئداقوقي و مئتوديستي، ((آلئكسي اوسيپوويچ چئرنيائيوسكي)) [5] ايدي. اونون((صوتي اصول))لا يازديغيي ((وطن ديلي)) آدلي درسلييي، روشدييه نين ديققت مركزينده دورور. آزربايجان ديلينين تعليمي اوچون، چئرنيايئوسكي′نين 1880-نجي ايلده چاپ ائتديردييي همين كيتاب، شرقده ابلك دفعه ((سس اوصولو)) ايله يازيلان بير تدريس وساييطيدير. [6] روشدييه بو يئني تدريس اوسلوبونو منيمسه يه ره ك، سونرالار عئين-ي آدلي درسليييني يازير، ايكييه بؤلونموش بير خلقين، اوبيري حيصصه سينه، يعني جنوبي آزربايجان اوچون نظرده توتولموش بو كيتاب 1312-1894-نجي ايلده تبريزده چاپ ائتديريلير.

بو درسليك، ايسته ر ايلك دفعه ((صوتي اصول))لا يازيلماسينا گؤره و ايسته رسه ده عئلمي مئتوديك نوقطه-يي نظردن، جنوبي آزربايجاندا آناديلين تدريسي تاريخينده علامتدار حاديثه دير. پيروفئسور آقا محممد عبدوللايئف(( آزربايجان ديلينين تدريسي تاريخيندن)) آدلي قييمتلي اثرلرينده روشدييه نين تاليف ائتدييگي درسلييه دايير يازير: ((مو′لليف [وطن ديلي] كيتابيندا ديل و اوسلوب مساله لرينه خوصوصي ديققت وئرميشدير. ديلين ساده و طبيعي اولماسيني، اونون اوشاقلار اوچون چتينليكلر تٶره تمه سيني، حياتي درك ائتمكده سؤزون بؤيوك اهممييتيني نظره آلان روشدييه، آزربايجان ديلينين صافليغيني موحافيظه ائتمه يه خوصوصي سعي گٶسته رميشدير. . .

آهنگدار آزربايجان ديلينين بوتون اينجه ليكلريني روشدييه،‌ بو كيتابدا اوسلوبون سليسلييينه و متين ييغجامليغينا خوصوصي ديققت وئرميشدير. روشدييه بوتون عٶمور بويو سعي ائتميشدير كي، مورككب و آغير عرب اليفباسينين آزربايجان بالالارينا تعليم ائديلمه سيني آسانلاشديرماق اوچون تازا قايدا و يوللار تاپيلسين. اونون نه اينكي جنوبي آزربايجاندا، بلكه ده بوتون ايراندا ايلك دفعه اولاراق تطبيق ائتدييي صووتي اوصول، عرب اليفباسينين تعليميني آسانلاشديرماق اوچون آتيلميش بؤيوك بير آدديم ايدي. . . ))7

1362-1983-نجي ايلده ((حاجي ميزه حسن روشدييه))نين اوغلو شمس الدين، آتاسينا حصرائتدييي((سوانح عمر)) كيتابيندا، اونون ((وطن ديلي))‌اثري باره ده هئچ بير اشاره ائتمير. فخرالدين روشدييه ايسه،1370-1992-نجي ايلده نشر ائتديردييي (تاريخ مدارس نوين در ايران- زندگي نامه ميرزا حسن رشديه)، آدلي اثرينده ((وطن ديلي)) كيتابينين آديني چكيرسه ده، اونو،‌ جنوبي آزربايجانليلاردان اوزاقلاشديرماغا جان آتير!، بو درسلييين آنجاق قافقاز موسلمانلارينا، (شومالي آزربايجانليلارا) عاييد اولدوغونو ايدديعا ائدير واؤز اوخوجولارينا دا هئچ بير سند و منبع ده گؤسته رمير. [8] يوخاريدا گؤسته ريلدييي كيمي، ميرزه حسن روشدييه هله بئيروتدا ((دارالمعلمين)) ده تحصيله باشلاركن، قافقازدا- (شومالي آزربايجاندا) ((چئرنيائيوسكي)) نين آزربايجان ديلي تعليمي اوچون يازديغي صوتي اصول،1880 -نجي ايلدن ائعتيبارن آزربايجان مكتبلرينده تطبيق اولونماغا باشلاميش و بونونلا ياناشي همين پئداقوقون تشببوثي ايله قاباقجيل ضييالي موعلليم كادرلاري دا حاضرلانميشدير. قافقازدا باشلانميش ((اصول جديد)) تعليم و تربييه ايشلرينه دايير گؤسته ريله ن فاكتلاري نظره آلساق، روشدييه نين 1894-نجي ايلده تبريزده نشرائتديردييي درسلييه قافقاز موسلمانلارينين نه ائحتيياجي اولابيله ردي؟ ديگر طرفدن، اگر روشدييه بو درسلييي قافقاز موسلمانلاري اوچون يازميش اولسايدي، اوندا، اونو ((وطن ديلي)) آدلانديرمازدي. چونكو ((وطن)) دئييله ركن او زامانلار اساسن اينسانين دوغولدوغو يئر باشا دوشولوردو [9]

گٶركه ملي معاريفپرور، موباريز آزاديخاه كيمي آدي وطن تاريخينده هميشه ياشار حاجي ميرزه حسن روشدييه نين بعضي عاييله عوضولرينين تفككورونه پان فارسيست ايدئيالارين يول تاپماسي حقيقتن درين تاسسوفلر دوغورور! چوخ ماراقليدير كي، ((ايران و عثماني در آستانه قرن بيستم)) كيتابينين مو′لليفي رحيم رئيس نيا، همين مووضوع ايله علاقه دار، فخرالددين روشدييه نين بوتون ساختا و اويدورما سؤزلريني تام اولدوغو كيمي اؤز كيتابينا كؤچورموشدور: وطن ديلي را نيز که (( تا سال 1917 يا 18 تقريبا در تمام مدارس مسلمانان قفقاز و تركستان به نام كتاب اول تدريس مي گرديد.)) بر اساس شيوه ابداعي خود تاليف و در سال 1301 آن را در ايروان به چاپ رساند. [10]

وطنده اوزون ايللر بويو پهلوي رئژيمينين آپارديغي اييره نج پان فارسيست سيياستي اوجوباتيندان درين آسيميلياسييايا و ميللي نيهيليزمه اوغراديلميش بير فرد كيمي فخرالددين′نين مٶوقئعي غئير-ي عئلميدير. آمما رئيس نيايا گلديكده مساله خئيلي فرق ائدير. جنوبي آزربايجاندا، آرتيق بير تاريخ تدقيقاتچيسي كيمي تانينان رحيم رئيس نيا، فخرالدينين اساسسيز يازيلاريني تكرار ائتمك عوضينه، بو اؤنه ملي مساله يه دايير اؤزو شخصن تحقيقات ايشي آپارمالي ايدي! چونكو اونو بير تدقيقاتچي كيمي تانييان اوخوجو بو تحريفلري ثوبوت ائديلميش فاكت كيمي قبول ائده ره ك اينانا بيله ر.

حاشيه

1-سوانح عمر)) ده روشدييه′نين تولد تاريخي 1276 هجري ده قئيد اولموشدور. كه سؤز سؤز بو چاپ سهوي اولابيله ر.
(رشديه، شمس الدين: سوانح عمر، تهران، نشر تاريخ ايران،1362، ص16)

2-كسروي يازير:
((حاجي ميزاحسن رشديه كه بنيادگزار دبستانهاست، ميگويد مرا برفتن بيروت و ياد گرفتن شيوه نوين آموزگاري يك گفتاري از اختر برانگيخت . . .))
(كسروي، احمد: تاريخ مشروطه ايران، تهران، اميركبير، چاپ6، 1344،صص38-41
*شمس الدين الدين′ه گؤره آتاسي همين مووضوعو ثريا غزئتينده اوخوموشدور كي بو موطلق سهو. ((ثريا)) نين ايلك نمره سي 1316-1898-نجي ايلده نشر ائديلميشدير. باخ: صدرهاشمي، محمد: تاريخ جرايد و مجلات ايران.

3-شمس الدين رشديه: ((سوانح عمر′ده (صحيفه 23) يازير:
(. . .در اسلامبول از مدارسي كه بااصول جديد اداره ميشدند، ديدن كرده سازمان آنها را پسنديد و بخاطر سپرد. . .)
لاكن فخرالدين رشديه ايسه قيد ائدير كي:
(. . . در روش تدريس در مدارس ‌((رشديه)) و ((اعداديه)) آنجا [استانبول] مطالعاتي نموده، ‌اصول تدريس آنجا را هم مثل ايران مغشوش ديد. . .)!!
(رشديه، فخرالدين: تاريخ مدارس نوين در ايران از زندگينامه ميرزا حسن رشديه، تهران، هيرمند1370،ص. 20)

4-اوشينسكي، ك.د. (1824-1871- بويوك روس پئداقوقو. اونون پئداقوژي سيستئمي بوتونلوكله خلقليك پيرنسيپلري اساسيندا قورولموشدور. اوشيتنسكي′نين ترتيب ائتدييي اليفبا درسلييي ايله اون ميليونلارلا روس مكتبليسي تحصيل آلميشدير. او پئداقوقيكا عئلمينه دايير بير سيرا اثرلر يازميش، ((آناديلي))، ((اوشاق عالمي)) و منتخبات)) كيمي مشهور درسليكلر ترتيب ائتميشدير. . . اونون پئداقوژي ايدئيالاري بوگون بئله اؤز اهممييتيني ساخلاماقدادير.
(بابايف: آزربايجان كيلاسيك ادبيياتيندا ايشله ديله ن آدلارين و تئرمينلرين شرحي، باكي، معاريف، 2-نجي چاپ 1993،ص. 223)

5-چئرنيايئوسكي، الئكسيي اوسيپوويچ (1840-1894) آزربايجانين گٶركه ملي پئداقوق- مئتوديستي و معارفچيسي . . . او، اوشينسكي′نين موترققي پئداقوژي ايدئيالارينين آزربايجاندا ايلك داوامچيلاريندان بيري،‌ شرقده سس اوصولو ايله يازيلميش ايلك ((وطن ديلي)) -[ آزربايجان ديلي ] (1882، عئين آدلي اثرين 2-نجي حيصصه سيني1888-نجي ايلده س. ولي به يوفلا بيرليكده) و ((روس ديلي)) (1883) درسليكلرينين مو′لليفيدير. آزربايجاندا ضييالي (خوصوصن موعلليم) كادرلارينين حاضيرلانماسيندا خيدمتي اولموشدور. . .)
بابايئف: همان منبع. ص. 262)

6-((فريدون بيگ كؤچه رلي′نين يازديغينا گٶره،‌ تمام ايسلام عالمينده بو تشببوث-ي صووتي [ اصوللا درس دئمك] بيرينجي دفعه آزربايجاندا اورتايا چيخميشدير.))
(عبدوللايئف،‌آقامحممد: آزربايجان ديلينين تدريسي تاريخي، باكي، معاريف، 1966، ص. 103)

7-عبدالله يف. . همان منبع، ص . 238

8-فخرالدين، ميرزه حسن روشدييه نين يازديغي درسليكلري و ديگر اثرلرينين سياهه سيني وئره ركن وطن ديلي حقده يازير:
((وطن ديلي – (زبان وطن) كتاب درسي سال اول براي مسلمان زادگان قفقاز))
(رشديه، فخرالدين: تاريخ مدارس نوين ايران . . . ص 220)

9-((وطن)) سؤزونون، او زامانلار داشيديغي معنايه، ديققتيمي دكتر صدرالااشرافي جلب ائتميشدير. بو ماراقلي و اينجه نوقطه ني خاطيرلاتديقلاري اوچون اؤز ميننتدارليغيمي بيلديريره م.

10-رئيس نيا، رحيم: ايران و عثماني درآستانه قرن بيستم، جلد 1،تبريز، ستوده، 1374،ص. 401
* ((رشديه و وطن ديلي)) مقاله سي ايلك دفعه آزربايجان ادبييات غزئتينين (3261) 32 ساييسيندا، 17/8/2001تاريخينده باكيدا چاپ ائديلميشدير

0 Comments:

Post a Comment

Subscribe to Post Comments [Atom]

<< Home