بکاول

چشندة غذا مأمور تدارکات لشکر و صاحب منصبی نظامی . ضبطهای دیگر این واژه عبارت است از: بکاول / بوکاول / بوکاوول / بوکال / بوقال / بوقاول / بقاول / بوقمق / بیوک اول / پکاول / پکاول بیگی . برخی تلفظ صحیح این واژه را بوقاول دانسته اند (بوداگف ج 1 ص 262ـ263). واژة بکاول (به ضم اول ) را واژه ای ترکی (شریک امین ) یا مرکب از بوک (= ـ BOK ) ترکی + ج + پساوند مغولی اول (= دl ـ) (رشیدالدین فضل الله 1373 تعلیقات روشن و موسوی ،ج 3 ص 2326) و بکاول (به فتح اول ) را واژه ای هندی ضبط کرده اند ( آنندراج ذیل واژه عبدالرزاق سمرقندی ج 2 جزء 1 ص 335 قس جمال الدین انجو ج 1 ص 366) و فرهنگهای اردو این لغت را با همین ضبط فارسی دانسته اند (رضوی دهلوی فیروزالدین ذیل واژه ). بنابراین ریشة این اصطلاح روشن نیست (بارتولد ترجمة عربی ص 546 پانویس 10) و احتمالا تلفظهای مختلف آن ناشی از وجود ریشه های جداگانه در زبان ترکی و هندی است . احتمال دیگر این است که واژة بکاول از طریق مغولان و تیموریان ایران به هند رفته باشد.

در فرهنگها و متون تاریخی بکاول را به معنای چشندة غذا با مناصبی همچون خوانسالار سالارخوان چاشنی گیر توشمال پیش مرگ باورچی قیسات /قیچات / قنجات /قیشات داروغة مطبخ داروغة باورچیخانه مترادف دانسته اند ( رجوع کنید به سطور بعد) اما به نظر می رسد که خلطی صورت گرفته باشد زیرا خوانسالار متصدی کل آشپزخانة شاهی بود که گاه بخشهای کوچکتری مانند شربت خانه یا آبدارخانه رانیز در برمی گرفت حال آنکه چاشنی گیر یا پیش مرگ وظیفه ای جز چشیدن غذا ـ پیش از تناول شاه ـ نداشت تا مطمئن شود که غذای شاه را به زهر نیالوده اند. به همین دلیل وی از میان معتمدان انتخاب می شد. البته بعید نیست که دو منصب بکاولی و چاشنی گیری گاه بر عهدة یک نفر گذاشته شده باشد اما شواهد روشنی در دست است که نشان می دهد این دو منصب جدا بوده اند به عنوان مثال استادارالصحبة وچاشنی گیر درعهد ممالیک مصر (حک : 648ـ922 قلقشندی فهرست مصطلحات ).

ظاهرا این واژه از دوران مغول در ایران رواج یافته است و اگرچه در > تاریخ سری مغول < اثر پل کان نشانی از آن دیده نمی شود یکی از امرای بزرگ دوران چنگیز متصدی این مقام بوده است (رشیدالدین فضل الله 1373 ج 1 ص 172) و گاه برخی از این افراد به مقامات بالاتری می رسیدند (همان ج 1 ص 172180). به نوشتة رشیدالدین نایمانها به جای «بوکاول » واژة «قیسات » را به کار می بردند و مغولان واژة اخیر را «قیچات » تلفظ می کردند (1373 ج 1 ص 180602). بارتولد و پلیو بر سر اینکه این دو لفظ به جای هم به کار رفته باشد اختلاف نظر دارند (بارتولد ترجمة عربی همانجا). بارتولد بر آن است که مغولان چهارتن «متصدی خوردنیها و نوشیدنیها» داشتند و بعدها این شغل «بوکاول » یا «باورچی » نامیده شد (همان و قس با ترجمة فارسی ج 2 ص 794). بر پایة منابع ذکر شده «بکاول » چاشنی گیر خوانسالار و مسئول تقسیم غذا در حضور شاه و امرا بوده است اما در این دوران وظایف دیگری نیز داشت از جمله تقسیم منصفانة شکارمیان شاهزادگان و امرا و لشکریان (رشیدالدین فضل الله 1373 ج 1 ص 672). رئیس بوکاولان که امیر بزرگی به شمار می رفت امور «چریک » و «لشکر» را به عهده داشت (همان ج 2 ص 943 شمس منشی ج 2 ص 53 ـ54) همچنین متصدی تقسیم تغار و علوفه میان لشکریان بود. این موضوع امکان سوءاستفادة وی را فراهم می کرد هم ازینرو غازان اصلاحاتی در این زمینه صورت داد (رشیدالدین فضل الله 1373 ج 2 ص 1477 همو 1358 ص 301). در دورة جلایریان (حک :740ـ836) این سمت گسترش و اهمیت بیشتری یافت زیرا به نوشتة شمس منشی «بوکاول » پس از «امیر» مهمترین فرد درمیان لشکریان به شمار می رفت و«آقا» بود. او وظیفه داشت که به مصالح لشکری رسیدگی کندو حقوق لشکریان را که «دیوان بزرگ » تعیین می کرد به آنان بپردازد. حقوق خود وی را نیز «دیوان بزرگ » معین می کرد (ج 2 ص 53 ـ57). عبدالله بن محمد مازندرانی نیز به این منصب اشاره دارد (ص 45ـ47).

به نظر می آید که صاحب این منصب در دورة تیموری (حک : 771ـ911) وظیفة تقسیم غذا را در جشنها برعهده داشته است (شرف الدین یزدی ج 2 ص 158). با این حال ازنوشتة تاج الدین یزدی دربارة همین دوره چنین برمی آیدکه بکاول صاحب منصبی نظامی بود و با تقسیم غذا و چشیدن آن سروکاری نداشت (ص 79 150162) و گاهی نیز وی را در مقام سفیر می یابیم (عبدالرزاق سمرقندی ج 2جزء 3 ص 1094). جالب آنکه در دوران سلاطین کیائی گیلان (حک : 880 ـ 920) بوکاول صاحب منصبی نظامی بود که گاه همراه با سفیر فرمانهای شاه را به حکام ابلاغ می کرد و به او «بکاول شاهی » گفته می شد (لاهجی ص 345 378).

برخی نیز وظایف گوناگونی برای بکاول برشمرده اند:

امیری جنگ سوگند دادن «امرای عظام و سرداران » جنگی به رعایت فرمانها فراخوانی سرداران به اجتماع در محل خدمت سفیری تهیة غذا (روملو ج 11 ص 123 386 441 623 طهرانی ص 190 347 353 371 385 وحید قزوینی ص 62).

در دوران سلطنت همایون (حک : 937ـ963) در هندبکاول در کنار خوانسالار کار برگزاری جشن و تهیة غذاو شرابهای مختلف را به عهده داشت (خواندمیر ص 57 ـ 58) و گاه به وی چتر و طوغ ـ که معمولا خاص فرماندهان نظامی بود ـ اعطا می شد (همان ص 97). همچنین در همین دوران و نیز دوران سلطنت اکبر (964ـ 1014) بکاول را جزو ملازمان شاهی می یابیم (بیات ص 6 53 186 242) که گاه جزودستة خوانندگان و نوازندگان به شمار رفته است (همان ص 183). در دورة جهانگیر (1014ـ1037) در مواردی صاحب این منصب «پکاول » یا «پکاول بیگی »/ «بکاول بیگی » نامیده می شد (جهانگیر ص 31 86 180 216) و گاه وی را فردی نظامی می بینیم که متصدی خبررسانی است (همان ص 31) و تعدادی سپاهی نیز در خدمت وی هستند (همان ص 216). نکتة دیگر اینکه هم در این دوران متصدی تهیة غذا را با لفظ «باورچی » یاد کرده اند نه بکاول (همان ص 422)

در دوران صفویه (906ـ1135) بکاولان جزو ملازمان شاهی به شمار آمده اند (اسکندرمنشی ج 1 ص 141جواهر الاخبار به نقل رهربرن ص 74ـ75) هرچند شاردن وی را مسئول آشپزخانة شاهی دانسته است ( ایرانیکا ذیل واژه ) همچنین در ریاض الفردوس نیز از وی به عنوان آشپز دربار یاد شده است (رهربرن ص 74 پانویس 295). احتمال می رود که چنین اصطلاحی پس از دوران صفویه از میان رفته باشد زیرا در منابع مهم پس از این دوره نشانی از این واژه نمی یابیم هرچند عنوان «بکاول بیگی » در لغتنامة کتاب ابوالحسن غفاری کاشانی با عنوان گلشن مراد (وقایع و اخبار سالهای 1167ـ1210) به کار رفته است (ص 890).

منابع : اسکندر منشی تاریخ عالم آرای عباسی تهران 1350 ش واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد ترکستان من الفتح العربی الی الغزو المغولی نقله عن الروسیه صلاح الدین عثمان هاشم کویت 1401/1981 همان : ترکستان نامه : ترکستان در عهد هجوم مغول ترجمة کریم کشاورز تهران 1366 ش بایزید بیات تذکرة همایون و اکبر چاپ محمد هدایت حسین کلکته 1360/1941 حسن بن شهاب تاج الدین یزدی جامع التواریخ حسنی : بخش تیموریان پس از تیمور چاپ حسین مدرسی طباطبائی و ایرج افشار کراچی 1987 حسین بن حسن جمال الدین انجو فرهنگ جهانگیری چاپ رحیم عفیفی مشهد 1351 ش جهانگیر امپراتور هند جهانگیرنامه ] یا [ توزک جهانگیری چاپ محمد هاشم تهران 1359 ش غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر قانون همایونی ( همایون نامه ) چاپ محمد هدایت حسین کلکته 1359/1940 احمد دهلوی فرهنگ آصفیه لاهور 1986 رشیدالدین فضل الله جامع التواریخ چاپ محمد روشن و مصطفی موسوی تهران 1373 ش همو کتاب تاریخ مبارک غازانی چاپ کارل یان لندن 1358/1940 تصدق حسین رضوی لغات کشوری اردو کراچی 1989 حسن روملو احسن التواریخ چاپ عبدالحسین نوائی ج 11 تهران 1349 ش کلاوس میشائیل رهربرن نظام ایالات در دورة صفویه ترجمة کیکاووس جهانداری تهران 1357 ش محمد پادشاه بن غلام محیی الدین شاد آنندراج : فرهنگ جامع فارسی چاپ محمد دبیرسیاقی تهران 1363 ش شرف الدین علی یزدی ظفرنامه چاپ محمد عباسی تهران 1336 ش محمدبن هندوشاه شمس منشی دستور الکاتب فی تعیین المراتب چاپ عبدالکریم علی اوغلی علیزاده مسکو 1964ـ1976 ابوبکر طهرانی کتاب دیاربکریه چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر تهران 1356 ش عبدالرزاق سمرقندی مطلع سعدین و مجمع بحرین ج 2 چاپ محمد شفیع لاهور 1365ـ 1368/ 1946ـ 1949 ابوالحسن غفاری کاشانی گلشن مراد چاپ غلامرضا طباطبایی مجد تهران 1369 ش فیروزالدین فیروزاللغات اردو جامع لاهور ] بی تا. [ احمدبن علی قلقشندی صبح الاعشی قاهره ] تاریخ مقدمه 1383ـ1390/1963ـ1970 [ علی بن شمس الدین لاهجی تاریخ خانی چاپ منوچهر ستوده تهران 1352 ش عبدالله بن محمد مازندرانی رسالة فلکیه چاپ والتر هینس ویسبادن 1331/1952 محمد طاهربن حسین وحید قزوینی عباسنامه یا شرح زندگانی 22 ساله شاه عباس ثانی ( 1052ـ1073 ) چاپ ابراهیم دهگان اراک 1329 ش

Lazar Budagov، Sravnitelniy Slovar Turetsko-Tatarskikh Narec § iy (in Cyrillic)، S t. Petersburg 1869; Encyclopaedia Iranica، s.v. "Boka ¦ vol" (by David O. Morgan); Paul Kahn، The secret history of the Mongols: the origin of Chinghis Khan، San Francisco 1984.

/ نادیا برگ نیسی /