بیگ و بیگم

دو عنوان یا لقب ترکی .

1) بیگ (بیک / بک به فتح و کسر نیز با گاف امروزه «بی » bey ). صورت نهایی عنوانی قدیمی در ترکی عثمانی که در ترکمنی beg در ترکی شرقی big و در قزاقی bi / biy است . این عنوان که در کتیبه های ارخون و متون اویغوری نیز مشاهده می شود و با استنباط از منابع شرقی و غربی پیش از قبول اسلام و بعد از آن نیز در میان قبایل گوناگون و دولتهای ترک رواج داشته است به تأیید عموم پژوهشگران زبانهای آلتایی با عناوین «بگی » begi مغولی و «بوگین » bخgin چچنی و «بیله » beyle منچویی از لحاظ اشتقاق مسلما پیوند دارد. گروهی از زبانشناسان از بلوشه (ج 12 ص 92) تا کوتویچ ادعا می کنند که این عنوان از عنوان کهن «پک » چینیها گرفته شده است ولی در مقابل عده ای از محققان نیز احتمال می دهند که این واژه همان «بغ » (فارسی باستان : «بگه » سانسکریت : «بهاگا» پهلوی : «بی » ¦be ) است که به شاهان ساسانی اطلاق می شده و به معنای خداوند است ( رجوع کنید به بروکلمان ص 223). در هر حال به احتمال قوی نخستین بار ترکها این عنوان را به کار برده اند و دیگر اقوام آلتایی آن را از ترکان گرفته اند.

می توان مفاهیم اصلی این کلمه را در زمان فرمانروایی «گوک ـ ترک »ها (ترکهای قدیم ) بدین صورت خلاصه کرد: الف ) عنوان رؤسای قبایل کوچک یا رؤسای گروههای بزرگ متشکل از قبایل کوچک که از عنوان «خان » یا «قاغان » ] قاآن / خاقان [ پایینتر بود و می دانیم که سلطان گوک ـ ترک به بارس بیگ (برسبای ) رئیس قرقیزها عنوان «قاغان » داده بود. ب ) مفهوم «بی لر» (بیگها) در کتیبه های ارخون معمولا بیان کنندة طبقه ای ممتاز و اصیل است که با طبقة مردم عادی (بودون ) فرق دارد. «بی » با این مفهوم عموم شاهزادگان خاندان شاهی را نیز دربر می گیرد. ج ) هریک از افراد بانفوذ و صلاحیتداربزرگ و کوچک یعنی مأموران نیز عموما این عنوان را می گیرند. هرچند که در برخی عبارات کتیبه ها آنها جدا از مردم و بیگها ذکر شده اند ولی در بعضی جاها نیز به مفهوم «بیگهای مأمور»ند ( رجوع کنید بهمتون و ترجمه های انتشار یافتة کتیبه ها به کوشش تامسن و رادلف ). همانگونه که این کلمه به همین معانی در نزد اویغورها وجود دارد ( رجوع کنید به متون منتشر شده به کوشش مولر بنگ و دیگران ) به نوشتة ابن فضلان * یا نوشته های کنستانتینوس پورفیروگنتوس در میان خزرها نیز وجود داشته است ( رجوع کنید بهنمت گیولا ص 212). به احتمال بسیار این عنوان در میان بلغارهای اولیه (بدوی ) نیز وجود داشته است ( رجوع کنید بهکادلک ص 68).

ترکان نیز پس از پذیرش اسلام و ورود به حوزة تمدن اسلامی این عنوان را با مفهوم و محتوای سابق خود حفظ کردند. مأموران بلندپایة دولت قراختائیان هم این عنوان را به کار می بردند (مثلا محمودبیگ پیشکار علی تگین حکمران سمرقند بیهقی ج 1 ص 420) و رؤسای اولیة اوغوز مؤسس دولت سلجوقیان نیز ابتدا فقط عنوان بیگ داشتند ( رجوع کنید به طغرل بیگ * ). در منابع تاریخی آشکارا می بینیم که در قرون پنجم و ششم رؤسای اوغوز و قرلق عنوان «بیگ » داشته اند (لاچین بیگ طوطی بیگ و امثال آن ). کلمه «بگچ » معمول در میان قراخانیان در قرن پنجم نیز به نوشتة محمود کاشغری (ج 1 ص 297 و بعد) با کلمة «بگ » پیوند داشته و شکل مصغر آن است . توقر (یا تقر) بیگ کاشغری که چندی وزیر سلطان سنجر بود چنانکه از لقبش (بیگ ) پیداست از اصیل زادگان ترک بوده است .

از زمان سلجوقیان بزرگ در بین دولتهای مختلف ترک عنوان «بیگ » را در مقابل عنوان «امیر» عربی می بینیم مثلا به جای امیرالجیوش «جیوش بیگی » ] بیگ جیوش [ به جای امیرداد «دادبیگی » و به جای امیرالامراء «بیگلربیگی ». گرچه در مؤسسات اداری تحت تأثیر سنن اداری کهن اصطلاحات عربی قدیم و فارسی حفظ شده بود در کنار این اصطلاحات استعمال اسامی و عناوین ترکی نیز آغاز شد که می توان آن را دلیلی بر تأثیر کمابیش زبان محاوره ای در زبان رسمی تلقی کرد و یکی از مشخصات خاص دوران سلجوقیان بزرگ به شمار آورد. این تأثیر در زمان ایلخانیان و آلتون اردو ] =اردوی زرین [ قوت بیشتری گرفت و استعمال عنوان بیگ به جای امیر تداول بیشتری یافت (مانند اولوس بیگی تومن بیگی مین بیگی یوزبیگی و اون بیگی ).

در کنار عناوین خاقان * خان * و سلطان * که در سلسله های بزرگ نظیر قراخانیان و سلجوقیان معمول بود عده ای از حکام وابسته به سلسله های کوچک و شاهزادگان را نیز می بینیم که از عنوان امیر و بیگ استفاده می کردند مثلا می دانیم که حکام اولیة عثمانی امرای آناطولی و قراقوینلوها و آق قوینلوها نیز این عنوان را به کار می بردند (از دستورنامة انوری پی می بریم که آیدین اوغوللاری ] =بنی آیدین [ به رؤسای بزرگ خود عنوان اولوبیگ ] = بیگ بزرگ [ می دادند) و در قرن هشتم در سلسله هایی چون جلایریان عنوان بیگ متداول بوده است . حتی شاهدیم که جهانگشایی بزرگ مانند تیمور عنوان خان را که مخصوص سلسلة چنگیز بود به کار نبرده و تنها به عنوان امیر یا بیگ اکتفا کرده است .

در قرن نهم در مناطق فرمانروایی اولاد تیمور و دولتهای ترکمن به اصیل زادگان ترک و رؤسای قبیله عنوان بیگ یا معادل عربی آن یعنی «امیر» یا «میر» می دادند با این تفاوت که عنوان ترکی در آخر نام و عنوان عربی در اول ذکر می شد مانند «میرعلیشیر» یا «علیشیربیگ » اما در مواردی که بیگ عنوان نبود و اسم خاص مرکبی می ساخت اغلب در اول نام آورده می شد مانند «بیگ تگین » و «بیگ تیمور». در کلمه هایی نیز که کلمة «بای » به معنای «توانگر» به کار می رود نظیر بایتوز و بایقرا و بایبرس ] = بیبرس [ همین قاعده رعایت می شود ] رجوع کنید بهبای * [ . در هندوستان اعقاب ترک ـ مغولها یعنی وابستگان به اشرافیت نظامی برای نشان دادن اصالت خود به آخر نامهایشان عنوان بیگ می افزایند و کلمة «خانم » (خانیم ) مؤنث خان و «بیگیم » مؤنث بیگ نیز در دربار فرمانروایان ترک هندوستان فراوان مشاهده می شود ] رجوع کنید بهبابرنامه * و دنبالة مقاله [ . معذلک کلمة «بیگ » با اسامی بانوان نیز به کار رفته است مانند «ساتی بیگ خان » دختر الجایتو حاکم ایلخانیان . شاهد دیگر برای این طرز استعمال اسم «بیگ خان » است که از زمانهای قدیم در میان ترکان آناطولی متداول بوده است .

عنوان «بیگ » در زمان صفویان اهمیت سابق خود را از دست داد. سلاطین صفوی از عنوان «شاه » استفاده می کردند و به امرای بزرگ خود عنوان سلطان یا خان می دادند و با این کار می خواستند در عین حال عناوین سلاطین عثمانی و خانهای آسیای مرکزی را که رقبای سیاسی شمرده می شدند تحقیر کنند. هنگامی که زمان ترفیع رؤسای قبیله و مأموران بلندپایه ای که عنوان بیگ داشتند فرا می رسید ابتدا به آنها عنوان سلطان و سپس عنوان خان اعطا می شد ( رجوع کنید بهاحسن التواریخ و عالم آرای عباسی و دیگر منابع دورة صفوی ). در حکومت عثمانی نیز به رؤسای قبیله و مأموران بلندپایة نظامی و غیرنظامی و فرزندان افراد برجستة دولتی عنوان بیگ داده می شد. با اینهمه عنوان بیگلربیگی * نیز همانند دورة سلجوقیان آناطولی و ایلخانیان قرنها اهمیت خود را حفظ کرد و پس از دورة تنظیمات (اصلاحات اداری و فرهنگی و ادبی در زمان عبدالمجید در 1255) نیز تا از بین رفتن مقامات غیرنظامی به عنوان رتبه ای که پس از «وزیر» و «بالا» قرار داشت ادامه یافت . در سازمان اداری عثمانی کلمة بگلکجی (بیگلیکچی ) به معنای رئیس دیوان تا قرن سیزدهم / نوزدهم وجود داشت و تا آنجا که می دانیم حرفة «بگلکجیلیک » دیوان همایون در ادارة صدارت حکومت مرکزی تا سقوط سلطنت جزو مشاغل بزرگ باقی ماند.

کلمة بیگ از قرنها پیش در میان رؤسای قبایل کرد با الهام از ترکها به صورت عنوان مورد استفاده بود ( رجوع کنید بهشرف خان بدلیسی شرفنامه ) و پس از حکومت عثمانی به زبانهای مختلف بالکان راه یافت ( رجوع کنید به لوکوچ ص 24). در اواسط قرن سیزدهم در تشکیلات نظامی قاجاریه صاحب منصبانی با عنوان «بیگ زاده » وجود داشتند که فرماندهان گروههای یکصد نفری (گروهانها) که عنوان «سلطان » (سروان ) داشتند زیر نظر آنان بودند. این صاحب منصبان به علت انتسابشان به خانواده های بزرگ عنوان «بیگزاده » می یافتند (بلن ص 38).

منابع : محمدبن حسین بیهقی تاریخ بیهقی چاپ سعید نفیسی تهران 1309 ش

A. Belin، "Notice sur les Chrestomathies orientales"، Journal Asiatique ، no.2 (1842); E. Blochet، Introduction a l'histoire des Mongols، London 1910; C. Brockelmann، Hofsprache in Alttدrkestan، Verzameling van Opstellen، 1929; K. Kadlec، Introduction ب l'إtude comparative de l'histoire des peuples slaves، Paris 1933; Mah ¤mu ¦d Ka ¦s §g ¦ar ¦â، Diva ªnد Lu ªga ¦t-it-Tدrk ، ed. Muallim Rifat، Ankara 1941; Wladyslaw Kotwicz، "Contributions aux etudes altaفques"، A-B Collectanea Orientalia ، Vilno 1920، no.2،38-54; KarlLokotsch، Etymologisches Wخrterbuch der europجischen Wخter orientalischen Ursprungs، Heidelberg 1927; Gyula Nإmeth، A Honfoglalo Magyarsa g Kialakula sa ، Budapest 1930; B. Vladimirtsov، Mog §ullar i n ictimaر te íkila ªt i ; gخ µebe feodalizmi، Leningrad 1934.

/ محمد فؤاد کوپریلی ( د. ا. ترک ) /

2) بیگم (مخفف آن بگم در فارسی شبه قاره : بیگم در ترکی : بیگم مؤنث بیگ ) لقبی افتخاری و منحصر به شاهزاده خانمها در دورة مغولی تاریخ هند. جهان آرا * بیگم دختر شوهر نکردة شاه جهان ] پادشاه معروف سلسلة تیموریان هند حک : 1038ـ 1069 [ در زمان سلطنت پدر خود عنوان رسمی «پادشاه بیگم » داشت و این عنوان را حتی پس از سرنگونی و زندانی شدن شاه جهان حفظ کرد (وی را «بیگم صاحب » یا «بیگم صاحبه » نیز می گفتند). در زمان سلطنت اکبر ] سومین پادشاه از سلاطین تیموری هند حک : 963ـ1014 [ بیگمها (ملکه ها و شاهزاده خانمها) سالانه بین 028 1 تا 610 1 روپیه به عنوان مستمری دریافت می کردند. بعداز مرگ جهانگیر ] پادشاه مغول هند حک : 1014ـ1037 [ شاه جهان برای بیوة او جهان نور سالانه 000 200 روپیه مقرری تعیین کرد. ممتاز محل همسرشاه جهان سالانه 000 000 1 روپیه از خزانة شاهی دریافت می کرد در حالی که به پادشاه بیگم سالانه 000 600 روپیه نیمی نقد و نیمی به صورت ملک پرداخت می شد. اورنگ زیب ] ششمین پادشاه تیموری هند حک : 1068ـ 1118 [ برای این ملکه سالانه 000 200 1 روپیه مقرر داشت .

پیش از تشکیل کشور پاکستان (1326ش / 1947) بانوان اشراف و بزرگان مسلمان هند را بیگم می خواندند اما اکنون در پاکستان همة زنان شوهردار جز طبقات بسیار تهیدست بیگم خوانده می شوند که معادل بانوست . این کلمه به این معنی در کشورهای عرب و فارسی زبان متداول نیست . معمولا شوهران در جمع یا در خلوت زنانشان را بیگم خطاب می کنند و مقیدند که از بردن نام آنها خودداری ورزند. در هند و پاکستان خدمتکاران علی القاعده خانم یاکدبانوی خانه را بیگم خطاب می کنند. معمولا این کلمه به صورت پسوند به نام دختران نوزاد افزوده می شود اما این رسم به سرعت در حال منسوخ شدن است .

منابع : احمد دهلوی فرهنگ آصفیه لاهور 1986 ذیل ماده عبدالحمید لاهوری پادشاه نامه (مجموعه آثار هندی ) ج 1 ص 96 فهرست احمد عبدالعزیزبن محمد نایطی آصف اللغات حیدرآباد دکن 1327ـ1340 ذیل ماده



Abu'l - Fad ¤l ـ Alla ¦m ¦â، A ¦ Ý ¦ân- i- Akbar i ¦، Eng. trans.، I، 615; H. Yule and A.C. Burnell، Hobson-Jobson: a glossary of colloquial Anglo-Indian words and phrases... ، ed. W. Crooke، London 1903.

/ بزمی انصاری ( د. اسلام ) /