واحدهاي پول تورك در دوره حكومت ملي آزربايجان ١٩٤٦-١٩٤٥


مئهران باهاري

حكومت ملي آزربايجان (در برخي منابع جمهوري آزربايجان) به سال ١٣٢٤ شمسي اقدام به چاپ اسكناسهاي ملي اين دولت در آزربايجان جنوبي نمود. واحدهاي پولي اين جمهوري قيرانQıran (به فارسي قران Qeran) و تومنTümən (به فارسي تومان Toman) بودند. اين اسكناسها كه بر روي كاغذي معمولي و بدون سورشارژ چاپ شده بودند داراي انواع بئش قيرانليقBeş Qıranlıq (پنج قراني- قرمز رسي)، بير تومنليكBir Tümənlik (يك توماني- سرمه اي)، ايكي تومنليكİki Tümənlik (دو توماني- آبي تند)، بئش تومنليكBeş Tümənlik (پنج توماني- سبز روشن)، اون تومنليكOn Tümənlik (ده توماني- قرمز رسي) و اللي تومنليكƏlli Tümənlik (پنجاه توماني- سبز سير) بودند. بدنبال اشغال آزربايجان جنوبي توسط ارتش دولت شاهنشاهي پهلوي و با سقوط جمهوري آزربايجان، اسكناسهاي ملي آزربايجان نيز از تداول خارج شدند.

متون اين اسكناسها

متون اين اسكناسها كه از همه جهت در تاريخ دولتهاي توركي و آزربايجاني منحصر بفردند، براي نخستين بار در تاريخ آزربايجان جنوبي و تركان ايران، تماما به زبان توركي نوشته شده اند. قبل از آن در طول بيش از هزار ساك حاكميت تركان بر اراضي فعلي ايران، هر چند همواره زبان تركي به عنوان زباني رسمي و دولتي بر سكه ها (يارماق) و اسكناسها (چاو) بكار رفته است، اما عمدتا كلمات و عباراتي به زبانهاي گوناگون مانند عربي، مغولي، چيني و پس از صفويان فارسي و به خطوط عربي، توركي اويغوري، مونقولي و چيني نيز به همراه كلمات و عبارات و جملات تركي بر سكه ها و اسكناسها نقش مي بست.

بر روي اسكناس ملي جمهوري آزربايجان جنوبي عبارت زير نوشته شده است:

در وسط: عبارت "آزربايجان ميللي حٶكومتينين خزانه دارليق سندي" [آزربايجان اولوسال اركله تينين آغيچيليق بلگه سي]
در بالاي ميانه: ارزش اسكناس [چاو] به شكل عددي و پانچ شده
در پائين ميانه: امضا خزانه دار [آغيچي ايزباسي] و مالييه وزيري [آقچالي ايشلر باخاني]
در پائين زيرين: تاريخ "اسفند ١٣٢٤"
در چهار گوشه: ارزش پول به تركي و به عدد (اللي تومنƏlli Tümən ، اون تومنOn Tümən ، بئش تومنBeş Tümən ، ايكي تومنİki Tümən ، بير تومنBir Tümən ، بئش قيرانBeş Qıran )
در ميانه چپ و راست: شماره سري و مهر [دامقا] خزانه داري آزربايجان
كلمه آزربايجان با حروف كوچك بر سراسر متن اسكناس

در پشت اسكناسهاي ملي آزربايجان متون تركي زير نوشته شده بود:

"آزربايجان ميللي حٶكومتينين خزانه دارليغي بو سندين ضامينيدير".
(AZƏRBAYCAN MİLLİ HÖKÜMƏTİNİN XƏZANƏDARLIĞI BU SƏNƏDİN ZAMİNİDİR)

"بو سندين ده يه ري موقابيلينده، عوموم دٶولتي ماغازلاردان مال ساتين آلينابيله ر".
(BU SƏNƏDIN DƏYƏRİ MUQABİLİNDƏ, UMUM DÖVLƏTİ MAĞAZALARDAN MAL SATIN ALINABİLƏR)

"بو سندي جعل ائده نلر، صحرايي محكمه ده موحاكيمه و اٶلوم جزاسينا محكوم اولاجاقلار".
(BU SƏNƏDİ CƏ’L EDƏNLƏR, SƏHRAYİ MƏHKƏMƏDƏ MUHAKİMƏ VƏ ÖLÜM CƏZASINA MƏHKÜM OLACAQLAR)

واحدهاي پولي حكومت ملي آزربايجان- بر خلاف رژيم پهلوي كه واحدهاي پولي اش را با الهام از كشورهاي عربي "ريال" و "دينار" انتخاب كرده بود، واحدهاي سنتي امپراتوري تركي آزربايجاني قاجار يعني "تومن" و "قيران" بودند. اين اقدام حكومت ملي آزربايجان از يك طرف با ايجاد دو سيستم و واحد پولي (ريال-دينار در فارسستان، تومه ن-قيران در آزربايجان)، تباين ملي موجود دو خلق ترك-آزربايجان و فارس-فارسستان را به لحاظ تاريخي هر چه بيشتر تعميق و تثبيت نموده است و از طرف ديگر تاكيدي بوده است بر پيوستگي و امتداد تاريخي حكومت ملي آزربايجان با دولتهاي تركي و آزربايجاني تاريخ:

تومن Tümən (تومان، تمان، تمن، تومانه، طومان): كلمه اي توركي-آلتائي به معني ده هزار، واحد شمارش معادل ده هزار، واحد پول، واحد پولي بزرگ در دولتهاي توركي-آزربايجاني حاكم بر ايران امروز، ايالت و توده بزرگ انباشته شده، تعداد زياد، بيشمار، قصبه ای مشتمل بر صد ده، واحد نظامي مركب از ده هزار سرباز، قشونی متشکل از ده هزار سپاهی (از همينجا رتبه امیر تومان به معني فرمانده ده هزار، سرلشكر) است. تومان در اصل بر رقمهای کلان دلالت می کرده است. مصدر تومه نمق در زبان تركي به معنای ثروتمند شدن و زیاد شدن از همین کلمه مشتق شده است. (اٶكوش اٶودو ايله، تومن مين ثنا × اوغان بير باياتا اونا يوخ فنا / عتبه الحقايقÖküş övdü ilə Tümən min səna/ Uğan bir bayata, ona yox fəna ) کاربرد تومان در سنگ نوشته های ترکی حکایت از پیشینة کهن این واژه دارد. ریشة واژة تومان را مونقولی، تورکی و برخي نيز چيني دانسته اند. تومن زبان در تخاری کهن با ضبط تمان- تيمن و در تخاری متأخر به شکل تومانه در معنای ده هزار به کار رفته است. بعضی بر آن انند که این واژه از زبان چینی کهن یا پیش از چینی به زبان تخاری راه یافته است.

اين كلمه توركي به شكل تومان Tuman وارد زبان فارسي شده است. لفظ تومان نخستين بار در زمان سلاطين توركي-موغولي در پولهاي دولتهاي توركي حاكم بر اراضي فعلي ايران درآمده است. نخستین شواهد کاربرد تومان در زبان فارسی نيز به متون تاریخی دورة مغول باز می گردد. در این دوره تومان معادل ده هزار دینار زر رایج بوده و گاه برای شمارش آقچه، مال، ياستيق (بالش)، حقوق دیوانی و خراج ممالک به کار می رفته است. تومان به مرور زمان به واحد پولي دولتهاي توركي حاكم بر اراضي ايران امروزي تبديل شده است. پس از فرمان یکسان کردن اوزان و مقیاسها در دورة امپراتور تورك-موغول غازان خان، اصطلاح «تومان غازانی (قازان تومه نيQazan Tüməni )»، بعدها «تومان تبریزی (تبريز تومه نيTəbriz Tüməni )» و «تومان دیوانی (ديوان تومه نيDivan Tüməni )» و در دورة دولت توركي تیموری بویژه در خراسان و هرات «تومان کپکی (كبيك تومه نيKəbik Tüməni )» رواج يافت. در دوره های دولتهاي توركي آزربايجاني آق قویونلو، قاراقویونلو، صفویه و افشاریه و نيز دولت لك زندیه، علاوه بر تومان اصطلاح «تومان تبریزی» بار دیگر در فرمانهای حکومتی و محاورة عامه رايج شد. در اين دوره ها يك تومان واحد پولي و محاسباتي بزرگ و برابر با ده هزار دينار بود، اما نام پول خاصي نبود. در دوره تيموري، هر ١٥٠٠ تومان کپکی معادل ٩٠٠٠ تومان عراقی (عراق تومه نيİraq Tüməni )، در دوره آغ قويونلو معادك ٢٠ دوكات، در دورة صفویه یک تومان معادل پنجاه عباسی و در دورة افشاریه معادل بیست نادری بوده است.

نخستین بار در تاريخ دولتهاي تورك و آزربايجاني فتحعلی شاه قاجار به ضرب پول و سکه طلا با نام تومان اقدام كرده است. پیش از این تاریخ، مسکوکی به نام تومان وجود نداشت، بلکه اصطلاح تومان در محاسبات به عنوان واحد شمارش به کار می رفت. در دوره دولت توركي آزربايجاني قاجار واژة تومان بر روی سکه های دورة ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمدشاه بكار رفته است. در اين دوره سكه طلاي يك توماني، نيم توماني (پنج قراني) و يك ربع تومان معمول بوده است. سکة هاي تومان متعلق به دورة ناصری و سکة هاي ده تومانی طلا همراه با تصویر مظفرالدین شاه به عنوان یادگاری در دست است. در آغاز دوره حاكميت دولت توركي آزربايجاني قاجار بين سالهاي ١٧٩٨ تا ١٨٢٥ ميلادي يك تومان معادل ٨ ريال، (هر ريال ١٢٥٠ دينار) و پس از ١٨٢٥ در اواخر دوره فتحعليشاه قاجار كه قران معرفي شد، يك تومان معادل ده قران و هر قران معادل ١٠٠٠ دينار شد.

پس از تاسيس دولت پهلوي، تومان همچنان واحد پول اين دولت بود، چنانچه در آغاز سکه ای یک تومانی با وزن پانزده نخود ضرب شد. اما در 27 اسفند 1308 شمسي در راستاي تركي ستيزي، پاكسازي ميراث ديواني باقيمانده از دولتهاي ترك و آزربايجاني، حذف نامهاي تركي و در پی تصویب قانون احاد در مجلس شورای ملی در نام سکه ها تغییراتی داده شد. واحد پول ایران تغییر یافت و به ریال تبدیل گردید. از آن پس واحد پول در اسناد رسمی و دولتی ریال معادل صد دینار است و همین واحد بر روی سکه ها و اسکناسها ثبت می شود. با اينهمه هنوز کلمه تركي تومان به قوت خود باقیست و بمعنی ده ریال بکار برده میشود. در واقع در ايران امروز، تومان واحد غيررسمي پول بشمار رفته و در محاسبات غیررسمی کاربرد تومان بسيار رایجتر است. پس از سير نزولي شديد ارزش پول ايران و تورم بالا، در تداول عامه و محاسبات لفظی بویژه در میان اهل کسب و کار امروزه به هر هزار تومان و گاه به هر یک میلیون تومان یک تومان اطلاق می شود.

قران: كلمه اي عربي، تلفظ تركي آن قيرانQıran است. واحد پولي معادل ريال در زمان فتحعلي شاه قاجار تا دورة پهلوي، بين سالهاي ١٨٢٥ تا ١٩٣٢، به ٢٠ شاهي و يا ١٠٠٠ دينار تقسيم ميشد و يك دهم تومان بود. ريال در سال ١٩٣٢ كه به صد دينار تقسيم مي شد جايگزين قران شد. در آغاز سجع سكه هاي فتحعلي شاه قاجار "السلطان بن السلطان" بود. در پايان سال سي ام يعني در ١٢٤٢ سكه نقره اي تازه اي ضرب گرديد و اين مصادف شد با شكستي كه دولت توركي آزربايجاني قاجار از امپراتوري تزاري روسيه خورد. درين سكه عنوان فتحعلي شاه را "السلطان صاحب قران" نوشته بودند و اين سكه هاي جديد يك ريالي را مردم به همين مناسبت "صاحب قران" گفتند و كم كم در زبان مردم صاحب قران مختصر و به "قران" تبديل شد و واحد پول نقره ايران را قران ناميدند. قران كلمه اي عربي به معني مقارنه و قرين شدن دو ستاره و همريشه با كلماتي مانند قرينه، تقارن، مقارنه، مقرون، و ... است. (برخي از ستارگان را سعد و برخي را نحس ميدانستند. هر گاه دو ستاره سعد با هم در آسمان ديده ميشد "قران سعدين" و هرگاه دو ستاره نحس با هم ديده ميشد "قران نحسين" ميگفتند). سكه هاي رايج يك قراني و دو هزاري (دو قراني) بود و گاهي سكه چهار قران و نيم قران (ده شاهي) و ربع قران (پنج شاهي) زده اند كه كمتر بود.

نام واحد پولي قران، شباهتي به كران، كرونا،... نام واحد پول برخي از كشورهاي اروپائي (كشورهاي اسكانديناوي، استوني، چك، اسلواك،...) داشت و از همينرو بين تركان به سرعت رايج شد و امروز نيز به طور گسترده بكار مي رود.

واحدهاي پول در جمهوريهاي آزربايجان، تركيه، تركمنستان و ديگر جمهوريهاي آسياي ميانه
واحدهاي پولي معاصر هيچكدام از كشورهاي همسايه آزربايجان، تركيه و تركمنستان، بر اساس سنن تاريخي و واحدهاي پولي دول توركي در تاريخ نيست. چنانچه مانات و قپيك واحدهاي پولي جمهوريهاي آزربايجان و تركمنستان داراي منشا روسي-لاتيني؛ و قوروش و ليره، واحدهاي پولي تركيه داراي منشا لاتيني اند.

مانات (Manat): كلمه اي روسي. واحد پول دولتين آزربايجان و تركمنستان. از كلمه روسي مونئتا (Moneta)، آنهم از كلمه لاتيني مونئتا (Monēta) به معني سكه، همريشه با كلمه ماني در انگليسي به معني پول (Money).

قپيك (Qəpik): كلمه اي روسي معادل يك صدم روبل (Kopeck, Copec, Kopeks, Copecks). از كلمه روسي Kopeīka به معني نيزه (در روسي ميانه Kopeika از ريشه Kopie). نشات گرفته از تصوير سكه هائي كه در مسكو به سال ١٤٧٨ و پس از فتح نوووگراد ضرب شده بودند و در آنها سنت جرج سواره نيزه بدست در حال كشتن اژدهائي بود.

قوروش (Kuruş): كلمه اي لاتيني. واحد پول تركيه، معادل يك صدم ليره ترك. از گروسوس لاتيني (Grossus) به معني ضخيم، همريشه با گروشن آلماني (Groschen) و الهام گرفته شده از پول اتريشي به همين نام.

ليره (Lira): كلمه اي لاتيني. كلمه اي از ايتاليائي ميانه، از كلمه Liura در زبان پرووانسال قديمي، آنهم از كلمه لاتيني Lībra به معني واحد وزن معادل يك پاوند. تلفظ مردمي اين كلمه در تركي آزربايجاني لئرهLerə است.

چند كلمه تركي در باره پول و ماليه

پول: آقچاAqça
سكه: يارماقYarmaq
اسكناس: چاوÇav
مالي: آقچالAqçal
ماليه: آقچالي ايشلرAqçalı İşlər
خزانه: آغيAğı
خزانه داري: آغيچيAğıçı
واحدهاي پول توركي (به ترتيب نزولي): تومه نTümən ، سومSom ، تنگهTəngə ، تييينTiyin ، باسيقBasıq ، بنه كBənək
حواله، برات: بيچه كBiçək
ضرابخانه: باسيق ائويBasıqevi
كارت اعتباري: قامدوQamdu
سند: بلگهBəlgə
امضا: ايزباسİzbas
مهر: دامقاDamqa
فرمان دولتي: يارليقYarlıq
توشيح رسمي: توغراTuğra (در گذشته امضاء-نشان سلاطين ترك كه به اسناد رسميت مي بخشيد)
رسمي: توغراليTuğralı (سند رسمي= توغرالي بلگهTuğralı Bəlgə )