بلوک

واژه ای ترکی به معنای «بخش » یا «قسمت » از مصدر «بولمک » که در تقسیمات کشوری قدیم ایران و امور نظامی عثمانی اصطلاح شده است .

1) در تقسیمات کشوری . در ایران بلوک به «ناحیه » اطلاق می شد. در تقسیمات کشوری ایران پیش از قانون 1316ش به قسمتی از ولایت (شهرستان کنونی ) که دارای یک قصبه (مرکز) و چند محال بود و زیر نظر نایب الحکومه اداره می شد بلوک می گفتند ( دایرة المعارف فارسی ذیل واژه ). ظاهرا بلوک به جای «رستاق » که از تقسیمات مملکتی اسلامی و مشتمل بر چندین ده و مزرعه (یاقوت حموی ج 1 ص 41) بود به کار رفته است . اصطلاح بلوک از دورة صفویه در ایران متداول شد. میرزا سمیعا در باب تفصیل مواجب و رسوم امرای عظام و ارباب مناصب به «مهتران بلوکات خاصه و انبار» اشاره می کند (ص 52 55). در دورة قاجاریه چندین بلوک با توابع یک ایالت را تشکیل می داد که حکام این بلوکها را شاه یا حاکم ایالتی تعیین می کرد. در این دوره که امور ولایات ایران به عهدة شاهزادگان و خانواده های قاجار بود فرزندان و اقوام نزدیک آنها به حکومت ولایات کوچکتر (بلوک ) و حتی قصبات و دهات فرستاده می شدند (ورهرام ص 82 85). پس از نهضت مشروطیت و به موجب اصل سوم متمم قانون اساسی مورخ 14 ذیقعدة 1324 «حدود مملکت ایران و ایالات و ولایات و بلوکات آن تغییرپذیر نیست مگر به حکم قانون » ( دایرة المعارف فارسی ذیل «تقسیمات کشور ایران »).

به نوشتة مسعود کیهان در 1311 ش ایران به 27 قسمت تقسیم گردید که هریک دارای حاکمی بود. این حاکم برحسب اهمیتش نامهای مختلف داشت مثلا «حاکم » برای ولایت و «نایب الحکومه » برای بلوک (ج 2 ص 136ـ137). پس از 1316 ش اصطلاح بلوک دیگر در تقسیمات کشوری ایران ذکر نشده است و به جای آن «بخش * » به کار رفته است . جمع بلوک را بلوکات ضبط کرده اند. بعضی منابع واژة «دهستان » (از واحدهای «تقسیمات » کشوری ) را به جای واژة «بلوک » به کار برده اند. مقصود از بلوک در این منابع چندین قریه و ده نزدیک به یکدیگر است که مجموعا نام خاصی داشته اند. امروزه در بعضی مناطق روستایی اصطلاح بلوک و بلوکات برای نامیدن نواحی رایج است .

منابع : دایرة المعارف فارسی به سرپرستی غلامحسین مصاحب تهران 1345ـ1374 ش مسعود کیهان جغرافیای مفصل ایران تهران 1310ـ1311 ش میرزا سمیعا تذکرة الملوک چاپ محمد دبیرسیاقی تهران 1368 ش غلامرضا ورهرام تاریخ سیاسی و سازمانهای اجتماعی ایران در عصر قاجار تهران 1369 ش یاقوت حموی معجم البلدان چاپ فردیناند ووستنفلد لایپزیگ 1866ـ1873 چاپ افست تهران 1965.

/ وحید ریاحی /

2) در امور نظامی . بلوک عنوان دسته های محافظ (قاپی قولی : دربان ) و دسته های سپاهی ایالات (ایالات عسکری ) در تشکیلات نظامی قدیم عثمانی بود. این واژه در عثمانی به معنای دسته یا گروه نظامی قسمت و بخش به کار می رفت و بنابراین واحدهای پیاده نظام و سواره نظام را دربر می گرفت .

شمار بلوکها تعداد افراد هر بلوک و نیز عنوان فرماندهان این بلوکها در دوره های مختلف و بر حسب آنکه به کدام اجاق * (مرکز پایگاه ) تعلق داشته متفاوت بوده است مثلا اجاق ینی چری که در آغاز از ده بلوک صد نفری تشکیل می شد بعدها تا صد و یک بلوک افزایش یافت و فرمانده این بلوکها «یایاباشی » (فرمانده پیاده نظام ) خوانده می شد. همچنین اجاق مبتدیان (عجمی اوجاقی ) گلیبولی در ابتدا شامل هشت بلوک پنجاه نفری بود و فرمانده این بلوکها «چورباجی * » نام داشت .

گاه شمار بلوکها با اجاق برابر بود مثلا «بلوکات سبعه » که عنوان هفت اجاق عثمانی در مصر بود. چون در مصر به دسته های سربازان ترک عثمانی اجاق می گفتند این احتمال پیش می آید که واژه های «بلوک » و «اجاق » در کشورهای زیر سلطة عثمانی یکسان به کار رفته باشد. گاه خود بلوک به چند بلوک دیگر تقسیم می شد مثلا اجاق جوانان مبتدی استانبول که از 31 بلوک تشکیل می شد و نخستین بلوک آن «آغابلوکی » (بلوک آغایان ) نام داشت به نه بلوک دیگر تقسیم می شد. در رأس هر کدام از این نه بلوک قدیمیترین مبتدیان («بلوکباشی »ها) قرار داشتند و هر نه بلوک را «باش بلوکباشی » (سر بلوکباشی ) اداره می کرد اما بلوکباشیان دیگر این اجاق را «چورباجی » می نامیدند.

گاه به جای بلوک عنوانهای دیگری به کار می رفت مثلا بلوکهای اجاق ینی چری را گاه «جماعت » یا «اورته » می نامیدند همچنین هر بلوک وظایف و عنوان خاص خود را داشت مثلا بلوکهای یک تا پنج را «جماعت شتربان » بلوک بیست و هشت را «امام حضرت آغا» و بلوکهای شصت تا شصت وسه را «صولاق اورته سی » (دستة محافظان سلطان ) می نامیدند. افزون بر اینها می توان از «بلوکات اربعه » (نام چهار دستة سواره نظام قاپی قولی که شامل دسته های «سپاه » و «سلاحداران » نمی شد) و «سگبان »ها نام برد.

معمولا همراه بلوک نام دسته نیز می آمد. تنها در مورد «بلوکهای آغا» ممکن بود که واژة «بلوک » بدون نام دسته به کار رود. بلوکها گاه اقتدار ویژه ای می یافتند ازینرو سلاطین عثمانی گاه برای ایجاد تعادل تغییراتی در شمار بلوکها می دادند و فرماندهان این بلوکها را خود انتخاب می کردند.

در آناطولی پس از تنظیمات * به واحدهای پیاده نظام و سواره نظام زیر فرمان «یوزباشی » (فرمانده صد تن ) بلوک گفته می شد و «بلوک آغاسی » نیز پس از انقلاب 1908/1326 مانند فرماندهان دسته های نظامی در ارتش امروز سمت «یوزباشی » داشت .

بلوک در معماری نیز معنای خاصی داشت چنانکه به قسمتی مجزا از یک بنا مثلا چند اتاق و قسمت مردانة قناق (مهمانسراهای قدیمی ) اطلاق می شد. علاوه بر این می توان از «سلاملق بلوکی » (بلوک ویژة سلام ) و «دایره یا بلوک حرم » که جایگاه زنان بود نام برد. این دو گاه به اختصار سلاملق و حرم نامیده می شدند. همچنین ملکه ها و بانوان متشخص دربار سلاطین عثمانی بلوک ویژه ای داشتند و به اقامتگاه خواجه سرایان سفیدپوست (آق آغالر) نیز «آغالار بلوکی » (بلوک خواجگان ) گفته می شد.

منابع :

I smail Hakk â Uzun µ ar â í l â ، Osmanl i devleti te í kila ª t i ndan kapu kulu ocaklar i ، 1943، I.

/ محمد زکی پاکالین ( > فرهنگ اصطلاحات تاریخی عثمانی < ) و اسماعیل حقی اوزون چارشیلی ( د. ا. ترک ) /