بلوک باشی

رئیس بلوک (بلوک : دسته و نیز ناحیه ) صاحب منصب نظامی رئیس نهادهای اداری مختلف در عثمانی و کدخدای بلوک و متصدی چارپایان بلوک در ایران . وظایف بلوک باشی در ایران و عثمانی تفاوت داشته و منصب آن در عثمانی به مراتب مهمتر بوده است .

در تشکیلات نظامی قدیم عثمانی بلوک باشیها فرماندهان دسته های مختلف سواره نظام بودند مانند «بلوک آغا» که یکی از انواع بلوکهای عثمانی بود و دستة نظامی آغایان را تشکیل می داد و در اجاق (مرکز) ینی چری مستقر بود و نیز بلوکهای قاپی قولی (گارد) و نظامیان تشکیلات ایالتی و ملتزمان رکاب که این دسته ها صاریجه (بسیجی ) سگبان لوند و تفنگچی نامیده می شدند. با سابقه ترین بلوک باشیها لقب «باش بلوک باشی » (سربلوک باشی ) می گرفتند. یکی از وظایف بلوک باشیها آن بود که به هنگام عزیمت سلطان به مسجد وی را با جامه های آراسته و تشریفات خاص همراهی می کردند. بلوک باشیها پس از دریافت تیمار (نوعی اقطاع ) به سمت قلعه بانی منصوب می شدند. ظاهرا بلوک باشی بعدها عنوان رؤسای اداره های مختلف عثمانی شد ( د. ا. ترک د. اسلام ذیل واژه ).

منصب بلوک باشی در ایران از عهد صفویه (906ـ1135) پدید آمد هر چند که احتمالا زمینه های پیدایش آن در دورة جلایریان (اواسط قرن هشتم ـ اوایل قرن نهم ) شکل گرفته بود زیرا در آن هنگام بود که «ممالک » به چند «بلوک » تقسیم شد (شمس منشی ج 2 ص 132). با وجود این نمی توان «صاحبان بلوک » (متصدیان امور مالی ولایات ) دورة جلایریان را (همان ج 2 ص 84 132) با بلوک باشی عصر صفویه یکی انگاشت زیرا بلوکباشی این عصر یکی از «تابین »های «امیر آخورباشی صحرا» (نصیری ص 38) به شمار می رفت و مسئولیت نگهداری چارپایان بلوک را برعهده داشت (همان ص 60) تعیین بلوک باشیها را «امیرآخورباشی صحرا» برعهده داشت (میرزا سمیعا ص 15). اسکندر منشی نیز به منصب «بلوک باشی » اشاره کرده اما مقصود وی فرماندهان جنگی عثمانی بوده است (ج 2 ص 766ـ767 770 773ـ776 802) به گفتة ژان اوتر در دورة افشاریه بلوکباشیهایی در عراق بودند که وظیفة آنها نگهداری از اسبهای چاپار بود (ص 273280). در دورة زندیه و سپس قاجاریه از بلوکباشی گاه در مقام متصدی چارپایان بلوک (غفاری کاشانی ص 251) و رئیس کدخدایان روستاها یاد شده که می بایست مالیات خود را به نایب الحکومه می پرداخت (مستوفی ج 1 ص 101) و گاه نیز صاحب منصبی نظامی در عثمانی دانسته شده است (خورموجی ص 100).

منابع : اسکندر منشی تاریخ عالم آرای عباسی تهران 1350 ش ژان اوتر سفرنامة ژان اوتر: عصر نادرشاه ترجمة علی اقبالی تهران 1363 ش محمدجعفربن محمدعلی خورموجی حقایق الاخبار ناصری چاپ حسین خدیم جم تهران 1363 ش محمدبن هندوشاه شمس منشی دستورالکاتب فی تعیین المراتب چاپ عبدالکریم علی اوغلی علیزاده مسکو 1964ـ1976 ابوالحسن غفاری کاشانی گلشن مراد چاپ غلامرضا طباطبائی مجد تهران 1369 ش عبدالله مستوفی شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه تهران 1341ـ1343 ش میرزا سمیعا تذکرة الملوک چاپ محمد دبیرسیاقی تهران 1368 ش علی نقی نصیری القاب و مواجب دورة سلاطین صفویه چاپ یوسف رحیم لو مشهد 1372 ش

EI 2 ، s.v. "Bخlدk-Bash â ¢ " (by I . H. Uzun µ ars â l â ); I A ، s.v. "Bخlدk-Ba â í " (by I . H. Uzun µ ar â í l â ).

/ نادیا برگ نیسی /