تاریخ سری مغولان


کتابی تاریخی در بارة پیشینة اقوام مغول و چگونگی تکوین فرمانروایی آنان . این کتاب از معدود آثار مکتوب بازمانده از مغولان و تنها مدرکی است که نگاه آنان را به حوادث تاریخی بدون تحلیلهای ملتهای دیگر از آنان نشان می دهد (بارت ص 115).

در بارة مؤلف و تاریخ دقیق تألیف این کتاب اطلاعی در دست نیست . بسیاری از محققان تاریخ نگارش آن را 638/ 1240 دانسته اند ( تاریخ سری مغولان مقدمة پلیو ص ه . ولادیمیرتسوف ص 16 مورگان ص 14 نیز قس د. اسلام چاپ دوم ذیل «چنگیزخان » که ضمن تأیید تاریخ فوق تاریخ تألیف آن را تا حدود 650/1252 نیز حدس زده است ). تنها نسخة موجود این کتاب متعلق به سدة هشتم / چهاردهم است که به زبان مغولی و خط چینی نوشته شده و همراه با خلاصه ای از متن اصلی به چینی در دوازده فصل تدوین شده است . این متن در دورة سلسلة مینگ و پس از خروج مغولان از چین با عنوان یوان چائو پی شه ترتیب یافته است (مورگان ص 12 کان مقدمه ص XI XIV ).

تاریخ سری مغولان مشتمل است بر روایاتی منظوم از سرچشمه های اسطوره ای خاندان تموچین (چنگیزخان ) از هنگامی که اولین اسلاف مغولان از دریای تنگریس (بایکال ؟) به سرچشمة رود انان در مغولستان غربی آمدند و شرح رخدادهای تاریخی آنان تا اواخر حکومت اوگتای (626ـ639) نخستین جانشین چنگیزخان (کان مقدمه ص XVIII مورگان ص 15ـ16). گسترة جغرافیایی رخدادهای مورد بحث در این اثر شامل برخی سرزمینهای آسیای مرکزی مغولستان چین افغانستان و پاکستان است (کان مقدمه ص XVII ).

بخش عمدة مطالب این کتاب در بارة نیاکان و کودکی تموچین (فصل اول ) زندگی خانوادگی و مناسبات خصوصی و عاطفی وی با نزدیکانش سیاستهای او در قبال دیگر اقوام مغول نخستین فتوحات و به قدرت رسیدن او و به طور خلاصه مراحل تبدیل شدن وی به فرمانروای کل قبایل صحراگرد مغول و ترک است . همچنین به تشکیلات و قوانین مغولها تعداد جمعیت و سازمان لشکری و آیین و مذهب آنان پرداخته شده (بیانی ص 34ـ42 مورگان ص 73ـ74 106) و ضمن این مطالب زندگی چادرنشینی بخوبی ترسیم شده است . تاریخ سری مغولان به آن بخش از تاریخ مغولان که در چین رخ داده با جزئیات بیشتر پرداخته اما گزارشهای آن در بارة نبردهای چنگیز در سرزمینهای اسلامی در غرب و هجوم وی به روسیه و اروپای شرقی آشفته و بسیار مختصر است (مورگان ص 16 18 کان مقدمه ص XXVII ).

این اثر که ظاهرا مجموعه روایاتی شفاهی بوده نمونة آشکار داستانگویی به مثابة تاریخ و نقطة عطفی است در سنت ادبی قوم مغول یعنی تبدیل تاریخ و ادبیات شفاهی به مکتوب . گویا این شرح مکتوب روایت رسمی و پذیرفته شدة خاندان حکومتی مغولان از سرگذشتشان و در تملک آنان بوده است و احتمالا مخاطبان آن نیز فقط اشراف مغول بوده اند (کان مقدمه ص XI XIV ). تاریخ سری مغولان یکی از منابع مهم خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی در تألیف جامع التواریخ بوده است (مورگان ص 69).

نسخه ای که اساس ترجمه ها و تحقیقات قرار گرفته همان متن چینی مذکور است (کان مقدمه ص XI ) اما منحصر به فرد بودن آن راهی برای تأیید یا نفی قطعی بیشتر مطالب آن باقی نگذاشته است (مورگان ص 14). بارتولد این اثر را «حماسة قهرمانی » و داده های آن را تاحدی غلوآمیز دانسته است (ص 43 ولادیمیرتسوف ص 17). با اینهمه نمی توان اهمیت آن را به مثابة منبع مطالعات تاریخی و جامعه شناسی تطبیقی و سندی برای پژوهش در طرز فکر و شیوة زندگی و تمدن اقوام چادرنشین صحراهای اروپاسیا/ اوراسیا در سدة هفتم نادیده گرفت (برای نمونه از چنین کارکردی رجوع کنید به گرورز و شلپ ص 93ـ116).

نخستین بار در اواخر سدة سیزدهم / نوزدهم تاریخ سری مغولان را پالادیوس کافاروف به روسی ترجمه کرد که سبب آشنایی پژوهشگران اروپایی با این اثر گردید (ولادیمیرتسوف ص 16 کان مقدمه ص XII ). در 1320 ش / 1941 کوزین دوباره آن را به روسی ترجمه و در لنینگراد چاپ کرد. در 1327ش / 1948 اریش هینیش آن را به آلمانی و احمد تمیر آن را به ترکی ترجمه کرد که بترتیب در لایپزیگ و آنکارا چاپ شد ( د. اسلام همانجا). پل پلیو نیز نیمی از کتاب را به فرانسه ترجمه کرده بود که درگذشت و شاگردش لویی هامبی آن را در 1328ش / 1949 چاپ کرد. در 1345ش /1966 آرتور والی این کتاب را به انگلیسی ترجمه و با عنوان > تاریخ سری مغولان و دیگر قطعات < چاپ کرد. در دهة 1350ش / 1970 نیز را که ویلتس بخشهایی از آن را بر اساس متن اصلی مغولی در مجلة > مقالاتی در بارة تاریخ خاور دور < چاپ کرد (کان همانجا). کاملترین ترجمة انگلیسی این کتاب کار فرانسیس وودمن کلیوز است که در 1361ش / 1982 چاپ شده است . پل کان بر اساس این ترجمه با توجه به سنت شعری مغولی آن را به نظم درآورد و در 1363ش / 1984 به چاپ رساند. تاریخ سری مغولان به ژاپنی مجاری ترکی لهستانی آلمانی و مغولی جدید نیز ترجمه شده است (کان ص XII > مجلة تاریخی اقتصادی و اجتماعی شرق < ج 34 ص 386). شیرین بیانی این کتاب را بر اساس ترجمة فرانسوی پلیو به فارسی ترجمه و در 1350ش در تهران منتشر کرده است .

منابع : شیرین بیانی « تاریخ سری مغولان یا یوان چائو پی شه » راهنمای کتاب سال 13 ش 1ـ2 (فروردین و اردیبهشت 1349) تاریخ سری مغولان = یوان چائو یی ] پی [ شه ] ترجمه از مغولی به فرانسوی از [ پل پلیو ترجمة ] فارسی از [ شیرین بیانی تهران 1350ش دیوید مورگان مغولها ترجمة عباس مخبر تهران 1371ش باریس یاکوولیویچ ولادیمیرتسوف نظام اجتماعی مغول ترجمة شیرین بیانی تهران 1365ش

T.H. Barrett، "The Secret history of the Mongols: some fresh revelations"، in BSO [ A ] S ، LV، pt.1 (1992); V.V. Barthold، Turkestan down to the Mongol invasion ، London 1977; EI 2 ، s.v. "C §ingiz-K ¢h ¢a ¦n" (by J.A. Boyler); Michael Gervers and Wayne A. Schlepp، "Felt and tent carts' in The Secret history of the Mongols"، JRAS ، vol. 7، pt.1 (April 1977); Journal of the economic and social history of the Orient ، XXXIV، pt. III (1991); Paul Kahn، The Secret history of the Mongols: The origins of Chinghis Khan ، San Francisco 1984.

/ افسانه منفرد /