تركان باستاني بولغار


بلغار

در منابع اسلامی به مردمان ترک تباری اطلاق می شود که در اوایل قرون وسطی دو دولت یکی در ناحیة رود ولگا و دیگری در کرانه های دانوب بنیاد نهادند.

پیشینه . ظاهرا بلغارهای اصلی همراه یکی از هجومهای هونها به استپهای جنوب روسیه رسیدند. نخستین کسی که به ایشان اشاره ای دارد یوحنا انطاکی است (مولر ج 4 ص 619) که از کمک آنها در 481 میلادی به امپراتور زنون در جنگ با گوتها یاد می کند. در آن زمان استپهای حوالی رود کوبان و دریای مایطس (آزوف ) مرکز سرزمین بلغارها بود ولی برخی از اردوهای ایشان نیز در ناحیة دانوب سفلی و قفقاز مستقر بود. در تواریخ روم شرقی کوبان سرزمین اصلی ایشان را بلغارستان بزرگ خوانده اند (تئوفانس نیکفوروس ). پس از مرگ خان کورت در 642میلادی وحدت بلغارها احتمالا به سبب فشار قدرت روزافزون پادشاهی نوین خزران * از میان رفت . بخشی از بلغارها تا قرن چهارم در اقامتگاههای قدیمی خود کرانه های کوبان و مایطس برجای ماندند. در این زمان کنستانتیتوس پرفیروجنیتوس (ص 12 42) این سرزمین را «بلغارستان سیاه » و تاریخهای روسی نیز مردم آنجا را «بلغارهای سیاه » خواندند. این بخش از بلغارها سهم عمده ای در تاریخ نداشتند و احتمالا در موج بی وقفة ] اقوام [ ماگیار (مجار) پچنگ و کومان تحلیل رفتند. گروهی از بلغارها که از دیگر گروهها به مراتب بزرگتر بود در 58/678 به سرکردگی خان اسپرخ سرزمین خود را ترک گفتند به نواحی بالکان و دانوب کوچ کردند و در آنجا در میان قبایل اسلاو جنوبی دولت تشکیل دادند. در مدتی بالنسبه کوتاه گروه ترکان بلغار که تعدادشان کم بود در گروه پرجمعیت تر اسلاو جذب شدند. منابع اسلامی این سرزمین و اهالی آن را به نام برجان می شناسند.

سومین یا کوچکترین گروه در امتداد رود ولگا به سمت شمال رفته (یافته های باستان شناختی امروزه این امر را تأیید می کند) و در ملتقای رودهای کاما و ولگا سکونت گزیده بودند. در آنجا فین (فنلاندی )های بومی را مطیع کردند و دولتی جدید تشکیل دادند. این گروه همان «بلغار»های منابع عربی و «بلکار»های منابع فارسی اند و این نام هم به سرزمین و هم به مرکز دولت ایشان اطلاق می شود.

منابع . برجسته ترین منبع ما دربارة بلغارها ابن فضلان است که عضو هیئت اعزامی خلیفه مقتدربالله نزد شاه بلغارها 309ـ310 برد. منبعی که ابن رسته حدودالعالم گردیزی بکری و مروزی ذکر کرده اند اندکی متقدم تر است . توصیفهایی که اصطخری مسعودی و مقدسی آورده اند چند دهه متأخرتر از مطالب ابن فضلان است و گزارش ابن حوقل نیز به نیمة دوم قرن چهارم تعلق دارد. از این منابع اصلی که بگذریم در دیگر آثار عربی و فارسی مانند نوشته های بیرونی بیهقی ابن ندیم و غیره اشاراتی معدود وجود دارد. ابوحامد غرناطی در قرن ششم و ابن بطوطه دو قرن پس از او از مملکت بلغارها دیدن کردند ولی گزارش ابن بطوطه از شائبة جعل مبرا نیست . پایان دولت بلغار در آثار مورخان دورة مغول نظیر ابن اثیر ابوالفدا رشیدالدین فضل الله جوینی و دیگران منعکس است . منابع اروپایی فقط منحصر به وقایعنامه های روسی است که دربارة دورة قبل و بعد از حملة مغول سودمند است . چون منابع ما بیشتر به قرن چهارم تعلق دارد آنچه در اینجا دربارة وضع داخلی بلغار می آید مبتنی بر این منابع است و فقط به صورت غیرمستقیم به دورة بعد از آن قابل تعمیم است .

سرزمین و جمعیت . مرکز سرزمین بلغار مثلثی میان رودخانه های ولگا و کاما و اراضی جنوب ملتقای این دو رود بود. دربارة مرزهای قلمرو بلغار در منابع مطلب چندانی یافت نمی شود و «سخن » پنجاه و یکم حدودالعالم (که بخطا عنوان برطاس داده شده ) در تعیین همسایگان این سرزمین هیچ فایده ای ندارد. با این حال نشانه هایی دربارة این همسایگان و مناسباتشان با پادشاهی بلغار می توان فراهم آورد. قبایل مختلف فین و اویغوری مانند ویسوها (در منابع روسی : وس امروزه وپس ) و یوراها (روسی : یوگرا ) در شمال ایشان می زیستند این هر دو قبیله در دوره های مختلف دست کم اسما زیر قیادت بلغارها بودند. باشقیر * ها (بسجرت ) در مشرق دست نشاندة بلغارها بودند و بعضی از قبایل پچنگ و غز در جنوب شرقی کاملا مستقل از بلغارها به زندگی چادرنشینی خود ادامه می دادند. قوم بدوی تر برطاس /برداس که احتمالا اجداد موردوا ها بودند در بیشه زارهای واقع در میان بلغارها و خزرها می زیستند. ایشان که دست نشاندة خزران بودند کرارا با هجوم بلغارها روبرو می شدند و بعدها نیز جزو دولت بلغارها شدند. فاصلة قلمرو خزران تا سرزمین برطاسها پانزده روز راه و از آنجا تا مرز سرزمین بلغارها احتمالا در شمال غرب نیز پانزده روز راه بوده است . قبایل مختلف اسلاو (روسی ) در غرب می زیستند ولی حد مستملکات شرقی آنها معلوم نیست . از اینکه ابن فضلان غالبا فرمانروای بلغار را «ملک الصق'البه » (شاه اسلاوها) نامیده پیداست که برخی از این قبایل در قرن چهارم دست نشاندة بلغارها بوده اند.

بلغارها به اردوها و گروههای بسیار تقسیم شده بودند و مؤلفان اسلامی آنها را به نامهای گوناگون می شناسند. ابن رسته (ص 141) و متابعان وی از سه گروه اصلی موسوم به برصولا اشکل (یا اسکل ) و بلکار نام برده و ابن فضلان علاوه بر اسکل به قبیلة سوار و گروه یا عشیرة بزرگی موسوم به برنجار که قبلا به اسلام گرویده بودند و مسجدی چوبی داشته اند اشاره کرده است (ص 92ـ93 95). قبایل دست نشاندة فینی در بیشه زارها سکونت داشتند و (در دوره ای متأخرتر) جمعیتی مختلط از بازرگانان و صنعتگران اهل روسیه خزریه آسیای مرکزی و حتی بغداد در شهرها می زیستند.

نهادهای سیاسی . فرمانروای بلغار یلطوار (در سفرنامة ابن فضلان ص 53: بلطوار) خوانده می شد و این عنوانی ترکی است که به شکل آلتبر در سنگنبشته های اورخون نیز آمده است . این عنوان امیری کوچک خراجگزار خاقان ـ در اینجا خاقان خزران ـ است و دلالت بر آن دارد که سرزمین بلغارها در اصل تنها بخشی از امپراتوری بزرگتری را تشکیل می داده و فرمانروای آنها کاملا مستقل نبوده است . هر خانوار بلغار یک پوست خز به عنوان مالیات به خزران می پرداخت و حضور یکی از پسران شاه بلغار به صورت گروگان در دربار خاقان خزران نیز نشانة دیگری از دست نشاندگی ایشان بوده است . هم پیمانی بلغارها با خلیفة بغداد احتمالا این مناسبات فئودالی را سست تر کرد ولی ظاهرا فقط پس از سقوط حکومت خزران در354 بود که بلغارها توانستند حکومتی کاملا مستقل داشته باشند. پس از هم پیمانی با خلافت بغداد عنوان قدیم «یلطوار» به عنوان جدید «امیر» تغییر یافت که نشانه ای از قطع متابعت قبلی از خاقان خزران بود و از بروز تغییراتی در وضع فرمانروای بلغار حکایت می کرد.

چون رؤسای قبایل (در سفرنامة ابن فضلان : ملوک ) از استقلال و آزادی بسیار برخوردار بودند حکومت بلغار وحدت سیاسی نداشت این امر از گزارش ابن فضلان دربارة «ملک» اسکل نیز که از اطاعت فرمانی از سوی شاه سرباز می زند آشکار می شود. گرچه وقایعنامه های روسی همواره به حکومت واحد بلغار اشاره می کنند در وقایع 579 خبر از جنگی می دهند که امیرزاده ای بلغار پس از اتحاد با کومانها با شهر بزرگ بلغار آغاز کرده است . در دورة مغول نیز به تأسیس حکومتی دیگر به نام ژوکوتین (جوکه تاو) اشاره شده است .

رابطة فرمانروا با مردم در زمان ابن فضلان هنوز کاملا پدرسالارانه بود. از میان پایتخت (شهری برپا شده از خیمه ها) سوار براسب تنها و بدون محافظ و همراه می گذشت اتباع وی به دیدن فرمانروای خویش از جا برمی خاستند و سر خویش را برهنه می کردند (ص 90). گذشته از خانوادة شاه و رؤسای قبایل پانصد خانوادة مهم طبقة حاکمه را تشکیل می دادند.

اقتصاد و بازرگانی . تا نیمة اول قرن چهارم بلغارها مانند اهالی ترک نژاد استپهای روسیه چادرنشین بودند و دامداری شغل اصلی و بنیاد اقتصاد ایشان بود. این امر به وضوح از منابع متقدم مستفاد می شود چرا که به گفتة ابن رسته (همانجا) مالیات خود را با اسب می پرداختند. ولی ابن فضلان جامعة آنها را در حال تغییر از صحراگردی به یکجانشینی یافت . بااین حال بسیاری از عادتهای شیوة زندگی گذشته هنوز برقرار بود بدین معنی که فرمانروا کرسی نشین ثابت و دایمی نداشت در جاهای مختلف و در خیمه ای بزرگ می زیست . به نوشتة اصطخری (ص 225) اهالی زمستان را در خانه های چوبی و تابستان را در چادر سپری می کردند. در نیمة دوم همین قرن بلغار به صورت مرکز کشاورزی و بازرگانی پررونقی درآمده بود.

ارزن گندم و جو محصول عمدة ایشان بود (ابن رسته ابن فضلان ) و همین محصولات به اضافة گوشت اسب غذای اصلی ایشان را تشکیل می داد. اهالی بابت محصول مزارع خود هیچگونه مالیاتی به شاه نمی پرداختند. براساس یافته های باستان شناختی فن کشاورزی به حدی رسیده بود که قادر بودند محصول خود را صادر کنند روسهای سوزدال که در 415/ 1024 دچار قحطی شده بودند از بلغار گندم وارد کردند و بدین ترتیب از خطر مرگ رهایی یافتند.

با اینکه شغل اصلی بلغارها کشاورزی بود دامداری نیز در اقتصاد آنها سهم مهمی داشت و زیربنای رشته های مختلف تولیدی بخصوص چرمسازی و همچنین صادرات آنها بود. در دوره ای بعد چرم بلغاری (در روسی کنونی موسوم به چرم یوفت ) و کفش بلغاری (در فارسی «موزة بلغاری ») بویژه در مشرق از شهرت خاصی برخوردار بود. باستان شناسان بسیاری از محصولات صنعتی دیگر از جمله اشیای مسین سفالین جواهرات و وسایل بالنسبه پیشرفته کشف کرده اند.

با این حال بازرگانی بین المللی مایة اصلی ثروت کشور بود. رود ولگا یکی از کهنترین راههای تجاری دنیاست و بلغارها از موقعیت مساعد شهر بلغار در تقاطع راههای بازرگانی شرق به غرب و شمال به جنوب استفادة کامل می کردند. آنان خود بیشتر در شمال و اندکی نیز در آسیای مرکزی تجارت می کردند ولی اهمیت بلغار در درجة اول ناشی از این بود که میعادگاه بازرگانان بیگانه چون روسها خزران و مسلمانان بود. شاه از تمام کالاهای تجاری که از طریق رودخانه حمل می شد ده درصد عوارض دریافت می کرد : برای مثال بازرگانان روسی از هر ده تن برده یکی را به عنوان مالیات تحویل می دادند. راه اصلی بازرگانی به آسیای مرکزی (خوارزم ) و کیف منتهی می شد. ] ظاهرا همانگونه که تجار بلغاری به شهرهای آسیای مرکزی سفر می کردند بسیاری از خوارزمیها نیز به ولایت بلغار می آمدند و حتی در آنجا ساکن می شدند ( د.ا.ترک ج 2 ص 785ـ786 به نقل از ابن فضلان فصل 76) [ . بلغارها از سرزمینهای شمالی پوست سمور خز سگ آبی روباه و سنجاب وارد می کردند و مبادلة کالا با اهالی شمال از جمله ویسوها و یوراها با ایما و اشاره انجام می شد (رجوع کنید به ابن فضلان بیرونی مروزی ابوحامد غزناطی ابن بطوطه ). روسها نیز پوست می آوردند و رقم عمدة دیگری که از روسیه آورده می شد برده بود که مجددا از طریق راههای کاروان رو به آسیای مرکزی یا از طریق رود ولگا به ایالات مجاور بحرخزر صادر می شد. مقدسی (ص 325) صورت مفصلی از صادرات بلغارها را ذکر کرده است : پوستهای قیمتی از انواع گوناگون پوست بز و اسب کفش قلنسوه تیر شمشیر زره گوسفند گاو باز مادة اولیة سریشم دندان ماهی چوب درخت قان گردو موم عسل و برده هایی از نژاد اسلاو. دیگر منابع نیز بسیاری از این اقلام را ذکر کرده اند (رجوع کنید به ابن رسته همانجا اصطخری ص 226 ابوحامد غرناطی ). واردات عمده از کشورهای اسلامی شامل منسوجات اسلحه کالاهای زینتی و سفالین بود.

واحد پول رایج چون دیگر قسمتهای اروپای شرقی تا قرن ششم / دوازدهم پوست (بویژه پوست روباه سمور و سنجاب ) بود. مسکوکات نقره نیز که از کشورهای اسلامی وارد می شد رواج داشت و برای خرید کالاهای روسها و اسلاوها به کار می رفت . بلغارها از ابتدای قرن چهارم به تقلید از درهم سامانیان سکه ای ضرب کردند که نام ضرابخانه و تاریخ اصلی سکة سامانی همراه با نام امیر بلغار میکائیل بن جعفر (احتمالا پسر و جانشین جعفربن عبدالله فرمانروا در زمان سفر ابن فضلان ) بر آن بود. از 337 نخستین درهم از ضرابخانه ای بلغاری به نام سوار که به اسم طالب بن احمد ضرب شده است و پس از آن نیز سکه هایی تا تاریخ 357 در دست است . سکه های دیگر با نام مؤمن بن احمد (366) ضرب شده در سوار و بلغار و مؤمن بن الحسن (در فاصلة 366 تا 370) ضرب شده در همان ضرابخانه هاست (رجوع کنید به واسمر ج 57 ص 63 به بعد). بر این سکه ها علاوه بر نام امیران بلغار نام خلفای عباسی نیز دیده می شود.

ابن فضلان در سفرش به شهرک یا روستایی برنخورد زیرا بلغارها در آن زمان صحراگرد بودند. ظاهرا بنای دژ که یکی از وظیفه های اصلی هیئت اعزامی از بغداد بود پایة ساختمان بعدی شهر بلغار قرار گرفت . از سویی سکوت منابع گروه ابن رسته دربارة وجود شهرهایی در سرزمین بلغارها و از سوی دیگر کاربرد واژة بلغار که در آثار ابن رسته و ابن فضلان همواره از آن سرزمین یا مردم بلغار مستفاد می شود و هرگز به شهر اطلاق نشده مؤید نبودن شهر بلغار در این سرزمین پیش از آن تاریخ است . اصطخری (ص 225) نخستین مؤلفی است که به وجود شهرهای بلغار و سوار با مسجدها و بناهای چوبی و 000 10 مرد اشاره کرده است . تمام مؤلفان بعدی این توصیف را با اضافاتی تکرار کرده اند ( حدودالعالم ص 195 : 000 20 مردسوار گردیزی ص 247: 000 500 اهل بیت ). وقایعنامه های روسی از وجود شماری از شهرهای بلغار خبر می دهند ولی به سبب فقدان جزئیات تعیین محل آنها ممکن نیست . «شهر بزرگ بلغار » مهمترین این شهرهاست که در وقایعنامه ها بارها بدان اشاره شده است .

روسها در نیم قرن گذشته در محل شهرهای باستانی سرزمین بلغار به حفاریهای باستان شناختی متعددی دست زده اند. خرابه های نزدیک روستای بولگارسکویه در شش کیلومتری رود ولگا حاکی از فرهنگی پیشرفته در قرنهای هفتم و هشتم است . تمام بناها از قبیل کاخها مسجدها حمامها و نیز دیوارها از سنگ ساخته شده بود محیط شهر بالغ بر ده کیلومتر بود و در شمال و غرب آن حومه هایی وجود داشت . جمعیت آن در آن زمان قاعدتا بالغ بر 000 50 نفر بوده است . کشفیات جدیدتر در بلیر و سوار غنی تر از بولگارسکویه است و به نظر می رسد که بلغار (یعنی خرابه های نزدیک بولگارسکویه ) فقط در قرنهای چهارم و پنجم پایتخت بوده و در دوره های بعد شهر بلیر واقع در کرانة رود چرمشن در بخش مرکزی کشور پایتخت شده باشد. تعیین این امر که «شهر بزرگ بلغار» مذکور در وقایعنامه های روسی به کدام یک از این دو شهر اطلاق می شده مشکل است .

دین . براساس قدیمترین منابع (ابن رسته ح 300) اسلام در میان بلغارها بخوبی مستقر شده بوده و مسجدهای چوبی در این سرزمین یافت می شده است . ] در منابع اسلام عموما قید شده است که بلغارها دین اسلام را در زمان یلطوار المش بن شلکی قبول کرده اند به نوشتة مسعودی (ج 2 ص 16) حکمران بلغار پس از 310 و در زمان خلیفه مقتدربالله مسلمان شد. این بیان قاطع مسعودی نشان می دهد که او آنچه را دربارة اعزام هیئتی از طرف خلیفة بغداد به ولایت بلغار نوشته شده تکرار کرده است . در حالی که خان بلغار و حداقل بسیاری از اهالی آنجا در 310 مسلمان شده بودند. وجود مساجد و مکاتب در دیار بلغار در اوایل قرن چهارم پوشش اهالی آنجا و شباهت مقابر آنجا به مقابر مسلمانان ایالات دیگر همگی نشان می دهند که اسلام در اواخر قرن سوم و در حوزة رود ولگا نفوذ کرده بود ( د. ا. ترک ج 2 ص 784) [ . این امر را ابن فضلان نیز که در سفرش به مسلمانان بسیار مساجد یک خطیب و مؤذن برخورده کاملا تأیید کرده است ] مشخص است که در زمان سفر ابن فضلان بعضی از جماعات بلغار دین قدیمی خود را حفظ کرده بودند. محققا اهالی بومی فین ـ اویغو از تأثیر اسلام به دور ماندند. در میان مسلمانان بلغار آداب و رسوم قدیمی ادامه داشته است (همانجا) [ . منابع عربی متقدم دربارة آغاز گرویدن بلغارها به اسلام سکوت کرده اند و فقط سیاح قرن ششم ابوحامد غرناطی توضیحی افسانه ای دربارة فقه اللغة عامیانة نام بلغار نقل کرده ولی این افسانه در روایات متأخر تاتارها نیامده است . یکی از هدفهای هیئتهای اعزامی از بغداد بویژه هیئت ابن فضلان تحکیم اسلام معرفی فقه اسلامی بنای یک مسجد و یک منبر و نشر اسلام در سرتاسر آن سرزمین بوده است . اسلام در وهلة اول از آسیای مرکزی به بلغار رسید نحوة اذان به شیوة مذهب حنفی بود که در آن زمان در میان ترکان آسیای مرکزی رواج داشت . میان مؤذن و ابن فضلان که پیرو مذهب شافعی بود بحثی درمی گیرد و شاه از مؤذن جانبداری می کند. بلغارها در طول تاریخ خود به مذهب حنفی وفادار ماندند. در شهرها مسجدجامع و مساجد دیگر یافت می شد و حدودالعالم (همانجا) تأیید می کند که اهالی بلغار و سوار در راه دین مجاهدانی غیرتمند بوده اند. به گفتة مسعودی (ج 2 ص 16) یکی از پسران شاه بلغار در زمان خلافت مقتدر به حج رفته است دلیل دیگر پایبندی فرمانروایان ایشان به شعایر دینی هدایایی است که ابواسحاق بن ابراهیم بن محمدبن بلطوار امیر بلغار در 415 به مسجدهای سبزوار و خسروجرد تقدیم کرد (رجوع کنید به بیهقی ص 53). ظاهرا بلغارها در گرویدن قبایل ترک صحراگردی چون پچنگ * ها و کومانها به اسلام تأثیری قاطع داشته اند و به ترویج اسلام در میان روسها نیز که در قرن چهارم /دهم هنوز مشرک بودند امید بسته بوده اند. در 376/986 به منظور ارشاد و جلب شاهزاده ولادیمیر به اسلام هیئتی به کیف روانه شد و اندک زمانی بعد ولادیمیر که درصدد یافتن دین مناسبی برای خود و اتباعش بود مسلمانان بلغار را دعوت کرد که اصول معتقدات خود را برای وی تشریح کنند و در مباحثه ای میان نمایندگان ادیان عمده شرکت جویند.

به سبب کوتاهی روزها و بلندی شبها در زمستان و عکس آن در تابستان در اجرای بعضی از فرایض دینی در این کشور که شمالی ترین سرزمین اسلامی بود مشکلاتی بروز کرد. اقامة نمازهای پنجگانه در روزهای بسیار کوتاه کاری آسان نبود و رعایت اوقات شرعی غیر ممکن می نمود در ماه رمضان نیز مشکلات مشابهی بروز می کرد. این امر که منحصر به مناطق بسیار شمالی یا جنوبی بود و مسلمانان دیگر سرزمینها با آن آشنایی نداشتند بزودی توجه نویسندگان مسلمان را جلب کرد و به مباحثات طولانی دربارة راه حل صحیح این مشکلات انجامید. حتی مرجانی مورخ قازانی در 1276 رساله ای در این باره نوشت (رجوع کنید به طوغان ص 170 به موارد دیگری نیز اشاره کرده است ).

زبان و ادبیات . بقایای زبان بلغارها مانند زبان خزران بسیار اندک است و بیشتر به اسامی جایها و اشخاص و از قرن ششم به بعد نیز به تعداد نسبتا زیادی گورنوشته محدود می شود. پیوندهای زبان شناختی زبان ایشان مدتهای مدید به صورت مسئله ای باقی بود. به نوشتة اصطخری (همانجا) زبان بلغارها به زبان خزران می ماند ولی هیچ یک به زبانهای برطاس و روس شباهتی ندارند (تحلیلی از شرح کاشغری دربارة زبان بلغار را با بحثی در کل موضوع می توان در مقالة پریتساک 1959 ص 92ـ116 یافت ). ولی در حال حاضر مشخص شده است که زبان بلغار به گروه به اصطلاح زبانهای «بلغاری» شاخة غربی (یا هونی غربی) زبانهای ترکی تعلق دارد و گروههای دیگر عبارت اند از : غزی قبچاقی و قرلقی . گروه «بلغاری » علاوه بر خزری شامل این زبانهاست : 1) زبان بلغاری بدوی ـ زبان سنگنبشته های بلغاری نخستین و به اصطلاح «صورت اسامی امیران» بلغارهای دانوب که در وقایعنامة کهنی به زبان روسی یافت شده است (رجوع کنید به پریتساک 1955) 2) زبان بلغاری کوبان که بقایای آن در واژه های دخیل در زبان مجاری یافت می شود 3) زبان بلغاری ولگا زبان گورنوشته هایی که به خط عربی در سرزمین بلغار یافت شده است . میزان خویشاوندی میان این زبان و زبان چوواش کنونی تا به حال به نحوی رضایتبخش پژوهش و تبیین نشده است . چون چوواشها از فرهنگ اسلامی بسیار پیشرفتة بلغارها تأثیر چندانی نپذیرفته اند محتمل نیست که از بازماندگان بلغارها باشند تاتارهای قازان در چنین ادعایی محق ترند.

از گورنوشته های منحصر به فرد یادشده مورخ قرون ششم تا هشتم که بگذریم اثر مکتوب دیگری از بلغارها در دست نیست . به نوشتة ابن ندیم (ص 21) بلغارها پیش از گرویدن به اسلام خط چینیان و مانویان را به کار می برده اند ولی نمونه ای از این نوشته ها به دست ما نرسیده است . ابوحامد به کتابی موسوم به تاریخ بلغار نوشتة قاضی یعقوب بن نعمان بلغاری مورخ ابتدای قرن ششم اشاره کرده است در 989 شرف الدین حسام الدین بلغاری رسالة تواریخ بلغاریه را به زبان تاتاری نوشت که جز داستانهای افسانه وار دربارة ترویج اسلام و سرگذشت مشایخ چیز دیگری در آن یافت نمی شود این کتاب در 1320/1902 در قازان به طبع رسید.

تاریخ . قلت منابع امکان نمی دهد که مسیر تاریخ بلغار را بادقت دنبال کنیم . بلغارها در زمان سفر ابن فضلان به عرصة تاریخ مکتوب وارد شدند فرمانروای ایشان در این دوران المش بود که بعدا عنوان امیر جعفربن عبدالله بر خود نهاد. نام پسر و جانشین او میکائیل بن جعفر و نیز اسامی سه فرمانروای دیگر در سکه ها یافت می شود: طالب بن احمد مؤمن بن احمد و مؤمن بن الحسن (دربارة زمان حکومت ایشان رجوع کنید به سطور پیشین بخش اقتصاد). تا سقوط سلسلة خاقانهای خزریه بلغارها خراجگزار ایشان بودند. اراضی حوضة رود ولگا در 353 به دست اسویاتوسلاو امیر کیفی با خاک یکسان شد بازتابی از این امر در داستان ابن حوقل دربارة تسخیر بلغار برطاس و خزر در 358 یافت می شود (رجوع کنید به ص 392ـ394). البته این تاریخ وقوع لشکرکشی روسها نیست بلکه سالی است که خبر این رویدادها به ابن حوقل رسیده است . این حمله آثار دیرپایی در آبادانی بلغار برجای نگذاشت لشکرکشی دوم روسها در 374ـ375 به سرکردگی ولادیمیر پسر اسویاتوسلاو نیز چندان خسارتی به بار نیاورد برعکس سقوط خاقانهای خزریه به سود بلغارها تمام شد به محض اینکه نیروهای روسی پس از کسب پیروزی عقب نشینی کردند پچنگهای صحراگرد که برای بلغارها خطری جدی به شمار نمی آمدند جای ایشان را گرفتند. پیمان بازرگانی که در 396ـ397 براساس تساوی حقوق منعقد شده نشان می دهد که مناسبات روسیه و بلغار اندک زمانی بهبود یافته بود ولی هر دو کشور علاقة مشابهی به تجارت پوست در شمال داشتند و این امر از نیمة دوم قرن پنجم به نبردهای مستمر انجامید از آن زمان به بعد تاریخ بلغار تاریخ جنگهای ایشان با روسهاست .

در 481/1088 بلغارها شهر روسی مورم را تصرف کردند ولی اندک زمانی در دست ایشان بود. پس از این رویداد بلغارها حالت تدافعی داشتند و بارها ـ در 514/1120 559/ 1164 567 ـ 568/1172 578ـ579/1183 617/ 1220 شهر بلغار به محاصرة روسها درآمد. تنها به دو حملة بلغارها اشاره شده است : در 500 ـ501/1107 حملة ناموفقی به شهر سوزدال کردند و در 615/1218 شهر اوست یوگ واقع در منتهی الیه شمال را غارت کردند. حملة مغول نبرد با روسها را تقریبا به مدت دو قرن متوقف کرد.

ابوحامد که در نیمة اول قرن ششم از شهر بلغار و حوضة رود ولگا دیدن کرده دربارة تاریخ سیاسی آنجا جز اینکه در شهر سقسین واقع در قسمت سفلای رود ولگا امیری بلغار می زیسته و مسجدی بلغاری وجود داشته است مطلب دیگری ذکر نکرده است .

مغولان که پس از پیروزی بر قوای روس در کرانة رود کالکا (621) به جانب مشرق بازمی گشتند به دام بلغارها افتادند و دچار تلفات بسیار شدند (ابن اثیر ج 12 ص 254). انتقام این واقعه به خونین ترین وجه گرفته شد در 626 پیشقراولان بلغار در کنار رود یایک (اورال ) منهزم شدند و به گفتة منابع اسلامی در 633ـ634 و براساس نوشتة وقایعنامه های روسی در 634ـ635 مغولان به کشور بلغار تاختند و پایتخت آن را با تمام اهالی از بین بردند.

از آن به بعد سرزمین بلغار بخشی از قلمرو اردوی زرین * یعنی فرمانروایی مغولان در اروپای شرقی شد. شهر بلغار ظاهرا در مدت بالنسبه کوتاهی بار دیگر رونق یافته است کشفیات باستان شناختی حاکی از فرهنگ پیشرفتة همین دوران است و بیشتر گورنوشته ها به دورة مغول تعلق دارد. از تاریخ بعدی کشور و پایتخت آن چندان اطلاعی نداریم و حتی از تاریخی که اهالی شهر را ترک کردند و همچنین علت آن خبری در دست نیست . شهر از لشکرکشی تیمور در 797 آسیبی ندید ولی چیزی نگذشت که در 801 ـ802/1399 به دست روسها ویران شد. ] کشیشهای روس با تعصب مسیحی خود و با قصد از میان بردن تمام نشانه های دورة اسلامی آثار بلغاری را نیز نابود کردند ( د. ا. ترک ج 2 ص 792) [ . رونق شهر قازان که «بلغار جدید » نیز خوانده شده و بنیان آن اندکی قبل از این تاریخ به دست باتوخان نهاده شده بود احتمالا بیش از این جنگها به شهر بلغار لطمه زد. انتخاب قازان به پایتختی کشور تاتار مستقلی که الغ محمد (متوفی 850) تأسیس کرده بود سرنوشت شهر بلغار را رقم زد و اهمیت آن به عنوان بزرگترین بازار موجود در ناحیة ولگای مرکزی نخست به قازان و سپس به شهر روسی نیژنی نووگورود (گورکی ) انتقال یافت .

] آثار معماری شهر بلغار که تا زمانهای اخیر حفاظت شده اینهاست : آق سرای قره سرای منارة کوچک مقبرة خان قصرهای خانها چهار ـ گوش (چهار ـ پرچماق ) منارة بزرگ و بنای کاخ یا مسجدی که در 1307/1889 تعمیر شده و به عنوان صومعة روسها به کار می رفت . خرابه های شهر بلغار در جمهوری تاتارستان در منطقة اسپاسک امروزی در 115 کیلومتری جنوب شهر قازان و در فاصلة 5ر6 کیلومتری چپ رود ولگا قرار دارد ( د. ا. ترک ج 2 ص 792ـ793) [ .

واژة بلغار هنوز در ادبیات به کار می رود و اگرچه اکنون تنها به عنوان نام یک کشور کاربرد دارد تا قرن سیزدهم نیز تاتارها خود را بلغار می نامیدند.

منابع : ابن اثیر کتاب الکامل چاپ تورنبرگ لیدن 1851ـ1876 ] ابن بطوطه سفرنامة ابن بطوطه ترجمة محمدعلی موحد تهران 1361 ش [ ابن حوقل کتاب صورة الارض چاپ دخویه لیدن 1967 ابن رسته کتاب الاعلاق النفیسة چاپ دخویه لیدن 1967 ] ابن فضلان سفرنامه ترجمة ابوالفضل طباطبائی تهران 1345 ش ابن ندیم کتاب الفهرست چاپ رضا تجدد تهران 1350 ش [ اسماعیل بن علی ابوالفداء کتاب تقویم البلدان چاپ رینود و دیسلان پاریس 1840 محمدبن عبدالرحیم ابوحامد غرناطی تحفة الالباب و نخبة الاعجاب چاپ فران پاریس 1925 همو المعرب چاپ دوبلر ابراهیم بن محمد اصطخری کتاب مسالک الممالک چاپ دخویه لیدن 1967 ] علی بن زید بیهقی تاریخ بیهق چاپ احمد بهمنیار تهران 1345 ش چاپ افست تهران 1361 ش [ عطاملک بن محمد جوینی کتاب تاریخ جهانگشای چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی لیدن 1911ـ1937 ] حدود العالم من المشرق الی المغرب چاپ منوچهر ستوده تهران 1362 ش محمدبن ابی طالب دمشقی نخبة الدهر فی عجائب البر و البحر ترجمة حمید طبیبیان تهران 1357 ش رشیدالدین فضل الله جامع التواریخ چاپ محمد روشن و مصطفی موسوی تهران 1373 ش [ زکریابن محمد قزوینی کتاب آثارالبلاد و اخبارالعباد چاپ فردیناند ووستنفلد ویسبادن 1967 ] عبدالحی بن ضحاک گردیزی زین الاخبار چاپ عبدالحی حبیبی چاپ افست تهران 1347 ش [ علی بن حسین مسعودی مروج الذهب و معادن الجوهر چاپ باربیه دمینار و پاوه دکورتل پاریس 1861ـ1877 محمدبن احمد مقدسی احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم چاپ دخویه لیدن 1877 یاقوت حموی معجم البلدان چاپ فردیناند ووستنفلد لایپزیگ 1866ـ1873

M. Canard، "Ibn Fad ¤ lہn chez les Bulgares a ¦ e la Volga"، AIEO Alger (1958)، 41-146; Grekov، Volzhskiye Bolgary ، Istoric § eskiye zapiski ، 14، 1945، 1 ff.; [ I A ، s.v. "Bulgar" (by Akdes Nimet Kurat)]; Istoriya Tatarskoy ASSR ، I. Kazan 1956; Kovalevskiy، Kniga Achmeda ibn Fadlana... ، Kharkov 1956; Mدller، Fragm، Hist. Graec .; Polnoe sobraniye russkikh l'etopisey ، Moscow 1846-1925 (for Russian chronicles); Constantine Porphyr، De adm. imp .; O. Pritsak، Die bulgarische Fدrstenliste ، Wiesbaden 1955; idem، "Ka ¦ ىgaris Angaben دber die Sprache der Bolgaren"، ZDMG ، 109 (N.F. 34، 1959); A. P. Smirnov، Trudy Kuybishevskoy Arkheolog. Ekspediciyi ، Moscow 1954; idem، Volzhskiye Bolgary ، Moscow 1951; Spuler، Die Goldene Horde ، Leipzig 1943، bibliography; Z. V. Togan، Ibn Fad ¤ la ¦ n's Reisebericht ، Leipzig 1939; R. Vasmer، Wiener Num ismatische Zeitschrift ، 1924; Yakubovskiy، K istoricheskoy topografii Itila i Bulgara ، Soviet، Arkheologiya ، 10، 1948، 255.

/ هربک ( د. اسلام ) /