ترک / ترکها .


نام مشترک گروههای قومی ترک زبان . هریک از این اقوام نام مخصوصی دارند و در منطقة پهناوری از کوههای خینگان, و از هندوستان و ایران و مصر در جنوب تا مصب رود لنا و حوضة رود کاما در شمال پراکنده شده اند ( میدان لاروس ج 12 ص 342). بسیاری از اقوام ترک زبان زبان ترکی را بر اثر ارتباط و آمیزش با ترک زبانان اخذ کرده اند (گومیلیوف ص 33) ازینرو اصطلاحاتی چون «خلقهای ترک » و «ترکان » به مفهوم قوم ترک نیستند ( بریتانیکا) و نام ترک نیز فقط جنبة زبانی دارد و از هرگونه معنای نژادی عاری است ( د. فارسی ذیل «ترکها»).

معنی و منشأ نام ترک : بعضی پژوهشگران برای یافتن قوم یا ملتی که در گذشته های دور نام ترک داشته اند جستجو کرده اند. به نوشتة هامر ـ پورگشتال (1188ـ1272/ 1774ـ1856) طایفة ترک باید همان باشد که هرودوت در تألیفات خود تارژتااوس / ترگیتاوس ذکر کرده و در تورات توقارمه / توغارمه آمده است (ج 1 ص 3). توگرماه / توجرمه نوادة یافث بن نوح بوده است و «بیت توجرمه اسم شهر یا بلادی می باشد که اهل آنجا با صور تجارت اسب و استر داشتند» و ظاهرا بلاد توجرمه در طرف شمال شرقی آسیای صغیر بوده است (سفر تکوین 10:3 کتاب حزقیال نبی 27:14 38: 5ـ6 هاکس ذیل «توجرمه »). روایاتی که در بارة فرزندان یافث بر اساس مندرجات تورات ساخته و پرداخته شده به کتابهای دورة اسلامی راه یافته است (دینوری ص 2 4 34 یعقوبی تاریخ ج 1 ص 12ـ17 رشیدالدین فضل الله ج 1 ص 15 47 138 147) در حالی که در کتب عهد عتیق و جدید اشاره ای به اقوام ترک و رابطة آنان با یافث و فرزندانش نشده است .

بعضی نیز تور (طوج ) پسر فریدون را که بنا بر روایات ایرانی به فرمانروایی توران رسیده بود پدر ترکها قلمداد کرده اند ( رجوع کنید به مجمل التواریخ و القصص ص 27). در شاهنامه و بعضی آثار عربی و فارسی که منشأ آنها روایات عهد ساسانی است (اوستا 1356 ش ج 1 ص 71) و حتی در بعضی آثار پهلوی چون بندهش تورانی مترادف ترک است و توران ترکستان نامیده شده است ( بندهش ص 72ـ73 128 140ـ141 193). علت اصلی این دیدگاه مهاجرتهای ترکها به سرزمین توران و غلبة آنان بر تورانیان و در نتیجه تغییر ترکیب جمعیت در آن خطه بوده است (بارتولد 1366 ش ج 1 ص 168) چنانکه طبری نوشته است که فریدون سرزمین ترک و چین را به فرزندش طوج (تور) داد (ج 1 ص 212). فردوسی نیز ترک یعنی توران زمین و چین را سهم تور و وی را سالار ترکها و چین خطاب کرده است (کتاب اول ج 1 ص 70 نیز رجوع کنید بهابوریحان بیرونی ص 194 گردیزی ص 6).

معروفترین قهرمان تورانی افراسیاب است که در بعضی آثار کلاسیک ترکی به عنوان خاقان بزرگ ترکها معرفی و نام اصلی ترکی او البارتنکا (شخص نیرومند و دلاور چون ببر) نوشته شده است (بانارلی ج 1 ص 14 کاشغری ج 1 ص 44 ج 3 ص 273). حمزة اصفهانی (ص 14 17 27 34) او را افراسیاب ترک و دینوری (ص 10 88) وی را پادشاه ترک نامیده است . ابن بلخی (ص 13) افراسیاب را پرورش یافتة ترکستان و صاحب مجمع التواریخ والقصص (ص 105) او را فرزند پشنگ (نبیرة تور) و ثعالبی مرغنی (ص 123ـ124) نیز وی را فرزند پشنگ و پادشاه کشور ترک و ایرانشهر ذکر کرده است .

بعضی سلاطین ترک خود را از نسل افراسیاب دانسته اند چنانکه قراخانیان / ایلک خانیان را آل افراسیاب (بارتولد 1358 ش ص 336ـ 338 نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ) نیز نامیده اند. سلجوقیان نیز مانند قراخانیان افسانه ای در بارة برآمدنشان از تبار افراسیاب جعل کرده اند در حالی که آنان خود را وابسته به اوغوز یا ترکمن و حتی از طایفة قنق (قینیق ) اوغوز می دانستند (حمدالله مستوفی ص 426 بارتولد 1376 ش ص 125).

طوغان (ص 36 نیز رجوع کنید به د. ا. ترک ج 2 ص 97) و بانارلی (ج 1 ص 13ـ 15) افراسیاب یا الب ارتنکا را همان پادشاه سکایی دانسته اند که در 625 ق م به دست کیخسرو به قتل رسیده است . در صورتی که در اوستا «فرنگرسین » و در متون پهلوی «فراسیاک » (اوستا 1347 ش ج 1 ص 207) به معنای «شخص هراس انگیز» آمده است (بارتولومه ستون 986). بنابراین بر اساس متون مذکور افراسیاب تورانی و فریدون تبار بوده و آمدن نامش در اوستا گمان ترک بودن را از او دور می کند ( رجوع کنید به توران * ).

نخستین مأخذ شناخته شده که در آن کلمة ترک بارها به عنوان نام جمعی از مردمان به کار رفته سنگنبشته های اورخون است که شامل چند سنگ قبر از جمله سنگ قبر کول تگین (113/ 731) و بیلگه قاغان / خاقان (116/734) بوده است . چون در خط رونی ــ که سنگنبشتة مذکور به آن خط نوشته شده است ــ حرف یا نشانه ای وجود دارد که غالبا در ترکی اوک یا اوک و گاهی کو و کو خوانده می شود ازینرو میان پژوهشگران در بارة چگونه خواندن این حرف اختلاف نظر به وجود آمده است . چنانکه کلاوسون آن را تورکو و دورفر توروک خوانده است ( رجوع کنید به رشیدالدین فضل الله ج 3 تعلیقات روشن و موسوی ص 2030).

در منابع چینی ترکها تو ـ کیوئه یا تو ـ چیوئه نامیده شده اند که محققان آن را تورکوت تورکیت تورکوز و تورکیت و تورک خوانده اند ( د. ا. ترک ج 12 بخش 2 ص 142ـ 143) که این اسامی غالبا دو هجایی هستند. به اعتقاد لوئی بازن از سدة ششم تا هشتم میلادی به احتمال قوی نام ترک دو هجایی بوده و ظاهرا بتدریج از توروک /toruk به توروک / turuk و سرانجام به تورک / turk یا ترک تبدیل شده است ( د. ا. ترک ج 12 بخش 2 ص 143). قفس اوغلو ضمن تأیید نظر بازن نظر کسانی را که کلمة ترک را با کلمة یک هجایی تور مرتبط می دانند مردود می شمارد (همانجا).

وامبری در 1296/ 1879 کلمة ترک را مشتق از فعل تورمک به معنای «تولیدمثل کردن » و «به وجود آمدن » دانسته است ( د. ا. ترک ج 12 بخش 2 ص 143). دورفر در 1344ش / 1965 کلمة ترک را که در سنگنبشته های اورخون آمده بود «خلق وابسته به دولت و تبعه » معنا کرده و مولر کلمة ترک را در صورت اسم بودن «نیرو» و «قدرت » و در صورت صفت واقع شدن «نیرومند» و «قدرتمند» معنا کرده است . این نظر را برخی محققان نیز از جمله تامسن کلاوسون نمت دورفر و بازن پذیرفته اند ( د. ا. ترک همانجا آوجی اوغلو ج 1 ص 295).

در سنگنبشته های اورخون کلمة توروک معمولا با کلمة بدون (قبایل خلق مردم ) همراه بوده و به صورت توروک بدون (مردم ترک ) آمده است (تکین سنگنبشتة کول تگین رویة شرقی بندهای 6 10ـ11 22 25 27 رویة جنوبی بندهای 6ـ 8 رویة شمالی بند 6 سنگنبشتة بیلگه قاغان رویة شرقی بندهای 7 10 19 21ـ22 30 33 38 رویة شمالی بندهای 5 ـ6 8) که این نام بیشتر جنبة سیاسی داشته است . از مطالب مذکور در این سنگنبشته ها چنین برداشت می شود که ترک بدون فقط شامل بخشی از ترک زبانان دشت می شده است و قبایل ترکی چون «اوغوز»ها «قرلق »ها (در منابع فارسی و عربی : قرلغ خرلق قرلوغ قرلیغ قارلق خرلخ خلخ رجوع کنید بهرشیدالدین فضل الله ج 3 تعلیقات روشن و موسوی ص 2055) «قرقیز»ها «تورگش » ها «اون ـ اوق » ها جزو ترک بدون به شمار نمی آمدند بلکه جزو طوایفی چون تغز غزبدون قرقیزبدون و اون اوق بدون بودند و عموما نیز با ترک بدون دشمنی داشتند. ترک بدون نامی بود که به اتحادیه ای از قبایل داده می شد اما همة آنها تبار و حتی زبان مشترکی نداشتند. چنانکه وقتی بیلگه قاغان نوشته است «بدون من » لزوما از قبایل هم تبار و هم زبان سخن نگفته است . وی در مورد طایفة تغزغز که چهار بار با آن جنگیده بود نوشته است : «بدون تغزغز بدون من بود» یعنی خلق مذکور روزگاری به من وابسته بود و از من فرمان می برد ولی اکنون از اطاعت من امتناع کرده است و دیگر بدون من به شمار نمی آید. بنابراین وقتی امپراتوری گوک ـ ترک ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) ضعیف شد قبایل و اقوامی که جزو ترک بدون بودند از آن کناره گرفتند و ترک بدون متلاشی شد و قبایل عضو آن پراکنده شدند تا آنکه اتحادیة دیگری آنها را جذب کرد.

نظر غالب محققان این است که نام ترک در ابتدا نام قبیله یا لقب و عنوان نیای دودمان حاکم آشینا/ آشه ـ نا بوده است . با سازمان یافتن اتحادیة قبایل تحت رهبری و فرمانروایی خاقانهای گوک ترک نام اتحادیة مذکور بدون ترک شد و عمومیت یافت . قبایل عضو بدون حتی اگر هم زبان هم بودند هر یک نام خاص خود را داشتند. چنانکه پیش از ظهور چنگیز مغول تنها نام یک قبیله بود اما بعدها نام امپراتوری بزرگی شد که قبایل بسیاری را در برمی گرفت (آوجی اوغلو ج 1 ص 288ـ 295).

از اوایل سدة اول / نیمة دوم سدة ششم میلادی نام ترک در امپراتوری پهناور گوک ترک بر اقوام متعدد و غالبا ترک زبان اطلاق گردید و این نام در خارج از مرزهای امپراتوری و در کشورها و سرزمینهای مجاور نیز شناخته شد. بیزانسیها که از دیرباز با اقوام و قبایل صحرانورد ترک زبان و غیرترک زبان ارتباط و آشنایی داشتند پس از تشکیل امپراتوری گوک ترک و ایجاد مناسبات سیاسی و اقتصادی با آنان از ترکها سخن به میان آوردند (قفس اوغلو ص 27).

در منابع ایرانی هم از این تاریخ به بعد نام ترک بتدریج جانشین نام تورانی شد. عربها از دورة جاهلی با ترکها آشنایی داشته اند و در اشعار برخی از شعرای عصر جاهلی مانند نابغة ذبیانی (متوفی 604 میلادی ) و اعشی (متوفی بعد از 4) و نیز مطالبی که از ابوطالب عموی پیامبر اکرم نقل شده از گوک ترکها با اسم ترک سخن رفته است (طوغان ص 74 435). در برخی منابع نیز به چادر ترکی (قبة ترکیة) که پیامبر اکرم در آن اعتکاف کرده اشاره شده است (از جمله رجوع کنید به مسلم بن حجاج نیشابوری ج 1 ص 825).

در زین الاخبار آمده است که «و از آنچه این ولایت ترکستان از آبادانی دورتر بود آن دیار را ترک نام کرد» (گردیزی ص 256). محمود کاشغری (ج 1 ص 293ـ294) با اشاره به معنای واژة ترک حدیثی نقل کرده است که خداوند لشکری دارد و آنان را ترک نامیده و در شرق سکونت داده است و هرگاه بر قومی خشم گیرد ترکها را بر آن قوم مسلط و چیره کند.

با عمومیت یافتن نام ترک در منابع بیزانسی از قرن ششم میلادی آسیای میانه «تورخیا» (ترکیه ) نامیده شد. در حدود سدة سوم تا چهارم / نهم تا دهم همین نام به سرزمینهایی که از رود ولگا تا اروپای مرکزی گسترده بودند اطلاق گردید. از قرن ششم / دوازدهم آناطولی به سبب جنگها و مهاجرتهای ترکها به آنجا ــ که این مهاجرتها از اوایل نیمة دوم قرن پنجم آغاز شده بود ــ به ترکیه معروف شد. یک قرن بعد سوریه و مصر نیز با به قدرت رسیدن ممالیک نام ترکیه به خود گرفتند ( میدان لاروس ج 12 ص 342 د. ا. ترک ج 12 بخش 2 ص 143). در منابع ایرانی نیز سرزمینی که توران نام داشت بتدریج ترکستان خوانده شد. جغرافیدانان مسلمان قلمرو ترکها را از سیحون تا شمال و مشرق دانسته اند (آوجی اوغلو ج 1 ص 296).

خاستگاه نخستین : مورخان غربی با استناد به منابع چینی کوههای آلتای را میهن نخستین ترکها دانسته اند در حالی که بعضی مورخان منطقه ای بین کوههای آلتای و دشتهای قرقیز یا جنوب غربی دریاچة بایکال را به عنوان میهن اولیة ترکها ذکر کرده اند. بعضی از زبان شناسان مشرق آلتای یا شرق و غرب کوههای خینگان یا دو طرف طول شرقی 90 را خاستگاه ترکها دانسته اند. پژوهشهای اخیر زبان شناسی احتمال وجود سرزمین مادری ترکها را در دشتهای بین کوههای آلتای و اورال و حتی در صحراهای شمال شرق دریای خزر تقویت می کند ( د. ا. ترک ج 12 بخش 2 ص 144). آنچه مسلم است ترکها در سده های پیش و پس از میلاد در مغولستان و عموما در دشتهای شمالی دیوار بزرگ چین می زیسته اند و در جنوب با چینیان در غرب با هندواروپاییان و در جنوب غربی با سکاها هم جوار بوده اند و واژگانی را از آنان گرفته و به زبان خود وارد کرده اند (رشیدالدین فضل الله ج 3 تعلیقات روشن و موسوی ص 2030ـ2031).

محققان تاریخ ترکها را عموما با «هسیونگ ـ نو» ها/ «هیونگ ـ نو» ها که در منابع چینی هون ها نامیده شده اند آغاز می کنند و آنان را نیاکان ترکها به شمار می آورند (چاپلیکا ص 62 د. اسلام چاپ اول ج 8 ص 900 بارتولد 1376 ش ص 33). محققان همچنین به ظهور هیونگ ـ نوها در حدود دویست پیش از میلاد و انتساب ترکها به آنان اشاره کرده و هیونگ ـ نو را نامی مشترک برای ترکها و مغولها و احیانا تونگوز های باستان ذکر کرده و بنیانگذار امپراتوری بزرگ هیونگ ـ نو را ترک دانسته اند ( بریتانیکا همانجا د. ا. ترک ج 12 بخش 2 ص 148). آوجی اوغلو آورده است که با توجه به اطلاعات زبانی و فرهنگی خاندان قاغان (خاقان ) که در رأس هونها قرار داشته ترک بوده است . در میان هونها که حدود صد قبیله بودند قبایل ترک و نیز قبایل مغول و تونگوز وجود داشته اند (ج 1 ص 436ـ437). کلاوسون (ص 9 20ـ21) زبان هونها را نوعی ترکی اولیه ذکر کرده و با تجزیه و تحلیل نامهای چینی چند قبیله ای که به اطاعت هونها در آمدند ترک بودن آنها را محتمل دانسته و نوشته است که ترکها در سدة سوم پیش از میلاد در استپهای آسیا بوده اند.

دورة روشن تاریخ امپراتوری هون از 209 ق م آغاز شد (بانارلی ج 1 ص 17 ج 2 ص 1071) و قلمرو آن با مغلوب کردن قبایل مختلف ترک و مغول و تونگوز و هندواروپایی از دریاچة بایکال تا تبت و از دریای خزر و کوههای اورال تا رود زرد (هوانگ هو) گسترش یافت ( د. آ. ج 10 ص 272 میدان لاروس ج 6 ص 55) و اراضی شمالی چین را در بر گرفت . در همین دوره دیوار بزرگ چین برای جلوگیری از حملات هونها ساخته شد (کلاوسون ص 17 گروسه ص 57 آوجی اوغلو ج 1 ص 227 428 قفس اوغلو ص 39). با افزایش قدرت چین از اواسط سدة دوم پیش از میلاد امپراتوری هون رو به انحطاط گذاشت (کلاوسون ص 21 آوجی اوغلو ج 1 ص 452). سرانجام امپراتوری هون ضعیف شد و در اواسط قرن اول پیش از میلاد به دو امپراتوری جنوب شرقی و شمال غربی تقسیم گردید. شاخة جنوب شرقی تحت حمایت چین در آمد و شاخة شمال غربی در آخرین دهة قرن اول میلادی از هم پاشید و هونهای شمالی به سوی غرب و دشتهای شمالی دریای خزر کوچیدند تا بعدها زمینه ساز تشکیل دولت هونهای اروپا شوند ( میدان لاروس ج 12 ص 342 اوزدک ج 1 ص 10). امپراتوری هونهای جنوب شرقی پس از آنکه در 216 میلادی به دست امپراتوری چین منقرض شد چند قسمت گردید. بخشی از آنان به سوی غرب رفتند و بخشی به «سین ـ پی » های مغول تبار ــ که جانشین هونها در آسیای مرکزی شده بودند ( رجوع کنید به گروسه ص 114 کلاوسون ص 20 بارتولد 1376 ش ص 33ـ34 آوجی اوغلو ج 1 ص 455) ــ پیوستند و بخشی دیگر به سرزمینهای کنونی ترکستان روس و ایران و هندوستان رفتند و نام «آق هون » (یا هیاطله یا هفتال / هفتالیت / افتالیت یا هونهای سفید) به خود گرفتند و بعضی نیز که در آسیای میانه ماندند دولتهای محلی کم نفوذ و ناپایداری تشکیل دادند ( میدان لاروس ج 6 ص 55). هونهایی که به غرب و قزاقستان و اراضی شمالی دریای خزر عزیمت کردند تحت فشار اتحادیة قبیله ای آوار ـ هونها ــ که از قبایل ترک و مغول تشکیل شده بودند ــ از اواسط نیمة دوم قرن چهارم میلادی به حوضة رود دانوب و دشتهای مجارستان رفتند ( د. آ همانجا).

یکی از علتهای نیامدن هونها از شرق و غرب دریای خزر به جنوب را حضور دولت نیرومند ساسانی در این سرزمینها دانسته اند. در حدود 415ـ420 میلادی هونها هم زمان با جنگ ایران و روم به مرزهای شمالی ایران حمله کردند لیکن با شکست مواجه شدند (آوجی اوغلو ج 1 ص 496).

هونها پس از استقرار در مجارستان امپراتوری روم شرقی را وادار به پرداخت باج کردند و دامنة لشکرکشیهای آنها بویژه پس از قرارگرفتن آتیلا از 434 میلادی در رأس آنها تا غرب اروپا یعنی فرانسه و اسپانیا کشیده شد (گروسه ص 149). به نوشتة قفس اوغلو (ص 58) نیروهای امپراتوری هونهای اروپا متشکل از حدود 45 قوم از چندین تبار با زبانهای مختلف بود که از لحاظ سیاسی متحد شده و ژرمنها اسلاوها هندوایرانیها (چون «آلان »ها و «سرمت / سارمات »ها) فینو ـ اویغور و ترکها اقوام اصلی تشکیل دهندة آن بودند. وی در بارة ترکها نوشته است که «بش ـ اوغور» ها «ان ـ اوغور» ها و «شرا ـ اوغور» ها در جلگه های شمالی دریای سیاه به سوی رود ولگا آکاتیرها در غرب دریای آزوف سابارها و توده های دیگر ترک در شرق ولگا پراکنده بودند.

آتیلا در اواخر سلطنت خود در غرب و شرق اروپا شکستهایی خورد و ناگزیر شد به سواحل دریای سیاه بازگردد. امپراتوری هونها با مرگ آتیلا در 453 میلادی از هم پاشیده شد. گروههایی از آنها به استپهای روسیه بازگشتند و گروههایی در اروپا ماندند و به اتحادیه هایی چون بلغار و آوار پیوستند. قبایلی چون قوتریغور / قوتوریغور و اوتورغور /اوتریغور / اوتریگور که در شمال دریای سیاه مانده بودند بر اثر تحریکات دو امپراتوری روم غربی و شرقی درگیر جنگهایی با هم شدند که تا نیمة دوم قرن ششم میلادی ادامه یافت تا اینکه قومی به نام «آوار» آن دو امپراتوری را شکست داد و مرغزاران روس را تصرف کرد. این حمله عکس العمل ظهور «توـ کیو»ها یا ترکهای تاریخی در آسیای شمالی بود (گروسه ص 154ـ156).

در زندگی صحرانوردان قانونی حاکم بود که طبق آن هر اتحادیه ای که متلاشی می شد اتحادیة دیگری با شرایط و قوانین متفاوت پدید می آمد و بدین ترتیب زنجیره ای از اتحادیه ها به دنبال هم تشکیل می شد. در فاصلة بین انقراض امپراتوری هون و شکل گیری امپراتوری گوک ترک که خاقانات ترک نیز نامیده شده اند اتحادیه های قبیله ای کوچک ترک زبانی در مغولستان و دشتهای آسیای مرکزی به وجود آمد (کلاوسون ص 14 گروسه ص 15 چاپلیکا ص 70ـ71 قفس اوغلو ص 36ـ47).

شکل گیری حکومتهای ترک زبان : هستة اولیة اتحادیة گوک ترک قبیله ای بود از بازماندگان دودمان حاکم تسو ـ کو که آخرین دولت هون را تشکیل داد. نام این دودمان که از پانصد خانواده تشکیل می شد آشینا به معنای «گرگ نجیب » بود. این دودمان در همان ایالت که هونها و سین ـ پیها در قرن چهارم میلادی از چینیها گرفته بودند از در هم آمیختن طوایف مختلف ساکن مغولستان و دشتهای آسیای مرکزی به وجود آمدند (گومیلیوف ص 30). منشأ این نام روایتی از افسانة بوزقورت است که بر اساس آن از قبیلة آشینا که به دست دشمن نابود شده بود تنها پسری دست و پا بریده باقی مانده بود که گرگی ماده او را نجات داد و از وی باردار شد و به کوههای آلتای گریخت . در آنجا ده پسر به دنیا آورد که هرکدام منشأ قبیله ای شدند. آشینا که عاقلترین برادر بود فرمانروای ترکها شد و به یادبود پرچمی مزین به کلة گرگ بالای خیمة خود نصب کرد (بانارلی ج 1 ص 24). در اواسط قرن پنجم میلادی پس از برافتادن آخرین دولت هونها به دست دولت ترک تبار تبقاچ / طمغاج (به چینی : تو ـ با تو ـ پا ) دودمان آشینا از غرب ایالات شمالی چین به منطقة کوهستانی آلتای فرار کرد و به امپراتوری ژوان ـ ژوان ها ملحق شد و برای آنها آلات و جنگ افزارهای آهنی تولید کرد (قفس اوغلو ص 49 78ـ79 آوجی اوغلو ج 2 ص 566). از قبایل بومی پراکنده در حوالی آلتای که از بقایای هونها و غالبا ترک زبان بودند اتحادیه ای در اطراف دودمان آشینا شکل گرفت . آشیناها پیش از رانده شدن از چین به کوههای آلتای به زبان مغولی تکلم می کردند لیکن طی یک قرن که در محیط ترک زبان آلتای ماندند ترک زبان شدند و نشانه های زبان مغولی را در نظام عناوین خود حفظ کردند (گومیلیوف ص 34). از آنجا که چینیها و ژوان ـ ژوان ها اتحادیة پدید آمده در اطراف دودمان آشینا را تو ـ کیوئه / تو ـ کیو می نامیدند نام «ترک » که برگرفته از همان نام تو ـ کیوئه است بتدریج و بویژه با تشکیل و گسترش قلمرو امپراتوری گوک ترک یا خاقانات ترک عمومیت یافت . چگونگی تشکیل اتحادیة سیاسی و امپراتوری گوک ترک که برای نخستین بار با نام ترک در تاریخ معرفی شد به قرار زیر است :

از وابستگان امپراتوری ژوان ـ ژوان ها که مغولستان و قسمتی از اراضی مجاور آن را در تصرف داشتند «تولس / تولوس »های ترک زبان که اسلاف اوغوزها بودند و تو ـ کیوئه ها یا ترکها بودند. تولسها در حوضة رود سلنگا و ترکها در کوههای آلتای شمالی به سر می بردند. پس از شورش تولسها علیه ژوان ـ ژوان ها ترکها به سرکردگی بومین (در منابع چینی : تیو ـ من ) تولسها را سرکوب کردند و سپس به ژوان ـ ژوان ها حمله بردند. ترکها از حمایت سلسلة سویی (تو ـ پاها) برخوردار بودند. بومین پس از در هم شکستن ژوان ـ ژوان ها و بیرون راندن آنان از مغولستان در 552 میلادی خود را خاقان نامید (قفس اوغلو ص 79 آوجی اوغلو ج 2 ص 588 گروسه ص 158ـ159). خاقان عنوان فرمانروایان ژوان ـ ژوان ها و مغولی بود و ظاهرا نخستین بار تو ـ کیوهای ترک این عنوان را به کار بردند (گروسه ص 159 پانویس 4). در حالی که عنوان فرمانروایان هونها «تانهو» بود (آوجی اوغلو ج 2 ص 566). بومین اوتوکن قرارگاه مرکزی سابق امپراتوری هون واقع در غرب رودخانة اورخون را پایتخت خود کرد اما در همان سال درگذشت (قفس اوغلو ص 79 گروسه ص 159).

امپراتوری گوک ترک از همان آغاز تأسیس مانند امپراتوری هون با دولت دوگانه اداره می شد که فرمانروای یکی از آن دولتها بومین و دیگری ایستمی برادر کوچک او بود. ایستمی که از طرف بومین مأمور توسعة قلمرو امپراتوری در جهت غرب شده بود تمام ترکستان شرقی و غربی را فتح کرد و به استپهای روسیة جنوبی رسید. ایستمی عنوان «یبغو» داشت که از عناوین فرمانروایی کوشان ( رجوع کنید به رئیس نیا بخش 2 ص 517 ـ521) بود و ظاهرا این عنوان از دولت هندوسیتها/ هندوسکائیها / یوئه ـ چی ها (کوشانهای قدیم ) به ترکها انتقال یافته بود (گروسه ص 159 پانویس 5). دینوری (ص 68) و نولدکه (ص 254ـ 255) او را سنجبو خاقان نامیده اند. ایستمی که به رغم تبعیت از بومین مستقل عمل می کرد موجب تجزیة امپراتوری گوک ترک به دو بخش شرقی و غربی و رو در رویی این دو بخش شد. تاـ پا (573 ـ581 میلادی ) جانشین بومین آخرین خاقانی بود که ایستمی از وی تبعیت می کرد. تاردو یا تاردوش خان (576 ـ603 میلادی ) ملقب به قراچورین (بلای سیاه ) جانشین ایستمی شد و خود را خاقان نامید و درصدد تصرف خاقانات ترک شرقی بر آمد و به شرق حمله برد. امپراتوری چین که محرک حملة وی به بخش شرقی خاقانات بود از قدرت یابی او و متحد شدن ترکها با یکدیگر بیمناک شد و با هدف تضعیف خاقانات بویژه خاقانات شرقی که مرزهای شمالی چین را تهدید می کرد به حمایت از خاقان شرقی برخاست . تاردو که دامنة متصرفاتش در غرب تا شبه جزیرة کریمه بود سرزمینهایی را در غرب رود آمودریا که در 571میلادی مرز بین ایران و خاقانات ترک شناخته شده بود به تصرف خود در آورد ( > دایرة المعارف بزرگ شوروی < ج 26 ص 479) ولی بر اثر فشار امپراتوری چین و شورشهای بعضی از قبایل تحت فرمانش ناگزیر شد به کوکو نور واقع در کوهستان نانشان فرار کند (گروسه ص 168ـ170). خاقانات آسیای مرکزی که عملا به دو خاقانات جداگانة شرقی و غربی تجزیه شده بود در نتیجة شورشهای قبایل تحت فرمان این خاقانات و دخالتهای امپراتوری چین پاشیده شد تا جایی که ال قاغان / ایل خاقان / هی لی (حک : 620ـ630 میلادی ) فرمانروای خاقانات ترک شرقی در 630 میلادی از امپراتوری تانگ که تازه به قدرت رسیده بود شکست خورد و اسیر شد و قلمروش به اشغال چین در آمد. از آن پس خاقانات شرقی به مدت بیش از نیم قرن استقلال نداشت ( > دایرة المعارف بزرگ شوروی < همانجا گروسه ص 174 د. اسلام چاپ دوم ج 10 ص 687). در سنگنبشته های اورخون از این نیم قرن با عنوان دورة «چینی گشتن » یاد شده است زیرا امپراتوری چین در بین قبایل اتحادباختة گوک ترک سیاستی به کار گرفت تا آنان را به تبعیت خود در آورد (آوجی اوغلو ج 2 ص 626).

خاقانات ترک غربی گرچه در اوایل قرن دوم / هشتم خود را از وابستگی به چین نجات داد ولی درگیریهای داخلی و هجومهای خارجی بالاخره این خاقانات را در 122/ 740 از پا در آورد ( > دایرة المعارف بزرگ شوروی < ج 26 ص 480 د. آ. ج 9 ص 393).

در پایان دورة فترت نیم قرنی در 61/ 681 یکی از افراد خاندان معروف آشینا به نام قوتلوق / قتلق با گردآوردن قبایل مختلف خاقانات شرقی را احیا کرد و خاقانات ترک را دوباره تشکیل داد و خود را در 61/ 681 خاقان نامید و به ایلتریش قاغان (گردآورندة ایل یا دولت ) معروف شد (قفس اوغلو ص 95ـ96). در دورة حکومت او (61ـ72/ 681 تا 691) و برادرش کاپقان / کپگان (72ـ97/ 691ـ716) که موچو نیز نامیده شده است به منظور تأمین امنیت و تصرف اراضی در شرق و غرب و به اطاعت در آوردن قبایل و اقوام غیرترک و سایر اقوام ترک از جمله قرقیزها تورگش (اون اوق )ها بسمل ها قرلقها و گروههایی از گوک ترکهای غربی مکرر به چین حمله شد و امپراتوری خاقانات ترک شرقی به اوج اعتلا و عظمت خود رسید و قلمرو آن از منچوری تا سیردریا توسعه یافت (همان ص 97ـ101 > دایرة المعارف بزرگ شوروی < ج 26 ص 479) و به گفتة رنه گروسه (ص 197) دوباره میان ترکها وحدت ایجاد شد. در اواخر حکومت کاپقان بر اثر اختلاف داخلی برخی قبایل چون اوغوزها که پرجمعیت ترین اتحادیة قبایل تابع خاقانات بود جدا شدند و در نتیجه بخشی از قلمرو غرب از جمله ماوراءالنهر از امپراتوری جدا شد. کاپقان وقتی از لشکرکشی به تغزغزها بازمی گشت کشته شد (قفس اوغلو ص 104).

بیلگه (بلکا) آخرین قاغان مهم گوک ترک بود که به دستیاری برادرش کول تگین و مشاورش تونیوقوق تا 116/ 734 بر خاقانات ترک حکومت کرد. سنگنبشته های اورخون در واقع سنگ قبرهای این سه شخصیت گوک ترک است ( رجوع کنید به تکین 1988 اورکون ص 3ـ121).

با مرگ بیلگه نیروهای متحد اقوام بسمل و قرلق و اویغور در 124/ 742 دولت خاقانات ترک را در هم شکستند. قوم اویغور بر متحدان پیروز شد و دولت اویغور (126ـ 225/ 744ـ840) جانشین دولت خاقانات ترک در آسیای مرکزی گردید (قفس اوغلو ص 105ـ110 آوجی اوغلو ج 2 ص 679ـ 680 د. اسلام چاپ دوم همانجا اورکون ص 12ـ13 کلاوسون ص 29ـ30).

امپراتوری گوک ترک از همان آغاز تشکیل و با پیشروی ایستمی یبغو به سوی غرب از طریق گذرگاههای قفقاز مناسباتی با شاهنشاهی ساسانی و نیز امپراتوری روم شرقی پیدا کرد. ایستمی و انوشیروان برای دفع خطر آق هونها از مرزهای ایران و جادة ابریشم متحد شدند (برای اطلاع بیشتر در بارة آنان رجوع کنید به بلنیتسکی ص 166ـ 168 اوزدک ج 1 ص 143ـ147 قفس اوغلو ص 66ـ71 آوجی اوغلو ج 1 ص 303ـ304 رئیس نیا بخش 2 ص 521 ـ531). ایستمی دخترش را به انوشیروان داد که حاصل این ازدواج هرمزد چهارم و معروف به ترک زاده بود. پس از در هم شکسته شدن آق هونها قلمرو آنها بین ساسانیان و گوک ترکها تقسیم و آمودریا مرز بین آنها شناخته شد (آوجی اوغلو ج 2 ص 603 رضا ص 91ـ93). گوک ترکهای غربی سپس به امپراتوری بیزانس نزدیک شدند و بارهابه مرزهای ایران و قفقاز جنوبی و آزربايجان حمله کردند ( رجوع کنید به رضا ص 106ـ109 144ـ146 158ـ159 164ـ 188 آوجی اوغلو ج 2 ص 629ـ633 رئیس نیا بخش 2 ص 556 ـ 557 577 ـ579).

خاقانات ترک چه شرقی چه غربی در شکل گیری اجتماعات ترک زبان اوراسیا نقش مهمی داشته اند و در پیشرفت و تکامل گروههای قومی که اساس اقوام ترک زبان معاصر را تشکیل می دهند مؤثر بوده اند ( د. آ. ج 9 ص 393 > دایرة المعارف بزرگ شوروی < ج 26 ص 480). دولتهای ترک زبان بعدی از جمله اویغور و قرقیز و تورگش و قرلق دستاوردهای خاقانات را در حوزة نظام حکومتی و سازمانهای اداری و سنت زبان نوشتاری کم وبیش قبول کردند و به کار گرفتند. زبان مکتوب شکل گرفته در این دوره در ادوار بعدی اهمیت بسیاری یافت . امروزه بیشتر اجتماعات ترک زبان یکدیگر را با زبانشان می شناسند و خود را ترک می نامند و ترک نامیده می شوند ( د. اسلام چاپ دوم ج 10 ص 687ـ 688).

دین و معتقدات : به نظر قفس اوغلو دین گوک تنری (خدای آسمان ) دین اصلی و اصیل ترکهای صحرانورد از جمله هونها بوده و تا زمان قبول اسلام باوردارانی داشته است (ص 248ـ 263). ترکها پیش از قبول اسلام غالبا پیرو مذهب شمنی بودند. بعضی از افراد اقوام ترک نیز بویژه ساکنان شهرهایی که بر سر راههای تجاری اوراسیا قرار داشتند از ادیان دیگری پیروی می کردند از جمله مانوی که در میان برخی اویغورها رواج داشت (بارتولد 1376 ش ص 61ـ62 70 گومیلیوف ص 440 490ـ493) مسیحی در میان پچنگها قومانها و بلغارها (مرچیل ص 2) یهودی در میان خزرها ( رجوع کنید بهکستلر ص 70ـ84) بودایی در بین ترکهای ساکن مرزهای شمالی چین و برخی دیگر از اویغورها و ترکهایی که با سغدیها در ارتباط بودند (قفس اوغلو ص 263) زردشتی که در بین ترکهای مرتبط با ایرانیان پیروانی داشت . به نوشتة بارتولد ترکهایی که در اواخر سلطنت ساسانیان (ح 226 ـ ح 652 م ) بر حوضة گرکان رود تسلط یافتند تحت تأثیر فرهنگ ایرانی قرار گرفتند و دین زردشتی را پذیرفتند. بارتولد همچنین به غلبة دین زردشت بر بودایی در همین دوره در سغد اشاره کرده است (1376 ش ص 54). البته هیچ سندی وجود ندارد که بر اساس آن بتوان ادعا کرد که مثلا یک قوم و یا حتی یک قبیلة ترک تماما بودایی یا مسیحی شده باشد (همان ص 62). چنانکه دین یهودی دین رسمی حکومت خزرها بود اما میان تودة مردم خزر مسیحی و مسلمان بیش از یهودی بود (ابن رسته ص 139ـ 140 بارتولد 1376 ش ص 80 ـ81). قفس اوغلو بر آنست که قبول ادیان یاد شده از جانب ترکها بویژه در جاهایی که کم جمعیت بوده اند در تشکل قومی شان تأثیری منفی داشته است مثلا هونهای اروپا با قبول مسیحیت در جوامع اروپایی مستحیل شدند و تبقاچها با قبول دین بودا چینی گشتند و خزرها و پچنگها و اوزها و بلغارها و مجارها نیز که راه هونهای اروپا را در پیش گرفته بودند سرنوشت آنان را یافتند. وی همچنین به تأثیر عمیق مذهب مانی بر ترکهای اویغور اشاره کرده است . ترکهای اویغور به واسطة سغدیها که پس از مهاجرت به ترکستان شرقی شهرنشین شده بودند دین مانوی را پذیرفتند و خط اویغوری را نیز از خط سغدی اقتباس کردند و بعضی آثار مانوی و بودایی را به ترکی ترجمه و با خط خود ثبت کردند. بقایای این آثار از غارهای تورفان و شهرهای اویغورنشین دیگر کشف شده است (طوغان ص 100). خط اویغوری بعدها به مغولها و تیموریان و اردوی زرین انتقال یافت (قفس اوغلو ص 263ـ 265).

گسترش اسلام در میان ترکها: آشنایی ترکها با اسلام پس از ورود مسلمانان به خراسان و ماوراءالنهر در دهة چهل سدة اول آغاز شد. گرویدن آنان به اسلام نیز از همان سده های نخستین که دامنة فتوح دورة اسلامی به آن سوی سیحون تا کاشغر کشیده شد بتدریج صورت گرفت ( رجوع کنید به طبری ج 6 ص 483ـ522 ابن اثیر ج 4 ص 579ـ591 ج 5 ص 5 ـ21). اسلام پذیری ترکها با راه یافتن آنان به سرزمینهای اسلامی و توسعة قلمرو نفوذشان تا اروپا و افریقا و هندوستان و مناطقی در ایران و قفقاز و آسیای صغیر و بویژه ماوراءالنهر و در پی آن ترکی زبان شدن بخشی از مردم این مناطق پیوند تنگاتنگی داشته است .

بنا بر منابع و شواهد تاریخی در آغاز حکومت سامانیان و اوایل قرن چهارم پذیرش عمومی اسلام از سوی ترکها روی داد (بارتولد 1376 ش ص 73 د. اسلام چاپ اول ج 8 ص 905). در زمان خلافت هشام بن عبدالملک (105ـ 125) اشرس بن عبدالله سلمی حاکم خراسان مردم ماوراءالنهر را به اسلام فراخواند و حکم کرد تا هر کس مسلمان شود جزیه را از او بر دارند. مردم به سرعت مسلمان شدند و خراج کاسته شد. چون اشرس چنین دید بار دیگر به مطالبة مال الصلح پرداخت مردم نپذیرفتند و از وی دور شدند (بلآزربايجاني ص 413ـ414).

در اوایل سدة دوم خاقانات ضعیف شدند و اتحادشان از میان رفت . تورگشها با متحد کردن اون اوقها و بعضی قبایل دیگر تحت فرمان گوک ترکها در قلمرو غربی استقلال و قدرت یافتند. دولت شهرهای ماوراءالنهر هر از گاهی به سبب شیوة حکومت اعراب در دورة امویان ( رجوع کنید به بارتولد 1366 ش ج 1 ص 415) با پشتیبانی تورگش شورش می کردند. در جنگهای مکرر بین اعراب و ترکها اراضی دو سوی سیحون و حتی جنوب جیحون یعنی خراسان دست به دست می شد ( رجوع کنید بهطبری وقایع سالهای 100 تا 120 ابن اثیر وقایع سالهای 100 تا 120 نیز رجوع کنید به بارتولد 1366 ش ج 1 ص 414ـ423).

حارث بن سریج (متوفی 128) علم سیاه را به نام بازگشت به کتاب خدا و سنت پیامبر برای حذف خراج بر افراشت (طبری ج 7 ص 94ـ 98 نیز رجوع کنید به بارتولد 1366 ش ج 1 ص 421ـ 422). اتحادیة تورگش در سال 120 با شکست سولوخاقان در جنگ داخلی جوزجان و کشته شدن او به دست یکی از سردارانش به نام کورصول / کورسول (طبری ج 7 ص 125 ابن اثیر ج 5 ص 205) یا کول ـ چور ( رجوع کنید به قفس اوغلو ص 125) سقوط کرد و تورگشهای زرد و سیاه تحت استیلای چین در آمدند و حدود سی سال بعد قرلقها که اسلاف بنیانگذاران دولت قراخانیان ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) بودند جای آنان را گرفتند (قفس اوغلو ص 125 آوجی اوغلو ج 3 ص 1160). امپراتوری چینی تانگ (618ـ906) اراضی ترکستان غربی را اشغال و به سوی چاچ (تاشکند) پیشروی کرد (آوجی اوغلو ج 3 ص 1166). مسلمانان نیز که پس از بیرون رفتن تورگشها از ماوراءالنهر به آن سرزمین بازگشته بودند بار دیگر از سیحون گذشتند. در نتیجه دو قدرت با یکدیگر برخورد کردند نیروهای چینی چاچ را تصرف کردند و فرمانروای آنجا را در 132/ 750 کشتند. پسر فرمانروای مقتول از فرمانروایان اطراف و از آن جمله ابومسلم خراسانی یاری خواست و ابومسلم سردار خود زیادبن صالح را به آن سوی سیحون فرستاد. نیروهای متحد عرب و فرمانروایان سغدی از یک طرف و نیروهای متحد چین و فرغانه و کاشغر و قرلق از سوی دیگر در ذیحجة 133/ ژوئیة 751 در نزدیکی رود طراز در قزاقستان با هم جنگیدند (همان ج 3 ص 1167 گومیلیوف ص 427). پس از پنج روز قرلقهای متحد چین بر نیروهای تحت فرماندهی سردار چینی حمله کردند و نیروهای چینی را شکست دادند (آوجی اوغلو گومیلیوف همانجاها د. اسلام چاپ دوم ج 10 ص 689 د. ا. ترک ج 6 ص 351). به نوشتة بارتولد (1366 ش ج 1 ص 431) همین نبرد معلوم کرد که کدامیک از دو فرهنگ و تمدن چینی یا اسلامی باید در آن سرزمین حاکم باشد. جنگ طراز نقطة عطفی در تاریخ ترک بود و حاکمیت آسیای میانه به مسلمانان واگذار گردید و پس از مدت کوتاهی دین اسلام امکان انتشار یافت . اگر این جنگ به شکست مسلمانان می انجامید شاید بسیاری از ترکهای ساکن آسیای میانه یا همة آنان ناگزیر می شدند آیین بودایی را بپذیرند (آوجی اوغلو ج 3 ص 1169ـ1170). کشمکش در منطقه تا زمان تشکیل دولت سامانی همچنان ادامه یافت (همان ج 3 ص 1170). در این جنگ ترک و عرب متحد شدند و این اتحاد به ادامة حاکمیت ترکها بر ترکستان غربی کمک کرد و اسلام آوردن تدریجی ترکها آغاز شد (مرچیل ص 1) ولی گرویدن به اسلام هنوز انفرادی بود و روی آوری فوج فوج ترکها به اسلام در ادوار بعدی تحقق یافت (همانجا).

قفس اوغلو (ص 127ـ 128) جنگ طراز را مقدمة تشکیل دولت قراخانی نخستین دولت ترک مسلمان دانسته است .

مناسبات بازرگانی که میان ترکهای صحرانورد و مسلمانان یکجانشین برقرار بود(برای نمونه رجوع کنید به ابن حوقل ص 511 ـ 513) در آشنایی ترکها با اسلام و تمدن اسلامی و گرویدنشان به این دین نیز مؤثر بوده است (بارتولد 1376 ش ص 86 ـ87).

دوغان آوجی اوغلو بر آن است که اسلام به واسطة خراسانیان و خوارزمیان و سغدیان ایرانی تبار بین ترکها انتشار و رواج یافته است (ج 3 ص 1106). بارتولد معتقد است که چون صوفیان مسلمان برای تبلیغ اسلام در میان ترکها به ماوراءالنهر می رفته اند سهم آنان در مسلمان کردن شماری از ترکها مؤثرتر از کار مبلغان رسمی بوده است (بارتولد 1376 ش ص 86). غازیان داوطلب به منظور دفاع از اسلام در رباطها که شامل خوابگاه انبار مسجد گرمابه و اصطبل بودند مستقر می شدند. رباطها مکانهای مستحکمی بودند که مانند حلقه های زنجیر در مرزهای سرزمینهای تحت نفوذ مسلمانان قرار داشتند مثلا در حوالی اسپیجاب که در محاصرة غز کیماک و قپچاق بود 1700 رباط مرتبط با هم که غازیان در آنها مستقر بودند قرار داشته است (آوجی اوغلو ج 3 ص 1175 باسورث 1356ـ 1364 ش ج 1 ص 209ـ210). در حومة شهرهایی چون چاچ و فرغانه نیز که در دسترس ترکها بوده اند زنجیره ای از رباطها وجود داشته است (باسورث 1975 ص 162). همچنین برای پاسداری از راههای بازرگانی و ارتباطی خراسان و ماوراءالنهر نیز که در معرض تاخت وتاز ترکها بوده رباطهایی وجود داشته است . جغرافی نگاران عرب تنها در حوضة رود جیحون و سیحون به وجود حدود ده هزار رباط اشاره کرده اند ( رجوع کنید بهآوجی اوغلو ج 3 ص 1175).

نفوذ ترکها در دستگاه خلافت : ترکها از اوایل ورود اعراب به آسیای میانه به دستگاه خلافت راه یافتند (باسورث 1356ـ 1364 ش ج 1 ص 211). به کار گرفتن غلامان بویژه غلامان ترک در خلافت عباسی از دهه های نخست سدة سوم سنت شد و این سنت چندان توسعه یافت که دولت عباسی را دگرگون کرد (همو 1975 ص 163) و به تمام دولتهای شرق اسلامی انتقال یافت چنانکه بیشتر نظامیان دولتهایی چون سامانیان و غزنویان و قراخانیان و زیاریان و آل بویه را غلامان ترک تشکیل می دادند (همو 1356ـ1364 ش ج 1 ص 97 اشپولر 1379 ش ج 1 ص 457). در دورة خلافت معتصم (218ـ 227) که گویا از مادری ترک به دنیا آمده بود (زرین کوب ص 549 متحده ج 4 ص 75) به خدمت گرفتن ترکها بیش از پیش شدت گرفت . گفته شده است که وی پیش از خلافت در زمان مأمون (198ـ 218) چند هزار بندة ترک داشته که بیشتر آنان اهل فرغانه و اشروسنه و سمرقند بوده اند و پس از رسیدن به خلافت نیز همچنان در آوردن غلامان ترک اصرار می ورزیده است (یعقوبی البلدان ص 255ـ256 زرین کوب همانجا نیز رجوع کنید به نظام الملک ص 62 هندوشاه بن سنجر ص 176). به طور کلی در دورة خلفای عباسی (132ـ656) قدرت در دست غلامان ترک بود و بعضی از آنان چون متوکل و معتز و مهتدی به دست ترکها کشته شدند (مسعودی مروج ج 5 ص 32ـ 38 80 ـ96 هندوشاه بن سنجر ص 180 185 187 زرین کوب ص 552 ـ 557).

سامانیان نیز به تقلید از خلفای بغداد سپاهی از غلامان ترک تشکیل داده بودند تا به گمان خود موازنه ای در برابر دهقانان ایرانی ــ که با سیاست تمرکزگرایی حکومت سامانیان مخالف بودند ــ ایجاد کنند اما همین امر سبب شد که سرداران ترک زمام امور را بتدریج به دست گرفتند ( رجوع کنید به بارتولد 1366 ش ج 1 ص 540 باسورث 1356ـ1364 ش ج 1 ص 32 97).

بررسی زندگی آلپتکین * (متوفی 352) از غلامان ترک دربار سامانیان و بنیانگذار سلسلة غزنوی تا حدودی چگونگی ارتقای مقام غلامان ترک را نشان می دهد. به نوشتة بعضی پژوهشگران بنیانگذاری دولت غزنوی در حقیقت در 351 بود ( دائرة المعارف بزرگ اسلامی ج 1 ص 648 مرچیل ص 34ـ 35) که در این سال آلپتکین در غزنین به فرمانروایی رسید. جانشینان وی غیر از پسرش اسحاق که عبارت بودند از بلکاتگین * بوری تکین * و سبکتکین * نیز هر سه از غلامان ترک بوده اند (منهاج سراج ج 1 ص 227 مرچیل ص 35). سبکتکین پس از طی مدارج ترقی در 366 به فرمانروایی غزنه رسید و سلسلة غزنویان آل سبکتکین را تأسیس کرد. سرانجام هم به اتفاق پسرش محمود به تقسیم متصرفات دولت سامانی با قراخانیان پرداخت (باسورث 1356ـ1364ش ج 1ص 38ـ40).

دولت غزنوی که در نیمة دوم قرن چهارم تأسیس شد و قلمروش تا هند و سیستان و ری و خوارزم گسترش یافت نخستین دولتی بود که غلامان ترک تبار در شرق جهان اسلام و ایران تشکیل دادند. دولت طولونیان (ح 254ـ292) نیز نخستین دولت ترک بود که در غرب جهان اسلام در مصر و شام به دست احمدبن طولون تأسیس شد. طولون از غلامان ترک تغزغز بود که نوح سامانی جزو خراج برای مأمون فرستاده بود (بلوی ص 33). احمد به دستور خلافت عباسی به حکومت مصر گسیل شد و در آنجا با بهره گرفتن از گرفتاریهای داخلی خلفای بغداد اعلام استقلال کرد و به توسعة قلمرو خود پرداخت و کوههای توروس * در شمال و جزیره * را تصرف کرد (باسورث 1349ش ص 76ـ77). ممالیک بحری (حک :648ـ784) و برجی (حک : 784ـ922) نیز که بعدها در مصر و شام حکومت کردند از غلامان ترک تبار بودند و بیشتر به ترکهای قپچاق و چرکس تبار اتکا داشتند ( رجوع کنید به باسورث 1349 ش ص 105ـ 110).

به نوشتة ابن حوقل بردگان ماوراءالنهر از ترکهای پیرامون آن سرزمین بودند و چون تعدادشان زیاد بود به جاهای دیگر برده می شدند (ص 465). بهای برده های ترک گران بود و این برده ها در سراسر دنیا از نظر قیمت و زیبایی بی نظیر بودند (همان ص 452). گردآمدن چند هزار و گاه دهها هزار ترک در اردوگاههای خلفا و سلاطین و مأموریتهایی که به آنان در اطراف و اکناف جهان اسلام داده می شد ضمن آنکه آنان را با جهان اسلام مرتبط ساخت نسل ترکها را نیز در این مناطق گسترش داد ( رجوع کنید به اشپولر 1379 ش ج 1 ص 457).

حکومتهای ترکهای مسلمان : ورود دسته جمعی ترکها به اسلام با تصرف ماوراءالنهر به دست دولت قراخانیان در قرن چهارم آغاز شد ( د. ا. ترک ج 6 ص 251ـ 255).

نخستین دولتمرد قراخانی ساتوق بغراخان بود که در نیمة اول قرن چهارم به اسلام گروید و خود را عبدالکریم نامید و بر عمویش بغراخان شورید و او را بر کنار و اسلام را دین رسمی بخش غربی دولت قراخانی اعلام کرد (مرچیل ص 19 آوجی اوغلو ج 3 ص 1400ـ1401 اولوچای ص 4). این حادثه نقطة عطفی بود در تاریخ دولتهای صحرانورد ترک که از اتحادیه های قبیله ای به وجود آمده بودند. پس از درگذشت ساتوق بغراخان در دهة واپسین نیمة اول قرن چهارم هجری ( د. ا. ترک ج 6 ص 265 مرچیل ص 20) پسرش موسی بن عبدالکریم که نام ترکی او «بای تاش » بود با بر انداختن قاغان بزرگ به فرمانروایی هر دو بخش غربی و شرقی دولت قراخانی رسید و به گسترش اسلام در قلمرو قراخانی کمک کرد. در منابع اسلامی چون تجارب الامم از اسلام آوردن دویست هزار چادر از ترکها در 349 سخن رفته است (مسکویه ج 2 ص 181) که آن را با مسلمان شدن افراد قبایل قرلق چگل یغما و تخسی در قلمرو قراخانی تطبیق داده اند (آوجی اوغلو ج 3 ص 1401). پس از اسلام آوردن سران دولت قراخانی راه ورود به ماوراءالنهر برای نیروهای آن دولت گشوده شد. هارون (یا: ساتوق بغراخان ) با دعوت بعضی از سرداران سامانی و دهقانان و بازرگانان ثروتمندی که از سیاستهای مالیاتی سامانیان ناخشنود بودند جرأت دست اندازی بر قلمرو آن دولت را پیدا کرد و بدون برخورد با مانع جدی تا بخارا پایتخت سامانی پیش رفت و آنجا را به تصرف در آورد (بارتولد 1366 ش ج 1 ص 548 ـ549 552).

شرکت کردن غزهای مسلمان شده در حوادث سیاسی ـ نظامی مرتبط با سلسله های سامانی و قراخانی و غزنوی مقدمه ای شد که آنان بتوانند خود را برای اشغال اراضی پهناوری بین آن سوی سیحون تا کرانه های شمالی و شرقی و جنوبی دریای مدیترانه آماده کنند.

دومین لشکرکشی عمدة قراخانیان به ماوراءالنهر در اواخر 389 روی داد. در این سال ارسلان ایلک نصر قراخانی نبیرة ساتوق بغراخان پس از اطلاع از خلع منصوربن نوح و به میل کشیده شدن چشمانش و تشدید آشوب و بحران داخلی دولت سامانی و نیز پس از دعوت بعضی اشراف و بازرگانان و امرا به بخارا رفت (گردیزی ص 173 نیز رجوع کنید به بارتولد 1366 ش ج 1 ص 566 ـ567). در حملة نیروهای قراخانی ارسلان ایلک بدون زحمت در دهم ذیقعدة 389 وارد بخارا شد و با بازداشت کردن عبدالملک دوم به حاکمیت خاندان سامانی پایان داد (ابن اثیر ج 9 ص 148ـ149 بارتولد 1366 ش ج 1 ص 569 ـ570 آوجی اوغلو ج 3 ص 1407 مرچیل ص 21).

با بر افتادن دولت سامانی قلمرو آنان بین دو دولت ترک قراخانی و غزنوی تقسیم شد و ماوراءالنهر به قراخانیان و خراسان به غزنویان رسید ( د. ا. ترک ج 6 ص 254ـ 255 باسورث 1356ـ1364 ش ج 1 ص 45 مرچیل ص 21) و دستگاه خلافت هر دو دولت را به رسمیت شناخت . به فرمان محمود غزنوی (حک : 389ـ421) در خراسان به نام خلیفة عباسی خطبه خواندند و خلیفه القادر منشور حکومت خراسان و القاب «ولی امیرالمؤمنین » و «یمین الدوله » و «امین المله » را برای سلطان محمود فرستاد (باسورث 1356ـ1364 ش همانجا). قراخانیان از زمان رسیدن احمد اول (388ـ407) به مقام خاقان بزرگ خلیفة عباسی را به رسمیت شناختند و از حدود 390 به دنبال تصرف ماوراءالنهر نام «مولا امیرالمؤمنین » را که نمودار تبعیت از خلافت بغداد بود بر سکه های خود زدند ( د. ا. ترک ج 6 ص 254).

استیلای دولت قراخانی بر ماوراءالنهر تا ترکستان شرقی با فراز و فرودهایی تا زمان حملة چنگیزخان مغول (حک : 549 ـ624) ادامه یافت . در 607 بخش شرقی دولت قراخانی به دست کوچلوک خان رئیس قبیلة نایمان مغول و بخش غربی آن به دست علاءالدین محمد خوارزمشاه افتاد (باسورث 1349 ش ص 171ـ174 د. ا. ترک ج 6 ص 262 269 مرچیل ص 26 29).

قلمرو قراخانی در 433 به دو بخش غربی و شرقی تقسیم شد که بر هر بخش شاخه ای از خاندان حاکم قراخانی فرمان می راندند. بخارا پایتخت خانات غربی بلاساغون پایتخت خانات شرقی و کاشغر مرکز فرهنگی و دینی خانات شرقی شد (باسورث 1349 ش ص 174 مرچیل ص 24 اولوچای ص 7ـ9). در این میان خانات غربی بیشتر تحت تأثیر فرهنگ ایرانی و خانات شرقی بیشتر تحت تأثیر فرهنگهای چینی و اویغوری بودند (مرچیل ص 29ـ30). فرهنگ ترکی در خانات شرقی بیشتر از خانات غربی توسعه یافت و زبان ترکی تبدیل به زبان ادبی شد. ادبیات ترکی اسلامی برای نخستین بار در آنجا شکل گرفت و آثاری چون قوتادغوبیلیگ دیوان لغات الترک ( رجوع کنید به ترکی * زبان و ادبیات ) در آن فضای فرهنگی پدید آمد ( د. ا. ترک ج 6 ص 259 مرچیل ص 29ـ30). بعضی شعرای پارسیگو چون عمعق بخارایی نجیب فرغانی رشیدی و سوزنی سمرقندی در حمایت خانات قراخانی قرار گرفتند (مرچیل ص 31). بارتولد دوران حکومت قراخانیان نخستین دودمان ترک را که مستقیما بر ماوراءالنهر حکم رانده اند بسیار با اهمیت دانسته (1366 ش ج 1 ص 641ـ642) و باسورث (1968 ص 196) رسیدن قراخانیان و غزنویان را به جانشینی سامانیان و خوارزمشاهیان فریغونی و مأمونی آغاز گرایش به سلطة سیاسی ترکها نامیده است . وی خاطر نشان ساخته است که غزنویان خاستگاه غلامی داشتند اما فرهنگ ایرانی و فنون دیوانی ایرانیان به سرعت بر خاستگاه بیابانی و صحراگردی غزنویان غلبه یافت . تراز جذب و ادغام قراخانیان در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی که از آغاز پایینتر از غزنویان بود با ورود گروههای تازه ای از اقوام ترک از دشتهای بیرون منطقه روی هم رفته دچار وقفه شد (همانجا).

خوارزمشاهیان مأمونی واپسین سلسلة بومی ایرانی که از 385 بر خوارزم فرمان می راندند اندکی پس از کشته شدن ابوالعباس خوارزمشاه در 407 به دست محمود غزنوی بر افتادند (بیهقی ص 919). پس از آن حاکمان غزنوی به مدت دو دهه خوارزم را از طریق غلامان ترکی که منصوب کرده بودند اداره کردند (باسورث 1968 ص 8 ـ9) و سپس خوارزم به ترتیب به تصرف ترکهای غز و سلجوقیان (حک : 429ـ552) در آمد و سرانجام انوشتکین غرچه (متوفی 491) والی دولت سلجوقی با سود جستن از گرفتاریهای سلطان سنجر حکمرانی خوارزم را در 470 موروثی اعلام کرد و خاندان وی با عنوان خوارزمشاهیان کبیر تا 628 یعنی سال مرگ سلطان جلال الدین خوارزمشاه و زمان استیلای مغول بر آن سرزمین و اراضی مجاور فرمان راندند (باسورث 1349 ش ص 167ـ170 نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ). بدین ترتیب خوارزم هم که ادامة ماوراءالنهر در بخش سفلای جیحون بود به تصرف ترکها در آمد و در معرض ترکی شدن قرار گرفت . بدیهی است که ورود ترکهای غز به این سرزمین البته بیشتر از طریق شمال یعنی خوارزم در ترکی شدن این سرزمین و انتقال آن به سرزمینهای غربی ایران و آناطولی نقش اساسی داشته است . جد سلجوقیان توقاق (دقاق ) در دربار خاقان خزران بزرگ شد اما به سبب احساس خطر پنهانی با بستگان خود از توران به بهانة چوپانی به ایران ناحیة زندق (جند) در خوارزم رفت و اسلام آورد و در آنجا اقامت گزید و جمعیت خود را افزایش و اراضی تحت اشغال خود را توسعه داد ( رجوع کنید به میرخواند ج 4 ص 235ـ 237).

با مرگ توقاق فرزندش سلجوق با قدرتهای حاکم چون سامانیان و قراخانیان و غزنویان و خوارزمشاهیان به معامله و سازش پرداختند. آنان هر از گاهی به نفع یکی از آنها با دیگری جنگ می کردند و در دهه های پایانی قرن چهارم و اوایل قرن پنجم در خوارزم و ماوراءالنهر و خراسان پایگاههایی پیدا کردند ( رجوع کنید به باسورث 1968 ص 18ـ23 آوجی اوغلو ج 3 ص 1407ـ 1413 کویمن ج 1 ص 43ـ60 سومر 1980 ص 63ـ71) و سرانجام با مسعود غزنوی جنگیدند و طی جنگهای 426 تا 431 که سرنوشت سازترین آنها جنگ معروف «دندانقان » بود در 431 نیروهای غزنوی را شکست دادند. در این جنگ که سپهسالاران ترک غزنوی متهم به تبانی و سازش با سلجوقیان شدند و حتی گفته شده است که چند هزار تن از لشکر غزنوی به سلاجقه پیوستند راه ورود سلجوقیان به سرزمینهای غربی گشوده شد و زمینة تأسیس حکومت سلجوقی فراهم آمد (ابن خلدون ج 4 ص 502 ـ 505 باسورث 1968 همانجا کویمن ج 1 ص 230ـ351 سومر 1980 ص 74ـ91).

رخنة ترکهای غز از خراسان به سرزمینهای غربی در حدود 419 آغاز شد و با گریز دسته هایی از ترکها از خراسان ــ که به ترکمنان عراقی معروف شدند ــ و تاخت و تازهایشان در ری و اصفهان و همدان و آزربايجان همراه بود (باسورث 1356ـ1364 ش ج 1 ص 229 سومر 1980 ص 81 ـ 85). سرعت گسترش دامنة توسعة نفوذ ترکهای سلجوقی چنان سریع بود که در 447 طغرل سلجوقی فاتحانه وارد بغداد شد و پس از آنکه امپراتور بیزانس در ملازگرد شکست خورد راه اشغال آناطولی بر ترکها هموار شد و آنجا به مرکز تکلم ترکی و اسلام تبدیل گردید. تأسیس دولت سلجوقی سرآغاز دوران جدیدی در تاریخ اسلام به شمار آمده است زیرا با به قدرت رسیدن سلاجقه برای نخستین بار ترکها بر بخش اعظم جنوب غربی آسیا استیلا یافتند و قدرت سیاسی دستگاه خلافت را به تصرف در آوردند و به بقای خلافت کمک کردند (اشپولر 1977 ص 149ـ150). پس از وفات سلطان سنجر در 552 وحدت میان شعب این دولت از میان رفت و هریک از آنان دولت مستقلی را بنا کردند. این دولتها عبارت بودند از: سلاجقة عراق خراسان شام کرمان آناطولی ( رجوع کنید به لین پول و دیگران ج 1 ص 313ـ 334 همان ترجمة فارسی ج 1 ص 259ـ276 باسورث 1349 ش ص 178ـ182 مرچیل ص 43ـ189) اتابکان زنگی در موصل و سنجار و حلب بوریان (اتابکان شام ) ایلدگزیان (اتابکان آزربايجان ) سلغریان (اتابکان فارس ) بگتگینیان (اتابکان اربیل رجوع کنید به لین پول و دیگران ج 2 ص 343ـ 349 همان ترجمة فارسی ج 2 ص 291ـ 299 باسورث 1349 ش ص 187ـ193 مرچیل ص 200ـ 235) که در حقیقت همگی ادامة دولت سلجوقی بودند. همچنین حدود 26 بیگ (امیر)نشین در آناطولی وجود داشت (مرچیل ص 236ـ 321 اوزون چارشیلی ص 1ـ257) که ادامة سلسلة سلجوقی دانسته شده است . این بیگ نشینها بعدها زمینة تشکیل حکومت عثمانی را ایجاد کردند. دولت خوارزمشاهی ضمن در برگرفتن بعضی قبایل ترک صحرانورد چون قنغلی / قنقلی و قپچاق به بزرگترین حکومت شرق اسلامی تبدیل شد ( د. ا. ترک ج 12 بخش 2 ص 263 ج 5 بخش 1 ص 263ـ 296 مرچیل ص 190ـ199 اولوچای ص 86 ـ104).

سلطنت دهلی یا تغلقیه * (602ـ816) که خاندانهای متعددی بر آن فرمان می راند ضمن کمک به انتشار اسلام در هندوستان با به وجود آوردن امکاناتی برای مهاجرت ترکها از آسیای مرکزی به این سرزمین زمینة مساعدی را برای توسعة فرهنگ ترکی در آنجا فراهم ساخت و سرانجام در سدة دهم جای خود را به امپراتوری مغولی ـ ترکی ـ هندی بابریان * داد. دولت ممالیک مصر که اتکای اصلی اش به ترکهای قپچاق بود که از شمال دریای سیاه آمده بودند سرانجام در 922 مغلوب امپراتوری عثمانی شد (همانجا). قبایل ترکمان / ترکمن به ایران نیز نفوذ کردند و در تشکیل دولت صفویه نقش عمده ای داشتند ( رجوع کنید به سومر 1371 ش جاهای متعدد).

در قلمرو امپراتوری مغولی که از چین تا اروپای شرقی گسترش داشت گروههای قومی ترک بسیاری زندگی می کردند و بسیاری از مردم این مناطق علاوه بر مغولی با زبان ترکی و فارسی آشنا بودند از جمله سپاهیان مغول و ترکها که بخش عظیمی از سپاه و به روایتی بیش از نیمی از سپاه را تشکیل می دادند (اشپولر 1365 ش ص 447 451) و خود چنگیزخان و ایلخانان که بنیانگذارش هلاکو نبیرة چنگیز بود. برای نمونه ابوسعید با اتابک لرستان به زبان ترکی صحبت می کرد (همان ص 448 452).

از قلمرو تحت سلطة چنگیز ترکستان شرقی و غربی به جغتای پسر او رسید. تترک (براق ) خان از اخلاف جغتای در حدود 669 به اسلام گروید و ترماشیرین / تارماشیرین (722ـ730) اسلام را به عنوان دین رسمی دولت جغتایی اعلان کرد و از همین دوره ترکی شدن مغولها بویژه در ماوراءالنهر آغاز گردید ( د. ا. ترک ج 12 بخش 2 ص 264). جغتای با ابن بطوطه به زبان ترکی صحبت می کرده و ذکر پس از نماز را به ترکی می خوانده است (ابن بطوطه ج 1 ص 412ـ413). امیر تیمور (متوفی 807) که از قبیلة ترکی شدة برلاس / بارلاس بود ( رجوع کنید به بارتولد 1376 ش ص 239) از ماوراءالنهر برخاست . زبان ترکی جغتایی در دوران فرمانروایی تیمور و فرزند او و بویژه با آثار امیرعلیشیر نوایی به زبان ادبی ارتقا یافت . ازبکها نیز در بخشی از ماوراءالنهر قدرت یافتند و خانات ازبک را در آسیای میانه برپا داشتند. خانات بخارا خیوه (خوارزم ) خوقند و سیبیر از بقایای همان خانات بودند که بر اثر هجوم صفویان از هم پاشیدند. ابوغازی بهادرخان مؤلف شجرة ترک و شجرة تراکمه به زبان ترکی جغتایی خانی از خانات خیوه بود ( د. ا. ترک همانجا). ترکهای قپچاق هم که در قلمرو دولت اردوی زرین زندگی می کردند از اواسط قرن هفتم به دین اسلام گرویدند (همان ج 12 بخش 2 ص 263ـ264). البته اسلام در این سرزمینها که بعدها دشت قپچاق نامیده شد ناشناخته نبود چنانکه در بلنجر * پایتخت خزرها مسلمانان بسیاری سکونت داشتند ( رجوع کنید به مسعودی تنبیه ص 62 حدودالعالم ص 193 کستلر ص 62). گروههایی از اتباع دولت ترک تبار بلغارایتیل (ولگا) نیز به دین اسلام گرویده بودند. المش بن یلطوار فرمانروای دولت بلغارایتیل که بعدا نام خود را به جعفربن عبدالله تغییر داد (ابن فضلان ص 117ـ 118) ضمن اعلام اسلام به عنوان دین دولتی در اواخر قرن سوم از مقتدر خلیفة عباسی خواستار فرستادن یک عالم دینی و چند نفر برای ساختن مسجد شد ( رجوع کنید به همان ص 67ـ 68). خلیفه نیز هیئتی را در صفر 309 به آن سرزمین اعزام کرد که ابن فضلان (متوفی 320) از اعضای آن بود (همان ص 73). گزارش ابن فضلان از این سفر حاوی اطلاعات ارزنده ای در بارة قبایل ترک مانند غز پچنگ باشقیر خزر و بلغار است اما وی به اشتباه آنها را از قوم صقالبه (اسلاو) پنداشته است ( رجوع کنید به جاهای متعدد). در حال حاضر در بارة تعلق زبانهای بلغاری به شاخة غربی (یا هونی غربی ) زبانهای ترکی تردیدی وجود ندارد ( رجوع کنید به بلغار * ). سرزمین بلغار در ربع دوم قرن هفتم به تصرف مغولان در آمد و بخشی از قلمرو اردوی زرین شد. دولت اردوی زرین در اواخر نیمة اول قرن نهم به خاناتی چون قازان و کریمه و آستاراخان (هشترخان / حاجی طرخان ) تجزیه شد و این سرزمینها در قرنهای دوازدهم و سیزدهم به تصرف روسیه در آمدند ( د. ا. ترک ج 12 بخش 2 ص 264). اردوی زرین اگرچه خاستگاه مغولی داشت لیکن عنصر ترکی بر عنصر مغولی غالب شد و زبان ترکی قپچاقی زبان رسمی مملکت گردید ( دائرة المعارف بزرگ اسلامی ج 1 ص 679). به نوشتة یاکوبوفسکی در اوایل قرن هشتم فرآیند ترکی شدن مغولان در اردوی زرین شدت یافت و با ترکی شدن آنان اسلام نیز در میان آنان نفوذ یافت (ص 143).

امروزه ترک زبانان بسیاری در سراسر جهان بویژه در سرزمینهای میان شبه جزیرة بالکان تا شمال غربی سیبری زندگی می کنند. بنا به تخمینی در حدود 98% این ترکها مسلمان اند. احمد جعفراوغلو اقوام ترک را با توجه به مناطق زندگی آنان بدین ترتیب تقسیم کرده است : ترکهای سیبری آلتایی ترکهای ترکستان شرقی و غربی ترکهای قفقاز و ایران ترکهای ایتیل (ولگا) ـ اورال کریمه لهستان و رومانی که هر یک شامل اقوام مختلفی هستند از جمله : ترکهای سیبری شامل اقوام یاکوت / یاقوت کارگاس / کاراگاس / قره گاچ / قره آگاچ سویان / سوین یا تووا / توبا/ توما ایرتیش و توبول ترکهای آلتایی شامل اقوام کیژی / کیشی تلنگیت تلوت /تلئوت توبا و کوماند ترکهای آباکان یا حاکاس / خاکاس / خکاس شامل ترکهای ساگای بلتیر کاچار کویبال کیزیل شور/ شر کاماسین چولم و چات ترکهای ترکستان شرقی و غربی شامل قره قالپاق ازبک قرقیز قزاق و ترکمن ترکهای قفقاز شامل نوغای کوندور قره چای بالکار قمق و آزربايجان ترکهای ایرانی شامل آزربايجاني قشقایی افشار قاجار شاهسون قره داغها قره پاپاخ خمسه کنگرلو خراسانی بوچاقچی قرایی ها بیات قراچورلو و دیگر طوایف کوچک ترکمن ترکهای ایتیل ـ اورال شامل قازان آستاراخان باشقیر و چوواش ترکهای کریمه و لهستان ـ لیتوانیا گاگوز (جعفراوغلو ص 1ـ82).

منابع : علاوه بر کتاب مقدس . عهد عتیق ابن اثیر ابن بطوطه رحلة ابن بطوطة چاپ علی منتصر کتانی بیروت 1395/1975 ابن بلخی ابن حوقل ابن خلدون ابن رسته ابن فضلان رسالة ابن فضلان چاپ سامی دهان دمشق 1379/ 1960 ابی محمدعبدالله بن محمدالمدینی البلوی سیرة احمدابن طولون قاهره مکتبه الثقافة الدینیه ] بی تا. [ ابوریحان بیرونی التفهیم لاوائل صناعة التنجیم چاپ جلال الدین همایی تهران 1367 ش برتولد اشپولر تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ج 1 ترجمة جواد فلاطوری تهران 1379 ش همو تاریخ مغول در ایران ترجمة محمود میرآفتاب تهران 1365 ش رفیق اوزده ک تورکون قیزیل کیتابی : تورک لرین کامیل تاریخی ] برگردان از متن به خط سیریلی به اهتمام [ باقرطحان شیرزی ج 1 تهران 1372 ش اوستا یسنا گزارش پورداود ج 1 تهران 1356 ش همو یشت ها گزارش پورداود تهران 1347 ش واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد تاریخ ترکهای آسیای مرکزی ترجمة غفار حسینی تهران 1376 ش همو ترکستان نامه : ترکستان در عهد هجوم مغول ترجمة کریم کشاورز تهران 1366 ش همو گزیدة مقالات تحقیقی ترجمة کریم کشاورز تهران 1358 ش کلیفورد ادموند باسورث تاریخ غزنویان ترجمة حسن انوشه تهران 1356ـ1364 ش همو سلسله های اسلامی ترجمة فریدون بدره ای تهران 1349 ش بلآزربايجاني آلکساندر مارکوویچ بلنیتسکی خراسان و ماوراءالنهر ( آسیای میانه ) ترجمة پرویز ورجاوند تهران 1364 ش بندهش ] گردآوری [ فرنبغ دادگی ترجمة مهرداد بهار تهران 1369 ش بیهقی حسین بن محمد ثعالبی مرغنی تاریخ غررالسیر: المعروف بکتاب غرراخبار ملوک الفرس و سیرهم چاپ زوتنبرگ پاریس 1900 چاپ افست تهران 1963 حدودالعالم حمدالله مستوفی تاریخ گزیده حمزة بن حسن حمزة اصفهانی تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء علیهم الصلاة والسلام بیروت : دارمکتبة الحیاة ] بی تا. [ دائرة المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی تهران 1367 ش ـ ذیل «آلپ تکین » (از علی آل داود) «آلتین اردو» (از عباس زریاب ) د. فارسی احمدبن داوود دینوری الاخبار الطوال چاپ عبدالمنعم عامر مصر ] 1379/ 1959 [ چاپ افست بغداد ] بی تا. [ رشیدالدین فضل الله عنایت الله رضا ایران و ترکها در روزگار ساسانیان تهران 1365 ش رحیم رئیس نیا آزربايجان در سیر تاریخ ایران : از آغاز تا اسلام تبریز 1368 ش عبدالحسین زرین کوب تاریخ ایران بعد از اسلام تهران 1343 ش فاروق سومر نقش ترکهای آناطولی در تشکیل و توسعة دولت صفوی ترجمة احسان اشراقی و محمدتقی امامی تهران 1371 ش طبری تاریخ (بیروت ) ابوالقاسم فردوسی شاهنامة فردوسی چاپ ژول مول تهران 1369 ش محمودبن حسین کاشغری کتاب دیوان لغات الترک ] استانبول [ 1333ـ 1335 آرتور کستلر خزران ترجمة محمدعلی موحد تهران 1361 ش عبدالحی بن ضحاک گردیزی زین الاخبار چاپ عبدالحی حبیبی چاپ افست تهران 1347 ش رنه گروسه امپراطوری صحرانوردان ترجمة عبدالحسین میکده تهران 1365 ش استنلی لین پول و دیگران تاریخ الدول الاسلامیة و معجم الاسرالحاکمة ] ترجمه و اضافات از [ احمد سعید سلیمان قاهره 1972 همان : تاریخ دولتهای اسلامی و خاندانهای حکومتگر ترجمة صادق سجادی تهران 1363ـ1370 ش مجمل التواریخ و القصص چاپ محمدتقی بهار تهران 1318 ش مسعودی تنبیه همو مروج (بیروت ) مسکویه مسلم بن حجاج صحیح مسلم استانبول 1401/1981 عثمان بن محمد منهاج سراج طبقات ناصری چاپ عبدالحی حبیبی کابل 1342ـ1343 ش میرخواند حسن بن علی نظام الملک سیرالملوک ( سیاست نامه ) چاپ هیوبرت دارک تهران 1340 ش تئودور نولدکه تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان ترجمة عباس زریاب تهران ?] 1358 ش [ جیمز هاکس قاموس کتاب مقدس بیروت 1928 چاپ افست تهران 1349 ش یوزف فون هامر ـ پورگشتال تاریخ امپراطوری عثمانی ترجمة میرزا زکی علی آبادی چاپ جمشید کیان فر تهران 1367ـ1369 ش هندوشاه بن سنجر تجارب السلف چاپ عباس اقبال تهران 1357 ش یعقوبی البلدان همو تاریخ

/ رحیم رئیس نیا /